Уопсастыба

Ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ                                         

Ксения төрүттэрэ Садын сирин дорҕоонноохтук  ааттаппыт, «Садын дуо!» – диэн ытыктабыл түөнэ маҥан түөрэҕин түстээбит Даниловтар. Удьуордаан туран, байанайдаах булчут, туруу үлэһит дьоннор. Аҕата Спиридон Гаврильевич, ийэтэ Мария Львовна үрүҥ-хара түүлээҕи сонордуур булчуттар, Ахтарыҥда төрүт олохтоохторо этилэр. Кэлин  Сүлдьүкээргэ көһөн кэлэн, сопхуоска кадровай булчут буолбуттар. Ксения  1949 сыллаахха муус устар 12 күнүгэр, болдьоҕун икки ый иннинэ күн сирин көрбүт. Мөлтөх бэйэлээх, нэһиилэ ыҥыргыыр кыысчааны эбэтэ Кэтириинэ тииҥ бэргэһэ иһигэр уган, араас минньигэс тылларынан ымманыйан, бүөбэйдээн киһи-хара оҥорбут. 

Бастакы булт үөрүүтэ          

– Алтыс кылааhы бүтэрбит сайыным этэ. Күөллээххэ ураhaнан сайылаан олорбуппут. Мин күннээҕи эбээһинэһим сээнтэн уу баһыыта этэ. Кырдал диэн ааттаах ыппын батыhыннара сылдьарым. Арай биирдэ, уу баһар сээммитигэр чугаhaан истэхпитинэ, биир улахан тыҥырахтаах көтөр маска олорон тугу эрэ «ньылк» гына тэбэн түhэрдэ. Кырдал сүүрэн тиийэн, сиргэ сытар көтөрү харбаан ылан истэҕинэ, мин ыстанан тиийэн, былдьаан ылбытым – улахан  бэйэлээх улар буолан соһутта! Оо, онно ийэм хотоку үөрбүтэ харахпар билигин да баар курдук. Ол сыл мас көтөрө төрүт суох кэмэ эбит, онон улахан көтөр бэйэтинэн миэхэ уунан биэрбитэ диэммин, ити улары бастакы булпунан ааҕабын,  – диир Ксения Спиридоновна.

Улахан Тарыҥ үрэҕин үрдүгэр сайылаан олордохторуна, аҕата бил балык  тиксэр сирин көрдөрө илдьибит. Ол туһунан Ксения Спиридоновна маннык ахтар:

– Кытылга киирэн иhэн көрдөхпүнэ, аҕам бэҕэhээ үппүт илимигэр уhyн соҕус дүлүҥ кэлэн иҥнэ сытар эбит. Ону көрөн, аҕам: «Эбэбит бэрсибит», -- диэн үөрдэ аҕай уонна дэгиэнэн иилэн, кытылга соhoн таhaapда. Били дүлүҥ мас дии санаабытым, бил балык буолан соhyппат дуо? Аҕам дьэ, онно бил балык хаhaн, ханна мустарын туһунан сиhилии быһааран биэрбитэ. Билигин да, Тоҕойоттон аллараа түстэххэ, бастакы хомону аҕам аатынан «Испирдиэн хомото» диэн ааттыыллар, онно сиэннэрбитин илдьэ баран, илим үтээччибит – диэн балыксыт Далбар Хотун сэһэргиир.

Кини ханнык баҕарар, улахан да, кыра да булду, иннигэр аҕалан уурдаллар эрэ, барытын сүгэтэ суох астаан-үөллээн, таҥастаан кэбиһэр идэлээх. Холобур, табаны сүлэ охсон, этинэн араас эгэлгэ аһы астыыр, оттон тириитин сарыылаан, тыhын имитэн, таҥас эгэлгэтин тигэн таһаарар. Дэлэҕэ, аатырбыт асчыт Иннокентий Тарбахов 2012 сыллаахха Сүлдьүкээргэ кэлэн, кинини анаан-минээн көрсөн барыа дуо? Иннокентий Иннокентьевич ол сырыытыгар Ксения Спиридоновнаттан эбэҥки национальнай бүлүүдэлэрин туһунан элбэҕи ыйыппыта, улары хайдах үргээн, эттээн, астыырын видеоҕа устубута.

Дьэ ити курдук эбэҥки чулуу кыыһа ууга киирдэҕинэ – балыксыт, тыаҕа таҕыстаҕына – булчут, дьиэҕэ киирдэҕинэ – асчыт, иистэнньэҥ, сыанаҕа таҕыстаҕына – ырыаһыт, үҥкүүһүт, дьоҥҥо-сэргэҕэ – эйэҕэс сүбэһит.

Кыhыл көмүс дьиэ кэргэн 

Саввиновтар аныгы түргэн тэтимнээх олох дохсун сүүрүгүн арҕаhыгар бигэтик олорсубут, Мирнэй улууһугар «Кыhыл көмүс дьиэ кэргэн» аатын ылбыт дьоhyннаах  ыаллар. Эдэр эрдэхтэриттэн култуура эйгэтин кытта эҥэрдэhэллэр. Ксения Спиридоновна Сүлдьүкээр күөрэгэйэ, билигин да сыанаттан түспэт үҥкүүһүт, оттон Владимир Игнатьевич баянист уонна ырыаһыт. Кинилэр кэнсиэрт аайы толорор дуэттара дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуолланар.   

