Уопсастыба

Биллэн турар, төрөппүт көрүүтэ суох хаалбыт, олох аһыытын-ньулуунун кыра саастарыттан эттэринэн-хааннарынан билбит оҕолору үтүө суобастаах, бэрээдэктээх буоларга үөрэтэр, сырдыкка тардыһыыларын күүһүрдэр чэпчэки буолбатах этэ.  Ол туһунан ыал ийэтэ Сайыына Егоровна маннык кэпсиир.    

Үс кыыс, уон уол

--Биһиги 2006 сыллаахха ыал буолбуппут. Иккиэн үөрэхпитин бүтэрбит, үлэһит дьон этибит. Мин библиотекага, Сергей харабылынан үлэлиирэ. Хас биирдии киһи аналын  ыйыллыбыт бириэмэтигэр көрсөр дии саныыбын. Кимнээх эрэ эрдэ устудьуоннуу сылдьан тапталларын көрсөллөр, кимнээх эрэ биһиги курдук үлэһит буолан баран. Мин Сергейы кытта билсэрбэр кини ыал буола сылдьыбыт уонна биэс саастаах уол оҕотун бэйэтэ иитэр этэ. Онон эмискэ уол оголоох ийэ буолан хаалбытым. Онтон утуу-субуу оҕолонон испиппит. Икки уоллаахпыт, икки кыыстаахпыт.

2013 сыллаахтан тулаайах оҕолору иитэр дьиэ кэргэн буолбуппут. Билигин барыта 13 оҕолоохпут, онтон тоҕуһа иитэр оҕолорбут, үс кыыстаахпыт, уон уолаттардаахпыт.

Оҕо иитэ ылар баҕа санаа миэхэ аан бастаан детдомҥа үлэлии сырыттахпына киирбитэ. Онно үлэлии сылдьан биир уолу ис сүрэхпиттэн сөбүлээн, иитэ ылыахпын баҕарбытым, ол эрэн араас биричиинэннэн кыаллыбакка хаалбыта. Кэлин ыал буолан, бэйэм оҕолонон баран син биир ол баҕам сүппэтэҕэ. Хата дьолбор кэргэним миигин өйдүүр-өйүүр киһи түбэһэн, уопсай сүбэнэн тулаайах оҕолору дьиэ кэргэн сылаас тыыныгар, истиҥ сыһыаныгар бэйэбит оҕолорбутун кытта тэҥҥэ илдьэ  сылдьабыт.

Төрөппүттээх эрээри, тулаайахтар

Үгүс дьон детдомҥа кистэл буолбатах, итирдэр утаҕы иһэр, оҕолорун көрбөт, төрөппүт быраабын быстарбыт дьон оҕото түбэһэр диэн этэллэр. Кыра сааһыттан олох очурдарын билбит, сороҕор уйулҕата алдьаммыт оҕону ылан иитэргэ, уопсай тыл буларга төһө уустугуй? Өйдөспөт түгэн баар дуо? Дьиэ иһигэр сыаналаах мал-сал, харчы сүппэт дуо? – диэн ыйыталаһаллар. Итинтэн саллан, оҕото суох эрээри, детдомтан оҕону ылбат дьон эмиэ бааллар.

Биллэрин курдук детдомҥа үксүлэрэ тыыннаах төрөппүттээх эрээри, ийэ-аҕа көрүүтэ суох хаалбыт оҕолор. Ол аата социальнай тулаайахтар. Төрөппүттэрэ олохтон туораабыт, чахчы ийэтэ-аҕата суох төгүрүк тулаайах оҕо олох аҕыйах. Дьэ, бу көрүүтэ-истиитэ суох сылдьыбыт оҕолор бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ оҕолоруттан олох атын буолаллар.

Уратылара диэн кыра саастарыттан төрөппүт тапталын билбэтэх, аанньа аһаабатах, тыыннаах хаалар туһугар күүскэ турууласпыт оҕолор. Детдомҥа ким “чээн” диэтэҕинэ бэрт буолан, хаһан баҕарар эйигин уган биэриэхтэрин, сороҕор албынныахтарын, уоруохтарын сөп. Биир кэмпиэт туһугар тугу барытын этэн биэриэхтэрин син. 

Биһиэхэ саҥа кэлбит кыыспыт балаҕан ыйын 1 күнүгэр оскуола боруогун атыллыыр бастакы күнүгэр учууталын кумааһынньыгыттан харчытын, карточкатын уоран аҕалбыта. «Тоҕо итинник быһыыланныҥ?» - диэбиппэр: «Урукку ийэм дьиэбэр харчы булан аҕаллахпына наһаа үөрээччи, биһигини хайҕааччы», - диэн хоруйдаата.

Онон иһэр-аһыыр төрөппүттээх оҕолор дьонтон умнаһыттыы, уоран ыла үөрэнэн хаалбыттар. Инникитин хаһан даҕаны уорбатын гына мөхпүппэр наһаа соһуйбута уонна: «Харчыбыт аҕыйах хаалла диэн бэйэҥ эппитиҥ», - диэн бэйэбэр баайсар. Күн аайы кэмпиэт-сакалаат, минньигэс көрдөөтөхтөрүнэ туох диэхпиний? Кыыһым миэхэ үчүгэйи оҥорон харчы «булан» аҕалбыт үһү.

Хайҕанаары болҕомто көрдүүллэр

Детдомтан кэлбит оҕолор бэрт буола сатаан, хайҕанаары бэйэлэригэр болҕомто наһаа көрдүүллэр. Урут ылбатах тапталларын, дэлэгэй астарын, үчүгэй таҥаһы барытын ыла сатыыллар. Төһө даҕаны аһаппытыҥ иһин топпоттор, куруук аччык сылдьар курдуктар. Киһи ыалга илдьэ барыан кыбыстар, аһылыгы барытын бүтэрэн баран остуолтан тураллар.

