Уопсастыба

 Идэтин оҕо сааһыгар талбыт 

Мария идэтин оҕо сылдьан талбыт, олоҕо көрдөрөрүнэн таба тайаммыт. Ол курдук, баара суоҕа 4 сааһыгар, төрөөбүт Мэҥэ Хаҥалаһын улууһун Бэдьимэтигэр оройуон биэлсэрдэрэ мэдиссиинэ көрүүтүн оҥорбуттар. Ол кэмҥэ, кини кэлии быраастар пиэрмэа үлэһитигэр трахома ыарыыны эмтииллэрин соһуйа көрбүт:

— Ыарыһахха хараҕын инчэҕэй эттигин көрбүттэрэ, туора эттигин быспыттар эбит. Мин хайдах оһоҕос харахха киирэн хаалбытай диэн олус соһуйбутум. Бу түбэлтэ олоххо көрүүбүн тосту уларыппыта, мэдиссиинэни интэриэһиргээбитим,  хаһан да таҥнарбаттыы сөбүлээбитим. Ол кэмтэн өрүү быраас буола оонньуурум, улаатан баран, дьону эмтиир баҕа санааламмытым, - диэн Мария Афонская кэпсиир.

Оскуола боруогун атыллаат, сыалын ситиһэрдии  Саха судаарыстыбаннай университетыгар мэдиссиинэ факультетыгар туттарсан киирбит. Маҥнайгы кууруска хоту оройуоҥҥа терапевт бырааһынан үлэлиэм диэн баҕа санааны ыра оҥостубут. Ол эрэн, биир түгэн быһаарыытын уларыппыт. Улахан куурустарга үөйбэтэх өттүттэн психиатриянан интэриэһиргээн, оргууй бу умсугутар эйгэҕэ киирбит. Уйулҕа бырааһа буоларга кинини билэр доҕоро көрдөспүт. Бу уолчаан аармыйаҕа сулууспалаан бүтэр сылыгар, уйулҕа ыарыытыгар ылларбыт.

– Бу ыарыы иннинэ үөрэҕэр олус дьоҕурдаах, инникигэ кэскиллээх уол этэ. Кини кыаҕа биир кэмҥэ сотуллубутуттан олус хомойбутум, хараастыбытым. Ол иһин инники идэбэр суолбун уларытан, ординатурабын наркологияҕа уонна психологияҕа ааспытым,  - диэн ахтар.

 46 сыл усталаах үлэ суола

Ординатураны 1977 сыллаахха бүтэрээт, Мэҥэ Хаҥалас киин балыыһатыгар психиатр-нарколог бырааһынан үлэтин саҕалаабыт. Төрөөбүт улууһун кырдьаҕас төрөппүттэригэр чугас буолаары талбыт. Манна 1994 сылга диэри 17 сыл устата таһаарыылаахтык үлэлээбит. Мэҥэ Хаҥаласка оҕолоро күн сирин көрбүттэр, оскуола боруогун атыллаабыттар, дьиэ кэргэнэ тирэҕирбит. Кэлин устудьуоннуур оҕолоругар көмө буолаары Дьокуускайга көһөргө быһаарыммыттар.

Уопуттаах бырааһы тутатына өрөспүүбүлүкэтээҕи наркологическай диспансерга үлэҕэ ылбыттар. Олус эппиэтинэстээх дуоһунастан саҕалаабыт – диспансер суһал көмөҕө салаатын сэбиэдиссэйинэн анаммыт. Кылаабынай быраас Полина Кардашевская эппиэтинэстээх дуоһунаска уопуттаах, дириҥ билиилээх бырааһы туруорбута сөптөөх быһаарыныы буолбута саарбахтаммат. Бу аймалҕаннаах 90-с сыллар нэһилиэнньэ өйүгэр үпкэ-харчыга кириисиһинэн биллэр. Ханна да барар-кэлэр сирдэрин билбэт дьон үксээбитэ. Үлэ миэстэтэ суох буолуута дьон арыгылыырыгар тиэрдэрэ. Мантан сиэттэрэн, суррогатнай испиири атыылааһын сайдыбыт, бөлөҕүнэн сүһүрэн да өлүүлэр бааллара.

