Уопсастыба

Улахан сэрииһит киэнэ диэх курдук, 16:00 ч. уот ньимис гыныар диэри тэрээһин бары түһүмэҕэ байыаннайдыы чопчутук барда, оннооҕор кыттыылаахтары хаартыскаҕа бииргэ мунньан түһэрии түгэнэ кытта баттаста. Баһылык Степан Саргыдаев улууска быйылгы сылы Ытыктабыл сылынан биллэрбиттэрин эттэ.
Саҥа кинигэҕэ урут бэчээттэммэтэх суруктар-бичиктэр, хаартыскалар киирбиттэр. Өссө куйаар куодунан биһиги оҥорбут УОТТААХ КЫРГЫС УЛУУ БООТУРА киинэбит көстөн кэлэр эбит. Тэрээһиҥҥэ Алаҕартан дэлэгээссийэ кэлбит, ол иһигэр артиллерист сиэннэрэ уонна хос сиэннэрэ.
Бу билиҥҥэ диэри аан дойду сэриилэрин сэһэнигэр ордук хаан тохтуулааҕынан, алдьатыылааҕынан тэҥнээҕэ суох кыргыһыыга Саха сириттэн уонтан тахса тыһыынча киһи тиийбитэ. Чурапчыттан 28 киһи кыттыбытыттан 4 эрэ киһи тыыннаах эргиллибит.

Бу кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа кыайыытын салалта хас да сөптөөх хамнаныыта быһаарбыта дииллэр, ол иһигэр Чуйков генерал киллэрбит "ближний бой" тактиката. Бу тактиканы туттууга генералга санаа сахпыт киһинэн саха саллаата Гавриил Протодьяконов буолар. Нейтральнай балаһаҕа өстөөх ыы муннун анныгар хаалан баран бииртэн биир тааҥканы сууһартыыр кимэ биллибэт артиллериһы Чуйков стереотрубанан бэлиэтии көрөн, түүн буолбутугар блиндаһыгар ыҥыттаран ылан кэпсэппитин туһунан ол кэмҥэ генерал аттыгар сылдьыбыт байыаннай суруналыыс, суруйааччы Иван Падерин "Земля не терпит робких" кинигэтигэр, атын да ахтыыларга суруйан хаалларбыт чахчыта баар. Онно көрдөххө, Чуйков: "Казах, тоҕо чааскын кытта тэҥҥэ буолбакка соҕотоҕун хааллыҥ, ханна ити бааргын бэйэҥ билэҕин дуо?" - диэн ыйыппыт. Онуоха биһиги киһибит: "Мин казах буолбатахпын, сахабын! Оттон сытар сирбин билэбин -- нейтральнай зона. Сэриилэһэргэ саамай тоҕоостоох сир, тоҕо диэтэххэ өстөөх сөмөлүөтэ дьонун табымаары миэхэ буомба түһэрбэт, минометтар уоттара эмиэ кыайан ылбат. Оттон пулемет суоһугар түбэспэт туһуттан пушканы үчүгэйдик сири хаһан, маскировкалаан туруоруохха наада. Эн тоҕо миигин манна ыҥыран аралдьытаҕын, сүрдээх табыгастаахтык оҥостубут сирбиттэн таһаараҕын?» -- диэн утары өрө хабыллар (генерал уоттаах кирбии ортотугар кистэлэҥинэн сылдьар буолан, погона суох этэ). Дьэ бу саллаат этиитин генерал сүрдээҕин сэргээн, биһирээн истибит, онтон чэй иһэҕин дуо, диэн флягаттан барбыт аҕай өҥнөөх чэйи кутан биэрбит. Гавриил итии чэй диэн үөрэн биирдэ хантаппыта, коньяк буолан хаалбыт!
Бу түүн Чуйков туох баар сэриитин «на бросок гранаты» өстөөххө чугас киллэртиир, ньиэмэс саллаата көрдөҕүнэ, «ханнык да сэрии быраабылатыгар сөп түбэспэт, ол быраабыланы алдьатар» нейтральнай зоната суох уун утары киирсии саҕаланар. Бу кэмҥэ ньиэмэс авиацията халлааны баһылаан олорор этэ, ол бэйэтэ икки аармыйа булкуһа кэриэтэ кыргыһа сырыттахтарына кэлэ-кэлэ буомбалыыр кыаҕа суох буола түһэр... Уонна оччотооҕу сэбиэскэй саллаат бэйэтин сирин көмүскүүр күүстээх санаанан иитиллэ сылдьар буолан, тутуһан туран киирсиигэ харса суоҕунан өстөөх сүрүн хайа баҕарар тоһутар кыахтааҕа туһаныллар.

