Уопсастыба

Киинэ үс народнай учууталга анаммыт. ССРС народнай учуутала Михаил Андреевич Алексеев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай учуутала Василий Софронович Долгунов уонна Арассыыйа Федерациятын народнай учуутала Виктор Филиппович Потапов – Үөһээ Бүлүү улууһун учууталлара.
Михаил Андреевич өрөспүүбүлүкэҕэ физиканы, математиканы дириҥэтэн үөрэтэр хамсааһыны тэрийбит, үйэҕэ биирдэ кэлэн ааһар Улуу Учуутал. Мин дойдубар, Үөһээ Бүлүү Далырыгар, ананан кэлэн үлэлээбитэ. Убайдаах эдьиийбин үөрэппитэ. Убайбын Баһылайы архитектор буоларга сүбэлиир эбит. Ону юрист буолбутун соччо сөбүлээбэтэх, истэн баран кэннинэн чинэрис гыммыт этэ, уорганнартан дьулайбыта бэрт буоллаҕа. Убайым учууталынаан суруйсара. Михаил Андреевич маннык суруйбутун булбуппут:

«Күндү Вася дорообо! Эн суруккун тутаммын олус үөрдүм! Пиэнсийэҕэ кырдьан олорор киһиэхэ, үөрэппит оҕолоруттан сурук кэлиитэ, туох эрэ дьикти күүстээх -- саамай аччыгыйа биир нэдиэлэ устата курортаммыт курдук буолаҕын. Туома Далыры бэйэм төрөөбүт дойдум курдук саныыбын. Петр оҕонньордооҕу (биһиги төрөппүттэрбит. М.Н.) төрөппүт дьонум курдук саныыбын. Сэрии иннинэ Орто Халымаҕа үлэлээбитим. Онно үөрэппит оҕолорум билигин пиэнсийэҕэ олороллор. Барахсаттар быыстала суох суруйаллар. Ол суруктар суолталара доруобуйабар олус туһалаах. Бэйэм билигин пиэнсийэҕэ олоробун. Үчүгэй оҕолордоохпун, сиэннэрдээхпин. Олор көрөллөр-харайаллар. Бэйэ оҕотун суолтата кырыйдахха биллэр эбит. Онон, Вася, оҕолоргун үчүгэйдик иитэлээ, кинилэр эн олоххун уһатааччылар. Үс сыл буолла дьиэбэр ыҥыран 2-3 үрдүк үөрэххэ киириэн баҕалаах оҕолорго сүбэ биэрэбин, физикаҕа. Эһигини техникаҕа уһуйа сатаабытым дириҥ биричиинэлээх этэ. Тыа сиригэр саха норуотун техникэттэн хаалларар сыалтан, соруйан техника диэки чугаһаппат этилэр. Машина уруулугар биир да саханы көрбөт этибит. Хайдах баҕайыный диэн, норуот олоҕун дириҥник көрөр санаа үөскээбитэ. Бэрт сотору билбитим: электростанцияҕа, связька, МТС- ка, о.д.а. техническай тэрилтэлэргэ биир да саха үлэлээбэтин. Онтон хомойон бэйэм суобаһым иннигэр бу курдук андаҕайбытым: «Туох баар хаалбыт олохпун саха ыччатын техникэни баһылыырга аныам», -- диэн. Ол туһуттан Далырга, Бэрдьигэстээххэ, Үөһээ Бүлүү орто оскуолатыгар оҕолору массыынаны ыытарга, монтердар куруһуоктарыгар үөрэппитим. Оччолорго үөрэммит оҕолор билигин хас да киһи ветеран шофер буоллулар. Онтон өйдөөбүтүм бүтүн норуоту техникэттэн хаалыыттан таһаарар кыаллыбатын. Ол иһин Үөһээ Бүлүү 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэх төрүттэрин