Уопсастыба

Алексей Алдан оройуонун Томмот куоратыгар иккис оҕонон күн сирин көрбүт. Онтон түөрдүгэр диэри Бүлүүгэ, салгыы дьоно Уус Алдаҥҥа көһөн, Бороҕоҥҥо биэс оҕолоох улахан дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт.

Аҕата Павел Антонович Уус Алдантан, ийэтэ Прасковья Афанасьевна Бүлүү улууһуттан төрүттээхтэр, кинилэр үйэлэрин тухары иккиэн тутууга инженеринэн үлэлээбиттэр. Аймахтарыгар лүөччүк идэлээхтэрэ суох, арай Алексей кэргэнин аҕата Егор Никонович Эверстов инженер-тиэхиник идэлээх, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.

Тырааныспар бары көрүҥүн баһылаабыт

Алексей оҕо сааһыттан тиэхиникэни сөбүлээн, тырааныспар бары көрүҥүн – матаһыыкылы, массыынаны, тыраахтары, мотуордаах тыыны, грузовой массыынаны, бурааны барытын ыытан көрбүт. Тиэхиникэҕэ аҕатын, таайын уонна убайдарын батыһа сылдьан сыстыбыт. Мэлдьи хамсана сылдьар, эрчимнээх оҕо успуордунан дьарыктанан, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах араас күрэхтэһиилэргэ киирсэр эбит.

Үөрэҕэр ордук математиканы сэргээн, суоттуурун сөбүлээн, олимпиадаҕа ситиһиилээхтик кыттара. Оскуолаҕа туризм куруһуогар араас мэһэйдэри туоруурга, тулалыыр эйгэни көрөн, ханна бааргын быһаарарга, кытыгырас буоларга үөрэммит.

Барыга бары бэрээдэги уонна кытаанах дьиссипилиинэни сөбүлүүр уол байыаннай буолуон баҕарара.  Ахсыс кылааска үөрэнэ сылдьан, Суворовскай училищеҕа оҕолору ылалларын туһунан хаһыакка биллэрии ааҕан, хараҕа уоттана түспүт. Төрөппүттэригэр эппэккэ эрэ, военкомакка тиийэн, экзамен туттаран, бэрт холкутук аатырбыт Суворовскай училищеҕа киирбит. Ол үөрүүлээх сонуну дьонугар эппитин ийэлээх-аҕата соһуйан тиэрэ баран түһэ сыспыттар уонна уолларын эр дьону эрчийэр, кытаанах бэрээдэктээх үөрэхтэригэр ыытартан кыккыраччы аккаастаммыттар. Уол онтон улаханнык хомойботох, билигин төрөппүттэригэр дьиҥнээх идэтин сөпкө таларыгар олук уурбуттарын иһин махтана саныыр.

11 кылааска үөрэнэ сылдьан Алексей сөмөлүөт ыытарга холонон көрөөрү сайыҥҥы сынньалаҥҥа Дьокуускайга киирбит. ВЛЭК (врачебно-летнай экспертнай хамыыһыйа) тургутугу бастакы холонууттан этэҥҥэ ааспыт. Онон, Мүрүтээҕи гимназияны бүтэрэн баран, эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаран, улахан куонкуруһу, хамыыһыйаны ааһан, Санкт-Петербургтааҕы гражданскай авиация Академиятын «салгын навигацията» хайысхатыгар үөрэнэ киирбит. Үөрэҕин бүтэрэн баран, инженер-штурман дипломун ылбыт, ону тэҥэ Бугурусланнааҕы летнай училищеҕа үөрэнэн, пилот идэтин баһылаабыт. Академияҕа байыаннай кафедраҕа үөрэнэн, лейтенант аатын иҥэрбиттэр.

 «Ан-24» сөмөлүөттэн саҕалаабыт

 Алексей 2002 с. «Якутские авиалинии» «Ан-24» сөмөлүөттэн үлэтин саҕалаабыт. Эһиилигэр «Якутские авиалинии» уонна «НАК «СахаАвиа» холбоһон,  «Якутия» авиахампаанньа тэриллибит. Кини Ту-154 улахан сөмөлүөккэ көспүт, кэлин саҥа тиэхиникэ кэлэн, «Боинг-737» иккис пилотунан үлэлээбит, 2021 с. хамандыырынан анаммыт. Маны таһынан, «Полярные авиалинии» авиахампаанньаҕа Л-410 сөмөлүөт хамандыыра, көтөр ааллары Чехияҕа баар собуокка тиэрдэр уонна төттөрү аҕалар.