Ыарахан усулуобуйалаах суһал көмө салаатыгар Мария Ивановна 25 сыл устата үлэлээбит. Бу кэмҥэ олус элбэххэ үөрэммитин, араас патологиялары көрбүтүн-билбитин бэлиэтиир. Суһал көмөҕө наадыйааччы ыарыһахтар үксүн ыарыы сытыытык киирэр кэмигэр, эбэтэр тосту быстар туруктаах кэлэллэрэ диэн кэпсиир.

 Ситиһии үлэһит киһини батыһар

Мария Афонская билиитин-көрүүтүн кини ситиһиилэрэ туоһулууллар. 2009 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куонкуруска «Бастыҥ психиатр-нарколог быраас» номинация кыайыылааҕа, оттон 2011 сыллаахха бүтүн дойду үрдүнэн «Сыл бастыҥ бырааһа» куонкуруска «Арассыыйа бастыҥ психиатр-нарколога» ааты сүгэр чиэскэ тиксибит. Бу бүттүүн өрөспүүбүлүкэбит ситиһиитэ буолбута.

Мария Ивановна 2019 с. тыҥааһыннаах, күннэтэ дьон олоҕун туһугар охсуһар отделениеттан учаастактааҕы психиатр-нарколог дуоһунаһыгар көспүт.  Билигин Мария Ивановна идэтигэр үлэлээбитэ номнуо 46 сыла. Ытыктанар быраас соторутааҕыта 70 сааһын томточчу туолла. Ол эрээри, саас ыраатта диэн диэбэккэ, кини өрөспүүбүлүкэ наркологическай сулууспатыгар үлэлии сылдьар. Ыарыһахтары эмтииртэн ураты, эдэр нарколог-быраастар настаабынньыктара, ытыктыыр киһилэрэ, сүбэһиттэрэ.

Ийэбит – суолдьут сулуспут

 Мария Ивановна быраас эрэ буолбакка, амарах кэргэн, иһирэх ийэ. Маны ааһан, икки кыргыттара, ийэлэрин «туйаҕын хатаран», мэдиссиинэ үлэһиттэрэ. Улахан кыыс, Ньургуйаана Попова психиатр-нарколог, мэдиссиинэ наукаларыгар хандьыдаат, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Москуба куорат доруобуйа харыстабылын департаменын иһинэн  научнай-быраактыкалыыр наркология киинигэр үлэлиир. Оттон кыра кыыс Виктория Васильева кардиолог быраас, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Булуҥ киин оройуоннааҕы балыыһатыгар үлэлиир.

Улахан кыыс Ньургуйаана Петровна ийэтэ олоҕун суолугар тирэх буоларын манных кэпсиир:

- Биһиги идэбитин таларбытыгар, исписэлиис быһыытынан үүнэрбитигэр, уһуйулларбытыгар улахан оруолу ийэбит ылар.  Кини бэйэтин холобурунан быраас идэтэ өрүү наадалааҕын, туһалааҕын көрдөрөрө. Хас биирдии ыарыһахха харыстыыр санаата, кинилэр олохторугар, туруктарыгар сыһыана ураты, сөптөөх суолга туруорарга дьулуһар. Олус интэриэһинэй дневниктэри толорор идэлээх. Үлэтигэр саҥа клиническэй түбэлтэлэри, саҥа уопуту сиһилии ырытан суруйар. Билигин киэҥ быраактыканан уопутун эдэр исписэлиистэргэ кэпсиир, туһалаах, муударай сүбэлэри биэрэр. Ийэбитигэр бэртээхэй иитиини, үөрэҕи биэрбитигэр махталбыт муҥура суох. Өрүү өйүүрүгэр, көмөтүгэр уонна ийэлии истиҥ тапталыгар махтанабыт!

Кылгастык эттэххэ...