дириҥэтиллибит программанан үөрэтэр кылааһы тэрийбитим (баҕалаах уонна дьоҕурдаах оҕолорго), Ол кылаас олус ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Бүтэрээччилэр сылын аайы 100 % дойду бастыҥ техническэй ВУЗ-тарыгар киирэр буолбуттара. Оттон мин ССРС Үөрэҕин министиэристибэтинэн уонна партия Киин Комитетынан туруорсан Үөһээ Бүлүү орто оскуолатыгар эрэ биир физико-математическай кылаас аһылларын ситиспитим. Бэрт түбүктээх үлэ саҕаламмыта: оҕолорго үөрэх төрүттэрин дириҥник биэрэ-биэрэ кинилэргэ наукаҕа интэриэһи үөскэтии, кинилэр доруобуйаларын, олохторун, аһылыктарын көрөөһүн. Чахчы үчүгэй оскуола үлэлээн 26 сыл устата үөрэппит оҕолоро бастыҥ ВУЗ-тарга экзаменнары ситиһиилээхтик туттаран, 100% киирэр кыахтаммыттара. Тыа сирин колхозтаахтарын оҕолоругар дьиҥнээхтик үөрэх сырдык аана аһыллыбыта. Ол туһунан республикатааҕы уонна киин бэчээт киэҥник сырдатара. Хомойуох иһин, биһи ортобутугар ордугумсахтар диэннэр бааллар, олор бэйэлэрэ аатырар сыалтан, ханнык баҕарар үчүгэйи, буорга-сыыска тэпсэн баран, ол бэйэлэрэ эрэ аатыра сатыыр дьүккүөрдээхтэр, кинилэр салгыы үлэлиир кыаҕы биэрбэтэхтэрэ. Тапталлаах оҕолорбун, оскуолабын быраҕан, Бүлүүгэ барарга күһэллибитим. Ордугумсахтар кыһарыйбатахтара буоллар, өссө уонча сыл үлэлиэхтээх этим. Миигин салгыы үлэлиир кыаҕы биэрбэтэх дьону билэттиириҥ буолуо. Ордугурҕааһынтан оһоллонуу, хомойуох иһин, мин эрэ буолбатахпын. Ордугурҕааһын саха норуотун олоҕор баар уонна арахсыбатах сааттаах ыарыы. Бэрт эрдэ билбитим саха норуота наукаттан, техникэттэн хомолтолоохтук уонна сааттаахтык хаалларыллыбытын. 11 сыл сымыйанан буруйданан түрмэлэри, лааҕырдары кэрийбитим. Буруйум диэн, бүтүн 12-с армияны кытта немецтэр төгүрүктээһиннэригэр түбэһэн, генераллардыын, офицердардыын плеҥҥа түбэспиппит этэ. Ол плентэн Винница диэн лааҕырыттан күрээбитим. Ону: «Эн Советскай солдат эрээри фашистар илиилэригэр тыыннаахтыы киирэ сылдьыбыккын», -- диэн ытарга ууран баран, 10 сыл ыраах хаайыыга олорорунан солбуйбуттара. Түрмэлэргэ, лааҕырдарга 11 сыл олорон баран 1952 сыллаахха босхолонон, дьэ күн сырдыгын көрбүтүм. Онуоха диэри чэпчэки өйдөөх-санаалаах дьонтон хомпуустаныы бөҕө. 1957 сыллаахха «Бу киһи алҕас сууттаммыт» диэн толору реабилитациялаабыттара уонна сууттамматах курдук аахпыттара. Ол кэнниттэн 26 сыл бэйэм сахам норуотун ыччатын үөрэх төрүттэригэр үөрэтэн, научнай, техническай интеллигенцияны үөскэттим. Олоҕум сыала ол этэ. Ол мин дьолум. Дьэ, бэрт кылгастык кэпсээтэххэ, мин олоҕум остуоруйата итинник. Суругуҥ иһин өссө төгүл баһыыба. 

