Уопсастыба

Холбоһуктааһын устуоруйатыттан

Тыа хаһаайыстыбатын төрдүттэн сайыннарар, ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйар туһуттан дойду салалтата БСК(б)П ХV сийиэһигэр (1927) тыа хаһаайыстыбатыгар холбоһуктааһын хайысхатын киллэрэрин туһунан биллэрбитэ. Холкуостары тэрийэр үлэни салайарга 25 тыһыынча оробуочай хомуньуус куораттартан тыаҕа тахсыбыттара. Арассыыйа киин уобаластарыгар холкуоһунай систиэмэҕэ көһүү баай уона сэниэ бааһынайдар утарсыыларын хабырдык хам баттаан туран оҥоһуллубута. Ол толуга ыарахана: икки мөлүйүөн кэриҥэ киһи дойдуларыттан Уһук Илин көһөрүллүбүтэ, биир оччо киһи хоргуйан өлбүтэ, сыылкаҕа утаарыллыбыта.

Саха сиригэр холбоһуктааһын кэм сымнаҕастык ыытыллыбыта эрээри, утарсыы суох буолбатах этэ. Бу хамсааһын сүрүн ырычааҕынан баайдары кулаак оҥорон, куоластарын быһан, кинилэр сирдэрин холкуостарга биэрии буолбута.

Тыа хаһаайыстыбата холбоһуктааһын тиһигэр киллэриллэн, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга уонна судаарыстыбаҕа туттарыыга былаан түһэриллэр буолбута. Бастыҥ үлэһиттэри бэлиэтээн, кинилэри үлэ оҥорумтуотун үрдэтэргэ холобур оҥостубуттара. 1935-1936 сс. салааларынан бастыҥнар мунньахтара тэриллибиттэрэ.

Москубаҕа, Кириэмилгэ

Сүөһү иитиитин бастыҥ үлэһиттэрин Бүтүн Союзтааҕы сүбэ мунньахтара 1936 с. олунньу 13-16 күннэригэр Москубаҕа буолбута. Дойду бары өрөспүүбүлүкэлэриттэн ыҥырыллыбыт 1447 дэлэгээт ортотугар Саха Сириттэн түөрт киһи баара: Уус Алдан оройуонуттан «Баһымньы» холкуос бэрэссэдээтэлэ Павел Павлов, «Кыччама» холкуос ыанньыксыта Ирина Олесова, Мэҥэ Хаҥалас оройуонуттан Сталин аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ Михаил Гермогенов, Амма оройуонуттан «Кыһыл байыас» холкуос биригэдьиирэ Илья Захаров.

Барыахтарын иннинэ кинилэри Дьокуускайга баартыйа обкуомун иккис сэкирэтээрэ Николай Окоемов көрсөн кэпсэппит.

– Москубаҕа элбэх боппуруоһу быһаарсыаххыт итиэннэ дойдугутугар кэлэҥҥит, биһиги тирэнэр дьоммут буолуоххут. Дойду сирдьиттэрэ, салайааччылара тугу эппиттэрин, баартыйа туруорбут соруктарын олоххо киллэриини тэрийсиэххит, – диэбит.

Дэлэгээттэри обкуом устурууктара И.К.Артемьев арыаллаан илдьэ барбыт. Иркутскайга диэри сөмөлүөтүнэн, салгыы тимир суолунан айаннаан, Москубаҕа олунньу 15 күнүгэр тиийбиттэр. Төһө да хойутаан тиийдэллэр, түмүк мунньахха сылдьан, дойду салайааччыларын көрөр-истэр, кинилэри кытары хаартыскаҕа түһэр, араас уобаластартан мустубут биир идэлээхтэриниин билсэр дьолломмуттар. Баартыйа Киин Кэмитиэтин тыа хаһаайыстыбатыгар салаатын солбуйааччы сэбиэдиссэйэ Исидор Барахов биир дойдулаахтарын кытары хас да төгүл анаан-минээн көрсүбүт, элбэх туһалаах сүбэни-аманы биэрбит.

Ыраах Саха Сириттэн тиийбит дэлэгээттэри ССРС Киин Ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Калинин приемнаабыт. Тыйыс айылҕалаах хоту дойдуга сүөһү иитиитигэр уһулуччу сиһиилэрин иһин «Бочуот Знага» уордьаннары туттартаабыт. Бу – өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ үрдүк судаарыстыбаннай наҕарааданан бастакы бэлиэтэниилэрэ этэ. 1941 с. диэри маннык уордьаны өссө хас да киһи, ол иһигэр Амматтан пиэрмэ сэбиэдиссэйэ Мария Давыдова-Окорокова уо.д.а. ылбыттара биллэр.

Мэлдьи – инники

Уордьаннаах холкуостаахтар дойдуларыгар кэлэн, күүстээх үлэ үөһүгэр түспүттэрэ. Михаил Павлов Москубаҕа барыан иннинэ «Кыым» хаһыакка суруйбутунуу, дойду улахан мунньаҕар тугу көрбүттэрин-истибиттэрин барытын иҥэринэн кэлэннэр, оройуоннарыгар, холкуостарыгар тэниппиттэрэ.