- Үөрэнэ сылдьан көтөр тэрил араас аппараатыгар дьарыктанарбыт, парашютунан ыстанарбыт. Як-18Т, Ан-2, Ми-8, Ан-26, Ту-134, Ту-154 сөмөлүөттэргэ барыларыгар эрчиллибиппит. Як-52 олорон, салгыҥҥа тахсан, үрдүкү пилотаж араас быһыыларын оҥорорбут, ол иһигэр «мертвай петля» уонна «штопор». Ол аата сөмөлүөт таҥнары эргийэн төгүрүк эргимтэ оҥорор, ону таһынан, эргийэ-эргийэ туруору хайысханан аллара сурулаан түһэр. Маннык ноҕоруусканы вестибулярнай аппараата үчүгэй эрэ киһи тулуйар.

Халлааҥҥа көтөн тахсыам иннинэ, мин холку туруктаахпын, куттанар санаа киирбэт, баҕар, бэйэм үлэбин сөбүлүүрүм, олоххо бэриллибит аналбын булбутум иһин буолуо. Салгыҥҥа араас ыарахан көтүүлэри үөрэнэ эрэ сылдьан оҥоробут, пассажирскай сөмөлүөккэ дьону, кыра оҕолору, кырдьаҕастары тиэйэн иһэн, төһө кыалларынан көнөтүк, сымнаҕастык көтөргө дьулуһабыт, — диэн кини кэпсиир. 

Көтөр суудуна хамандыыра сөмөлүөтү салайыы тиэхиникэтин хараҕын симэн да туран, эндэппэккэ билиэхтээх, куттала суох көтүүнү хааччыйыахтаах. Кини метеорологическай уонна аэронавигационнай усулуобуйаны үөрэтэн, сөмөлүөт көтөрүн, түһэрин туһунан бүтэһик быһаарыныыны ылынар, эбэтэр дьону быыһаары көтөн иһэн атын куоракка тохтуон сөп. Дойду тас өттүгэр көтөр рейсэҕэ радиосибээһинэн кэпсэтэргэ английскай тылынан холкутук саҥарыахтаах, омук сирин үрдүнэн көтөрүгэр ол дойду быраабылатын, сокуонун билиэхтээх.    

Авиацияҕа куттал суох буолуутун хааччыйар үлэһиттэр суох түгэннэригэр хамандыыр көтүөх иннинэ сөмөлүөтү, бортовой саппааһы, экипаж чилиэннэрин, дьону, таһаҕаһы, пуочтаны барытын бэрэбиэркэлиэхтээх.  Ону таһынан, экипаж үлэтин салайар: бортпроводниктары, инженернэй-тиэхиниичэскэй   састаабы, сөмөлүөт иһигэр баар дьон туһугар эппиэттиир.

Биэнсийэҕэ — хас чаас көппүккүнэн 

 - Сахабыт Сиригэр кыһын -50 тоһуттар тымныыга куораты хойуу туман бүрүйэн турдаҕына, сөмөлүөтү көтүтэр уонна чугастааҕы дьиэ көстүбэт усулуобуйатыгар аэропуорду булан, сиргэ сымнаҕастык үктэнии сатабылы эрэйэр. Пилоттар автоматическай уонна ручной эрэсиими тутуһан, сөмөлүөтү туман быыһынан сиргэ түһэрэллэр. Тиэхиникэни салайарга өр толкуйдуу олорбоккун, түргэнник  быһаарынан хамсанан иһиэххин наада, чуолаан, сиргэ чугаһаан иһэн.

Быйыл «Якутия» авиахампаанньа 20 сылын, Арассыыйа гражданскай авиацията 100 сылын туолла. Кэлин авиационнай салаа күүскэ сайынна, киһи алҕаһаабатын курдук, автоматическай ситим үлэҕэ киирдэ, дойду иһигэр сөмөлүөт оҥоһуллубат буолан, омук тиэхиникэтинэн көтөбүт.

Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэрин, уопсайынан, хайа баҕарар бырааһынньыгы ханна көрсөрбүн эрдэттэн билбэппин, ханна көтөргүнэн хайа баҕарар куоракка көрсүөххэ сөп. Мобилизация кэмигэр байыаннай идэлээх дьону хомуурга илдьэ барбыттара. «Якутия» авиахампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ стратегическай суолталаах тэрилтэ буолан,  көтөр састаапка «бронь» биэрбиттэрэ, — диир «Боинг-737» хамандыыра.