Үчүгэй оҕолордоохпун, олору кытта олоробун. Кырдьыы улахан, онтон наһаа санаарҕаабаппын. Кырдьааһын мин эрэ үрдүбүнэн кэлбэт, айылҕа барахсан сокуона. Ити курдук солотуйдаххына суруйар буол. Сурук миэхэ үчүгэй укол курдук туһалаах. Вася, Зоя билигин ханнаный? Миигиттэн эҕэрдэтэ тириэрдээр эрэ.

Далырдар барахсаттары эт-хаан урууларым курдук ытыктыыр Михаил Андреевич Алексеев. 9 января, 1992 год».

Киинэни бэркэ оҥорбуттар. И. Жараев аатынан СӨ норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин киинин оҥоһуга эбит. Дьэ бу хайҕаллаах суол. Хрониканы итинник наардаан оҥордохторуна, өрөспүүбүлүкэ историятын киинэлетопиһа тахсан кэлиэ, үйэтитиллиэ этэ. Олорон, үлэлээн-хамнаан ааспыт дьону илэ бэйэлэрин тыыннаахтыы көрөр төһөлөөх үчүгэй буолуо этэй! Документальнай каадырдары кытары уус-уран каадырдары киллэрбиттэрэ оччотооҕу кэми олус бэркэ көрдөрөр. Билэр дьоммун, учууталларбын бу баардыы көрөн үөрдүм. Ити үс народнайдары кытары сүрдээҕин ытыктыыр дьонум: нуучча тылын учуутала Галина Андреевна Судинова, математика учуутала Афанасий Иванович Маччасынов, эдьиийим кылааһынньыгын Людмила Никитична Докторова кэргэнэ Иванов көһүннүлэр.

Михаил Андреевиһы тас көрүҥүнэн сүрдээҕин майгынныыр артыыһы Афанасьевы оонньоппуттар. Оччотооҕу кэм тыына биллэр таҥастаахтар, декорациялаахтар. Арай, билэр дьон Михаил Андреевиһы холку, дьиппиэн көрүҥнээх киһи этэ дииллэр. Онтубут наар мичээрдии сылдьар курдук көһүннэ. Быйыл сайын П.А.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатыгар тренер Д.П.Коркин туһунан испиэктээккэ Дмитрий Петрович Коркин уобараһын артыыс Иннокентий Луковцев айбыта, дьоһуннук оонньообута. Холку, дьиппиэн киһини. Коркиннаах Алексеев характердара майгыннаһар диэн сыаналыыбын. Икки улуу учуутал үөрэтэр оҕолоругар, дьоҥҥо сыһыаннара истиҥинэн. Кинилэр оҕоҕо улахан киһилии ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллара, атаахтаппакка, ымманыйбакка, чиэһинэйдик, баары баарынан, истиҥник. Ол да иһин, үөрэнээччилэрэ оскуоланы бүтэрэн да баран, олохторун тухары оҕо аҕатыгар курдук сыһыаннаһаллара. Мин билэр киһим Алексеев үөрэнээччитэ, Физтехпроблем институт научнай үлэһитэ олоҕун уустук кэмнэригэр Үөһээ Бүлүүгэ Михаил Андреевичка тиийэн сүбэлэтэр эбит этэ. Ол да иһин, мин убайбар суругар сэрии иннинэ Орто Халымаҕа үөрэппит оҕолорун кытары суруйсарын астына ахтар. Ити буолар оҕо учууталга таптала. Холобур, миэхэ бачча сааспар дэри биир эмит учууталга суруйар санаа киирбэтэҕэ, оннук истиҥ сыһыаным суоҕа биитэр бэйэм да ол таһымҥа тиийбэтэх буолуохпун сөп.