 Кэпсэтиибит түмүгэр Мария Ивановнаттан ыйытыыларга хоруйдуругар көрдөстүбүт.

- Мария Ивановна, үлэҕин тоҕо сөбүлүүгүн?

- Наркологическай ыарыһахтар үтүөрэллэригэр бэйэм кылааппын киллэрэрбиттэн уонна кинилэр чугас аймахтарыгар көмө буоларбыттан үлэбин олус сөбүлүүбүн.

- Биллэрин курдук, наркология мэдиссиинэ «стрессовай» хайысхата буолар. Күннээҕи мунньуллубут  күүрүүнү хайдах устаҕыный?

- Психиатр быһыытынан аутотренинг ньымаларын баһылаабытым. Санаабын атын хайысхаҕа уларытабын. Айылҕаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн, кинигэлэри, сурунааллары ааҕабын, иистэнэбин. Уонна саамай истэриэһи устар ньымам – дьиэ кэргэнинэн бары мустан олорон ирэ-хоро кэпсэтии, чугас аймахтарбын, дьоммун кытары алтыһыы. Дьиэ ис бараанын тупсарарбын сөбүлүүбүн. Киһиэхэ дьиэ иһигэр туһалаах буолартан ордук туох баар буолуой?

-  Идэҕэр 46 сыл үлэлээтиҥ. Туох иһин?

- Уопсастыбаҕа туһалаах буолар уонна кэллиэгэлэрбин кытары алтыһар иһин. Оннук олох быдан интэриэһинэй.

- Ханнык түгэн саамай умнуллубаттык өйгүтүгэр хатаммытый?

- Маннык түгэннэр элбэхтэр эрээри, биир ордук хатанан хаалбыт. 20 сыл аннараа өттүгэр миэхэ  улахан сүтүгү көрсүбүт дьиэ кэргэн кэлбитэ. Суол быһылааныгар собус соҕотох алта саастаах оҕолорун сүтэрбиттэр этэ. Бу кэннэ аҕалара күүскэ иһэр буолбут. Кэргэнин  туһугар ойоҕо туруулаһара, үөскээбит балаһыанньаттан тахсар суолу көрдүүрэ. Кинилиин биир-бииргэ олорон эрэн, өссө оҕолоно сатыылларыгар сүбэлээбитим. Оччотугар аҕалара болҕомтотун атын хайысхаҕа ууруо диэн эрэммитим. Дьиэ кэргэн эдэр дьон буолбатахтар этэ эрээри, холонон көрүөххэ сөбө. Улахан сүтүк кэннэ, олоххо атын сыал туруоруллуохтаах. Мин үөрүүбэр, дьахтар аккаастамматаҕа, этиибэр хараҕар эрэл кыыма сахпыта. Соторутааҕыта мэдиссиинэ көрүүтүн кэмигэр урукку ыарыһахпын көрүстүм. Кини эмиэ миигин тутатына билбитэ, өссө оҕоломмуттарын туһунан кэпсээбитэ. Кырачаан киһи оһон эрэр олохторугар күн уотун курдук сырдаан, атахтарыгар туралларыгар көмө буолбут. Кинилэр түбэлтэлэрин өйдүүрбүттэн олус соһуйбута. Дьиҥэр, маннык түгэннэр тустарыгар үлэлиир буоллахпыт.

- Эдэр быраастарга баҕа санааҥ, сүбэҥ-амаҥ?

- Ыраас суобастаахтык үлэлээтиннэр. Кэми кытары тэҥҥэ хардыылаан, квалификацияларын үрдэтэн истиннэр. Саамай сүрүнэ – ыарыһахтарга ытыктабыл баар буолуохтаах, кыһаллан, болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтаахтар.  Ыарыы төрдүн булуу – кыайыыга улахан хардыы. Наркология түбэлтэтэ буоллаҕына, бу иэдээннээх суолга тоҕо турбуттарын быһаарар оруннаах.

- Мария Ивановна, кэпсэтииҥ иһин махтанабын, өссө даҕаны таһаарыылаах үлэни, ситиһиини баҕарабын.