Владимир Игнатьевич тапталлаах кэргэнин туһунан маннык кэпсиир:

– Мин 1974 сыллаахха олунньу 9 күнүгэр Ксения диэн сиртэн-буортан тэйбит, кыыл таба курдук кынтаҕаркаан бэйэлээх, сибэкки курдук тырымнаабыт кэрэ кыыһы кэргэн ыламмын, уруу тэрийбитим. Бүтүн нэһилиэк дьонун ыҥыран, үөрүүбүтүн үллэстибиппит, кинилэр алгыстара тиийэн баччаҕа диэри этэҥҥэ олоробут. Олоҕум доҕоро оҕо эрдэҕиттэн бааттаах балыксытынан,  булчутунан биллибитэ. Сопхуос кадровай булчуттара буоламмыт, бииргэ сылдьан бултуурбут, «кырдьаҕаска» да дуксунарбыт. Дьол кынатыгар уйдарар эдэр эрдэххэ үчүгэй да буолара, санаабар сандалас сардаҥалар үҥкүүлүүр Ытык Бүлүү Эбэбит мөһүүрэ сүүрүктэриттэн илэ-чахчы лыҥкыныы кутуллар дорҕооннор өндөл маҥан халлаан үрдүк өрөһөтүгэр өрө көтөн күлүмнэһэллэрэ, күндэлэс дьүрүскэннэр саҕыллаллара, доллоһуйар тойуктар суккуллаллара, абыраллаах алгыстар алкыллаллара.

Иллээх-эйэлээх ыал үс оҕолоохтор. Улахан кыыстара Наталья Сүлдьүкээргэ олорор, нэһилиэк сис ыалын ийэтэ, эбэтэ. Кыра кыыстара Мария Сунтаар улууһун Элгээйитигэр бэтэринээрдиир. Уоллара Тимур Мирнэйгэ дьиэ-уот тэринэн, быр-бааччы олорор. Оҕолор аныгы дьон сиэринэн үөрэҕи-үлэни батыспыт эрэ буолбатахтар, балыкка да, булка да олус аллаахтар, төрөппүтэрин батан, ырыаһыттар, үҥкүүһүттэр, хомусчуттар, кыргыттар кэнсиэрт көстүүмнэрин тигэр иистэнньэҥнэр. Улахан сиэн Спиридон Саввинов-Садын өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр ырыаһыт, мелодист буолла, ханнык баҕарар музыкальнай инструмеҥҥа  оонньуур.

Айылҕа оҕолоро буолан, Саввиновтар сайылыга суох сатамматтар. Сайын кэллэр эрэ, сиэннэрин батыһыннаран, хороҕор муостаах сүөһүлэрин сэтиилэнэн, бөhүөлэктэн тэйиччи баар сайылыктарыгар көһөн тахсаллар. Аныгы дьон сиэринэн, малы-салы уоллара Тимур квадроциклынан биитэр массыынанан таһаарар. Дьэ, ньиргитии! Уһун, тымныы кыһын кэнниттэн самаан сайын салаллыбытынан, сиэннэр мустубуттарынан, кийииттэр, күтүөттэр, хос сиэннэр сайылыкка кэлбиттэринэн, бэрт үөрүүлээх, көхтөөх түгэн тосхойор. Булуустан сыалаах сыһык таhaaрыллар, тэпилииссэ үүнээйитэ ситэн саҕалыыр, булт-алт, балык арааһа дэлэйэр.             

                
«Хотун» ансаамбыл тэбэр сүрэҕэ                         

Сүлдьүкээр национальнай нэһилиэгин «Биракан» култуура дьиэтин иһинэн «Хотун» диэн ааттаах ырыа-үҥкүү ансаамбыла баар. Дьэ бу ансаамбыл тэбэр сүрэҕэ Ксения Спиридоновна буолар. Култуура дьиэтин уус-уран салайааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  култууратын туйгуна Иван Неустроев маннык этэр:  

– Ансаамбыл ситиһиитэ элбэх. Сүрүннэрин билиһиннэрдэххэ, улууска да, өрөспүүбүлүкэҕэ да ыытыллар аҕам саастаах дьон күрэхтэһиилэригэр уонна норуот айымньытын көрүүлэригэр мэлдьи кытан, бириистээх миэстэлэри ылабыт,  «Битва хоров» диэн ырыа күрэҕэр хас да төгүл лауреат, Гран-При хаһаайыттара буолбуппут. 2019 сыллаахха Крымҥа ыытыллыбыт «Алтын майдан: Крым-2019» диэн Аан дойдутааҕы фольклорнай бэстибээлгэ кыттан, биэс араас көрүҥҥэ бастакы миэстэлэри ылан, сири билбэт буола үөрэн кэлбиппит. Онно барытыгар Ксения Спиридоновна дьону түмээччи, тэрийээччи, үҥкүүһүт, иистэнньэҥ буолан, биһиэхэ олус көмөлөһөр. Аны, эбэҥки сиэрин-туомун, тылын-өһүн, ырыатын-тойугун киниттэн ордук билэр, сатыыр киһи суох.  

Нэһилиэккэ да, улууска да тэриллэр дьаһаллар «Хотун» ансаамбыла суох ыытыллыбаттар. Кинилэр ураты хайысхалаах быыстапканы туруоран, ханнык баҕарар тэрээһини киэргэтэллэр, байыталлар. Саввиновтар улахан кыыстара Наталья Владимировна төрүт эбэҥкилии оҕуруонан симээн оҥорбут үлэлэрэ Москубаҕа, Хотугу норуоттар быыстапкаларгар искусствоведтар уонна этнографтар үрдүк сыанабылларын ылбыта, лауреат буолбута. Оттон Бакалдын бырааһынньыгар «хотуттар» сиэри-туому толорууга, үҥкүүнү туруорууга төһүү күүс буолаллар, эбэҥкилии  саҥаран-иҥэрэн, ыллаан-туойан,  үҥкүүлээн дьону-сэргэни үөрдэллэр, ыччаттары төрүт култуураҕа тардаллар, үөрэтэллэр.