Михаил Андреевичка талыллыбыт өркөн өйдөөх оҕолор үөрэннэхтэрэ. Оттон миигин, оччолорго Далыр оскуолатын дьиэтигэр олорор остуорас оҕотун, оскуола тымныы муостатынан үнэ сылдьарбын аһынан, көтөҕөн баран уруогун ыытара үһү. Ол туһунан историк Иван Деевич Архипов көрүстэҕин аайы санатар. Дьоммун төрөппүттэрин курдук истиҥник саныыр М.А.Алексеевка сыҥаланан, кини оскуолатыгар үөрэнэр санаа оччолорго киирбэтэҕэ. Туочунай наукалары ыарырҕатарым, кыамматым сыттаҕа, ону бэркэ өйдүүр буоллаҕым, ийэм да кыра кыыһын ыытара саарбах.
Дьэ чахчы улуу учуутал буолан, үөрэнээччилэрин тапталын үйэтин тухары иҥэринэн дьоллонноҕо. Аны ньиэмэс билиэнин ааспыт, онтон бэйэтин дойдутугар ытылларга ууруллан баран 10 сыл хаайыыга уураахтанан 11 сыл толору олорбут киһи тостубакка, бүдүрүйбэккэ үлэлээн, бүтүн Советскай Союз народнай учуутала үрдүк ааты ылыар диэри үлэлээбитэ сөхтөрөр. Оннук киһи дьиппиэн буолара өйдөнөр, хайдах даҕаны өрүү мичээрдии сылдьыбата буолуо. Киһи киэнэ килбиэннээҕэ, чулуута буолан ол сэрии кэннинээҕи араас дьон хомуруйар тылларын уйан кэллэҕэ. Хаанын тоҕон сэриилэспит киһиэхэ буруйа суоҕар сирэй-харах анньыллар төһөлөөх ыарахан буолуой?!
Аны киинэҕэ хайдах эрэ эттэ да кэбэҕэс баҕайытык анал физиканы, математиканы дириҥэтэн үөрэтэр кылаастары арыйбытын курдук санаа киирэр. Ол оннук наһаа чэпчэки буолбатаҕа биллэр. Оннооҕор бэйэтин кэллиэгэлэрэ тута өйөөбөтөхтөрө. Оччолорго истэрим: «Оччоҕо атын кылаастар акаарылар кылаастара буолар дуо?» – диэн саҥаны. Өрөспүүбүлүкэҕэ да өйөбүлү ылбакка Москвалаатаҕа, эбэтэр Сойуус үрдүнэн саҥа хамсааһын, онон өрөспүүбүлүкэҕэ салалтатын кыаҕын таһынан буолан, аллараттан инициатива курдук туруорус диэн сүбэлиэхтэрин сөп. Чэ, туох да диэбит иннигэр, Москваҕа ССРС Үөрэҕин министиэристибэтигэр, ССКП Киин Кэмитиэтигэр тиийэ туруорсан соҕотох биир кылааһы астарбыта. Хайдахтаах сыраный?! Ол барыта хаайыыттан тахсан баран, олохпун норуотум тиэхиньикэҕэ сыстарыгар, сайдарыгар аныам диэн андаҕар бэриммититтэн уонна үйэтин тухары ол андаҕарын кэспэккэ туруулаһан олорбутуттан тахсар. Ол да иһин билигин саха тэхиньиичэскэй, научнай интеллигенцията, Ил Дархаҥҥа тиийэ кини үөрэнээччилэрэ, үөрэнээччилэрин үөрэнээччилэрэ буоллулар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Бүтүн көлүөнэни, Саха сирин бырамыысаланнаһын сайдыытыгар бэлэмнээх каадырдары тыа сириттэн иитэн таһаардаҕа. Аны Михаил Андреевич үөрэҕи эрэ өрө туппат, оҕолор доруобуйаларын туругун, аһылыктарын кытары хонтуроулуур, кинилэр личность быһыытынан сайдалларын ситиһэр.