Аҥардас бу булугас өйүн да иһин саха саллаата дойду байыаннай историятыгар киириэхтээх, Дьоруой аатын иҥэрии эрэ буолбакка, кини мэҥэ дьүһүнэ Волга үрдүгэр үйэтитиллэр дьаһала кытта тахсыахтаах этэ. 1941-1945 сыллары толору уоттаах сэрии улуйар киинигэр сылдьыбыт артиллерист кырата икки Дьоруойу ылыахтаах эбит диэн мин өйдөөн сылдьабын. Ити Чуйковка «тутуһан туран киирсии» ньыматын туттарга санаа сахпыта, генерал көрөн турдаҕына хас да тааҥканы үлтүрүппүтэ оччотооҕу тыын харбас кэмҥэ докумуоҥҥа тиһиллэ охсубатах да буоллун. Өйдөөн көрүөх, Сталинград кыргыһыытыгар төһөлөөх сэрии сэбэ туттуллубутун. Ол эрээри кыайыы кэнниттэн соҕотох Протодьяконов эрэ пушкатын туһунан сөҕөн-махтайан справка суруйбуттара Подольскайдааҕы байыаннай архыыпка сытар: бу пушка куйаҕар олус элбэх дьөлө түһүү баар, ол аата анаан-минээн бу артиллериһы ньиэмэс снайпердара уонна пулеметчиктара бултаспыттар диэн. Бу кыргыһыы түмүгүнэн Протодьяконовы син-биир улахан уордьаҥҥа түһэрбиттэр эбит, ону оччотооҕуга сэрии биир тойонунан сылдьыбыт Никита Хрущев "Хорсунун иһин" мэтээлгэ намтаппытын суола сурукка-бичиккэ хаалбыт.
Аны Сталинград кэнниттэн Голая Долина диэн сир иһин киирсиигэ өстөөх бу саҕана сэрии толоонугар саҥа киллэртээн эрэр, аҥардас көстөр бэйэлэринэн куту-сүрү самнарыах Тигр тааҥкаларыттан үһү үлтүрүппүтүн туоһулуур докумуон чугуйуу кэмигэр ыстаап кумааҕытын суох оҥороллоругар түбэһэн, умайар. Маннык хорсун быһыы иһин тута Дьоруойу биэрэллэрэ. Билэрбит курдук, Протодьяконов «сулуһа суох норуот дьоруойа» ааттаах сылдьан сирдээҕи суолун түмүктээбитэ.
Генерал Чуйков төһө да «идеяны киниттэн ылбытым» диэн аһаҕастык эппэтэр, сүрдээх улахан алҕас, көтүтүү буолбутун өйдөөн, 1965 с. бэйэтинэн Дьоруойга түһэрбитэ да, тоҕо эрэ туруорсуу туолбатаҕа. 1973 с. «Чуйков и его соратники» документальнай киинэ уһулларыгар, оччотооҕуга тыһыынчанан Сталинграды көмүскээбит дьон тыыннаахтарын үрдүнэн, кини алта эрэ киһини, ол иһигэр Гавриил Протодьяконовы анаан-минээн ыҥырбыта. Онно көрсүһэн харахтарын уута тахсыар диэри ыгыта куустуһан тураллара элбэх хаартыскаҕа баар. Хомойуох иһин, киинэ туга эрэ сатаммакка, экраҥҥа тахсыбатах, устуу харатын да биһиги ирдэһэн булбатыбыт. Чуйков «Я не могу забыть артиллериста...» диэн саҕаланар саха саллаатын туһунан ахтыытын билигин куйаар ситимиттэн булаҕын.
1990-с сыллар күүрээннэригэр ПРОТОДЬЯКОНОВКА, КУЛЬБЕРТИНОВКА Дьоруой аатын биэрэн баран, төттөрү суйдаабыт кыбыстыылаах түгэннэрэ эмиэ баар. Ити курдук, Ийэ дойдубут ардыгар махтал туһугар кэччэгэй буолан хаалара кыһыылаах, хорсун быһыы холобур буолара тирээн кэллэҕинэ эрэ ахтыах-саныах курдуктара хомолтолоох.

Сталинград көмүскэлигэр үксэ Сибииртэн уонна Орто Азия өрөспүүбүлүкэлэриттэн ыҥырыллыбыттар (ССРС Европа өттүнээҕи эҥэрэ ньиэмэс анныгар этэ) кыргыспыттара. Биир бэйэм 2017с. Волгоградка бара сылдьан Мамаай кургаанын усталаах туоратыгар оҥоһуллубут скульптуралар ортолоругар биир да хаптаҕай сирэйдээх киһини дьүһүйэн киллэрбэтэхтэриттэн санаам түспүтэ...
Сайа, саха народнай поэта