Пилот сылга 800-900 чаас көтүөн сөп (тохтоло суох 37 күн). Көтүү бэрээдэгэ араас төрүөттэн тутулуктаах. Холобур, кыһын аҕыйах буолуон сөп, оттон сайын, дьон уоппускатыгар сынньана барар кэмигэр, элбээн биэрэр. Уһук хоту үлэлиир дьон, пилоттар, үс ый кэриҥэ уоппускалаахтар.

Кинилэр биэнсийэҕэ сылынан, үлэ ыстааһынан буолбакка, хас чаас көппүттэринэн көрөн тахсаллар. Холобур, лайнер пилоттара эр киһи 6000 чаас, кэрэ аҥаар 4800 чаас көтүөхтээх. Бөртөлүөт пилота эр киһи 3100 чаас, дьахтар 2480 чаас көппүт буолуохтаах. Доруобуйалара уйар дьон бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар нуормаларын көтөн баран салгыы үлэлии сылдьаллар.  

Алексей «Боинг-737» сөмө­лүөтүнэн Арассыыйа араас куораттарыгар, Америкаҕа, Японияҕа, Соҕуруу Кореяҕа, Кытайга, Орто Азияҕа, Европаҕа тиийэ көтө сылдьыбыта.  Билигин сааҥсыйа кэмигэр ол хааччахтанан турар.

Үрдүк хамнастаах, престижнэй идэ 

 Пилот үлэтэ элбэх айаны эрэйэрин, эр киһи дьиэтигэр сэдэхтик көстөрүн кэргэнэ Надежда биир-биэс тылы утары эппэккэ өйдүүр-өйүүр. Ол иһин сүүрбэттэн тахса сыл бииргэ олорон кэллэхтэрэ. Кинилэр устудьуоннуу сылдьан, Санкт-Петербург куоракка билсибиттэр. Дегтяревтар икки уол, биир кыыс оҕолоохтор.

Күн бүгүн пилот үлэтэ саамай үрдүк хамнастаах, престижнэй идэ ахсааныгар киирэр. Көтөр састаап хонтуора үлэһиттэрин курдук түөрт эркин иһигэр олорбот, сырыы аайы дойду уонна аан дойду саҥаттан саҥа куораттарын көрөҕүн. Бу идэни баһылыан баҕалаах уолаттарга Алексей доруобуйаларын эрдэттэн көрүнэллэригэр сүбэлиир.

- Күнү супту көмпүүтэргэ наушник кэтэн баран олорор оҕолор харахтара, истэр уорганнара түргэнник мөлтөөн, хамыыһыйаны кыайан ааспаттар. Ону таһынан, пилот бэйэтин кыанар, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх, билимҥэ, тиэхиникэҕэ дьоҕурдаах, рейсэҕэ барарыгар сарсыарда эрдэ, түүн чэпчэкитик турар, ис дьиссипилиинэлээх, туруоруммут сыалын-соругун ситиһэргэ дьүккүөрдээх буолуон наада, — диэн этэр.  

Салгын баттааһыныттан, уугун ситэ хамматаххыттан, чаһы уларыйыытыттан, араас истириэстэн тутулуга суох дабылыанньаҥ уонна сүрэҕиҥ тэбиитэ нуорма иһинэн буолуохтаах. Ити ирдэбилгэ эппиэттээбэт, дабылыанньалаах дьону сыыйан иһэллэр. Онон авиацияҕа мээнэ киһи үлэлээбэт, айылҕаттан ананан кэлбит дьон үгүһү ситиһэллэр.

2020 с. аан дойду үрдүнэн хамсык дьаҥа туран, дьон дьиэҕэ олорон үлэлиир кэмигэр авиахампаанньа тиһигин быспакка көтөрө. Талакаантан баахтабай ньыманан үлэлиир элбэх киһини таспыттара. Араас түгэҥҥэ, ыксаллаах быһыыга-майгыга көтөр састаап инники кирбиигэ сылдьар. Бу эйгэҕэ хорсун санаалаах, тиэхиникэҕэ сыстаҕас уонна күөх халлааны иккис дьиэлэрин курдук ис сүрэхтэн таптыыр дьон кэлэллэр.