Далырга үлэлии сылдьан саха тылын учуутала Николай Семенович Еремисовы кытары тыйаатыр куруһуогун тэрийбиттэрэ. Эдьиийим аах кылаастара «Сайсары», «Айаал» курдук улахан айымньылары сыанаҕа туруораллара. Эдьиийим Сайсары эмээхсин буолан ытаабытыгар мин, кырачаан киһи, тулуйбакка сарылааммын ийэм көтөҕөн баран таһырдьа куоппут этэ. Испиэктээҕи ыһа сыспыппын. Ол да иһин Зоялаах кылаастарыттан икки суруйааччы: Николай Герасимов-Айталын, Василий Титов, икки народнай артыыска: Зоя Багынанова, Мария Николаева, элбэх суруналыыстар, учууталлар, быраастар таҕыстахтара.
Михаил Андреевич оҕо бэйэтэ тутан-хабан үөрэнэрин ситиһэр эбит. Холобур, физикаҕа электричество туһунан тиэмэҕэ параллельнай, последовательнай холбооһуну макекка көрдөрөр, ону оҕо бэйэтэ проводтарын холбоон оҥорор, уот кэллэҕинэ «5» сыана бэлэм. Тыраахтар мотуора ыһылла сытар, ону үөрэнээччи бэйэтэ таҥар, мотуор эһиннэҕинэ эмиэ «туйгун» сыананы ылар. Бэйэтэ тутан-хабан, толкуйдаан үөрэммитин оҕо үйэтин тухары өйдүүрэ чуолкай. Киһи ымсыырар эрэ. (Оттон мин үөрэнэрим саҕана оннук суоҕа, учууталларбыт дуоскаҕа көрдөрөн быһаараллара). Ол да иһин эдьиийим Зоя Петровна дьиэтин электрикатын бэйэтэ өрөмүөннүүр, матассыыкылы да, тыраахтары да ыытар. Дьэ ол – ССРС народнай учуутала Михаил Андреевич Алексеев оскуолата!

М.А.Алексеев олоҕу инникилээн иһэр лидер, саха саарына этэ. Кимтэн да куттаммакка санаатын толору, малтаччы этэрэ. Ону сорох дьон сөбүлээбэттэрэ чуолкай. 1985 с. быһыылааҕа, «Кыым» хаһыакка «Илэҥсэ өйүнэн олоруоҕуҥ» диэн ыстатыйаны таһааран ыҥырыа уйатын тоҕу тарпыта. Ити Горбачев арыгыны утары хампаанньатын биир сыл иннигэр этэ. Мин саныахпар, ити ыстатыйа М.А.Алексеев оскуолаттан уурайарыгар, атын сиргэ көһөрүгэр төрүөт буолбута быһыылааҕа. Өссө төһөлөөх айымньылаахтык үлэлээн-хамнаан Саха сирин сайыннарыа этэй?!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай учуутала Василий Софронович Долгунов Далыр оскуолатыгар дириэктэрдээбитэ. Бэрт астык көрүҥнээх, саха дьиҥ интеллигенэ этэ. Кинини мин Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамаанын дьоруойугар Аласовка майгыннатарым. Кэлин эдьиийбинээн Мэйик оскуолатын үбүлүөйүгэр кэлэ сылдьан көрсүбүппүт. Зоялаах кылаастара оскуоланы бүтэрбиттэрэ үйэ аҥара буолбутунан ахтыы кинигэ таһаарбыттара. Ол кинигэ сүрэхтэниитэ улуус киин библиотекатыгар буолбута. Василий Софронович кырдьыыга бэриммэтэх сирэйин-хараҕын, көрүҥүн көрөн үөрбүппүт, оччолорго 80-чалаах киһи буоллаҕа.
Соторутааҕыта Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путинтан «РФ народнай учуутала» үрдүк ааты ылбыт Виктор Филиппович Потаповы билбэт киһим. Кини мин кэргэним Егор Неймохов эт саастыыта. В.Ф.Потапов биһиги көлүөнэ чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, баар-суох тумус туттар киһибит. Кини тылын-өһүн истэн сүрдээҕин сэргээтим.
Чэ, ити курдук, «Учуутал, эн сырдык ааккар....» киинэни көрөн баран бэйэм санааларбын тистим, ону баалаабат инигит.
Мария Неймохова.
05.09.2023 с.