Павел Михайлович Павлов

(1890--1952)

1920-с сс. баайдары эһиигэ, сири үллэстиигэ көхтөөхтүк кыттыбыта. 1928 с. I Лөгөйгө 15 дьадаҥы ыалы холбоон, «Баһымньы» диэн холкуоһу тэрийэн, сайдыы суолугар киллэрбитэ. 1928 с. холкуос бурдук ыһыытын 21 гектартан саҕалаабыт буоллаҕына, 1935 с. – 89 гектарга ыспыта. Ити сыл сүөһү ахсаана 151 буолбута (1930 с. 102), төрүөх 100 % ылыллыбыта, үүтү ыаһын көрдөрүүтэ 150 % үрдэтиллибитэ, бастыҥ ыанньыксыттар ынахтарын ахсыттан 900 киилэни ыабыттара (оччолорго сүөһү барыта саха боруодата). Холкуос дохуота 26 722 солк тэҥнэспитэ, биир хаһаайыстыба (ыал) дохуота 835 солк тиийбитэ. 1935 сыл түмүгүнэн холкуос Уус Алдан оройуонун үрдүнэн бастаабыта.

Павел Михайлович 1938 с. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Сэрии ыарахан сылларыгар баартыйа Уус Алданнааҕы райкомун инструкторынан, райсэбиэт исполкомун холкуоһунай тутууга салаатыгар үлэлээбитэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ улахан ытыктабылынан туһанара.

Ирина Дмитриевна Олесова

(1915--1939)

Уус Алдаҥҥа, I Бэрт ууһун нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүт, кыра сааһыгар тулаайах хаалбыт кыыс кылгас эрээри, чаҕылхай олоҕу олорбута.

«Кыччама» холкуоска ыанньыксыттаабыта. Кыайар-хотор, түргэн-тарҕан туттуулаах буолан, саастыылаахтарын таһаарыылаах үлэҕэ угуйара. Сыллата көрдөрүүтүн тупсаран иһэрэ, ынаҕын ахсыттан сылга 1000 киилэ үүтү ыыра. «Бастыҥныырап» диэн эрдэ төрөөбүт ньирэйэ Кыыс Хаҥаҕа тэриллибит быыстапкаҕа 170 киилэни үктээн сөхтөрбүтэ. Былатыан Ойунуускай киниэхэ анаан «Дорообо, туйгун кыыс Өрүүчэ!» диэн хоһоону суруйбута.

1936 с. холкуос пиэрмэтин сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Кини салайыаҕыттан пиэрмэҕэ сүөһү көнньүнэн өлүүтэ сүппүтэ, үүтү ыаһын көрдөрүүтэ тупсубута. 1937 с. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Оройуон ситэриилээх кэмитиэтигэр сүөһү иитиитин сиэктэрин сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан, оҕолоноору олохтон туораабыта. Уордьаннаах ыанньыксыты кэриэстээннэр, дойдутун дьоно «Кыччама» холкуоһу Ирина Олесова аатынан ааттаабыттара.

Михаил Николаевич Гермогенов

(1906--1969)

Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Сталин аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлинэн 1933—1936 сс. үлэлээбитэ. Саталлаахтык салайар, дьону таба аттарар буолан, 1935 сыл түмүгүнэн холкуос үрдүнэн хас биирдии ынахтан 720 киилэ үүт ыаммыта (1932 с. бу көрдөрүү 296 киилэ этэ), ньирэй төрүөҕэ 93,4 %, кулун төрүөҕэ 100 % ылыллара ситиһиллибитэ.

1936 с. Москубаҕа МТС дириэктэрдэрин куурсун бүтэрэн, дойдутугар МТС дириэктэринэн, райисполком сэкирэтээринэн, обкуом инструкторынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1960 с. доруобуйатын туругунан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта, Үлэ уонна Бойобуой Албан аат түмэлин тэрийбитэ. Оройуон Сэбиэтин уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта.

Илья Гаврильевич Захаров

(1910--1971)

Тырахтарыыстар куурустарын 1931 с.бүтэрэн, холкуоска тырахтарыыстаабыта, биригэдьиирдээбитэ. Каадыры бөҕөргөтүү бэрээдэгинэн, Абаҕаҕа, хаалыылаах «Кыһыл байыас» холкуоска ынах сүөһү пиэрмэтин сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Онно үлэлиир сылларыгар 120 ынах турар хотонун, 100 ньирэй турар хотонун туттарбыта, 120 миэстэлээх иккис хотон акылаатын түһэртэрбитэ. Ынах сүөһү ахсаанын элбэтэр соругу туруоран, 1936 сыллаахха 481-гэ тиэрдибитэ, 1934 сыллаахха 383 эбит.

Илья Гаврильевич 1937 с. Иркутскайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн, өр сылларга холкуоска бэрэссэдээтэлинэн, МТС агрономунан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. 1943--1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыта. Ханнык да үлэҕэ ананнар, билиитинэн-көрүүтүнэн, үлэтинэн-хамнаһынан, үтүө майгытынан, дьону түмэринэн, ситиһиилэргэ көҕүлүүрүнэн дьон ытыктабылын ылбыта.

Хаартыскалары хааччыйбыт Регина Тимофееваҕа уонна И.Г. Захаров сиэнигэр Илья Захаровка махтанабыт.