Оҕо чахчы уоскуйдаҕына, бу ыал миигин ылыммыт, дьиҥнээх оҕо оҥостубут диэн итэҕэйдэҕинэ, миигин көмүскүүллэр диэн эрэх-турах сананнаҕына биирдэ үс сыл иһинэн үөрэннэҕинэ ол аччыктыы, уора сылдьыбыта сыыйа-баайа сүтэр. Онно бириэмэ, тулуур наада, этэргэ дылы, баттахпыт турар ыксаллаах түгэннэр ханна барыахтарай? Элбэх тургутугу, араас быракааһы ааспыппыт, икки уолум кыайан үөрэммэккэ, уоран-халаан, ону-маны алдьатан, оскуолаттан арахпат этим.  

Аны дьиэлэригэр кэлэн иһэн маҕаһыыҥҥа, буочтаҕа киирэн дьонтон сакалаат, кэмпиэт көрдүүллэр эбит. «Тулаайахтар диэн аһынан бүгүн биири биэрдэххитинэ, сарсын иккини көрдүөхтэрэ, биһиги харчыга атыылаһан биэриэхпит, умнаһыттыырга үөрэтимэҥ», - диэн нэһилиэкпит кыра буолан, барыларыгар эппитим.

Улаатан баран өссө ордук сыаналыыллар

Төрөппүт уонна иитиэх оҕолорум бэйэ-бэйэлэрин кытта күнүүлэспэттэр, хата ол оннугар детдомтан кэлбит оҕолор болҕомто көрдөөн, ийэ-аҕа тапталын ыла сатаан наһаа үҥсүһэр этилэр. Уолаттар иитии өттүгэр ордук боростуойдар, кыргыттар кэтэх өйдөөхтөр, араас хаппырыыстара элбэх. Мин оҕолорбун кытта куруук аһаҕастык кэпсэтэбин, үтүөнү-мөкүнү быһааран биэрэбин.

Иитэ ылбыт оҕолорбут бастакы күннэриттэн биһигини ийэбит-аҕабыт диэбиттэрэ, ис санааларыттан, оҕо ийэ-аҕа диэн тылы саҥарыан наһаа баҕарар. Оччотугар көмүскэллээх курдук сананаллар, ордук аҕаларын оннук ылыналлар. Ийэ тапталы, сылаас сыһыаны биэрэр, ол иһин сылайыаххар диэри сырса сылдьан ийээ дииллэр. Хаһан даҕаны ийээ диэбэтэх оҕоҕо ити олус күндү.

Билигин оҕолор биһиэхэ үөрэнэн, бары истиҥ-иһирэх сыһыаннаахпыт, устудьуоннуу да барбыттарын иһин сибээспитин быспаппыт, дьиэ кэргэҥҥэ иитиллибиттэрин улаатан баран өссө ордук сыаналыыллар. Ийэҕэ-аҕаҕа өссө ордук наадыйаллар, күн аайы: “Туох сонуннааххыт? Оҕолор хайдах сылдьалларый?” – диэн эрийэн кэпсэтэ тураллар.

Улахаттарбыт үлэһиттэр, кырабыт үстээх

Улахан уолбут быстах байыаннай эппэрээссийэҕэ сылдьар, сибээскэ таҕыста эрэ эрийэр. Иккис уолбут куоракка олорор, үлэлиир, үһүс уолбут Омскай куоракка үөрэнэ сылдьар, биир уолбут үөрэҕин бүтэрэн, Бороҕоҥҥо поварынан үлэлиир. Онон түөрт улахан оҕолоохпут, тоҕус оҕо дьиэҕэ баарыттан аҕыһа оскуолаҕа үөрэнэр, биирэ уһуйааҥҥа сылдьар. Саамай кыралары бу күһүн Үөһээ Бүлүү детдомуттан икки бииргэ төрөөбүт уолаттары ылбыппыт. Улахана 7 саастаах, бастакы кылааска үөрэнэр, кырата үстээх.

Элбэх оҕону иитэргэ тыа сиригэр олорорбут саамай табыгастаах дии саныыбын, оҕону бэйэҥ холобургунан, үлэнэн иитэҕин. Аҕабыт уолаттары окко-маска, булка илдьэ сылдьар, бэйэбит улахан хаһаайыстыбалаахпыт, 25 ыанар ынахтаахпыт. Сайын кыралар ньирэйи аһаталлар, улахан уолаттар аппараатынан ынаҕы ыыллар, устудьуоннар окко, тиэхиньикэҕэ үлэлииллэр.

Кыргыттарбын кытта сайын оҕуруоппутун көрөбүт, дьиэбит ыраас, сылаас, остуол толору астаах буоларын туһугар кыһаллабыт. Уолаттар аҕаларын кытта хаһаайыстыбаны көрөр-истэр буолан, иһити, дьиэни сууйар үлэҕэ кыттыспаттар. Уолу уол оҕо курдук иитэбит.

Ас астааһын улахан үлэ буолбатах

Саамай тутаах киһим, ийэм биһигини кытта олорсор, аспытын тэҥҥэ астаһар. 13 оҕо таҥаһын мунньубакка, утары сууйан иһэбит. Сарсыардааҥҥы аһылыгы бэйэм буһарабын, оттон эбиэккэ, киэһэ кыргыттар «ютубтан» көрөн арааһы бары астыыллар. Дьиэ-уот хомуйуута, ас астааһына биһиэхэ улахан үлэ буолбатах, этэргэ дылы, ааһан иһэн оҥоробут.

Хас ыал аайы баарын курдук биһиги эмиэ үтүө үгэстэрдээхпит, Ыһыахха бары сахалыы таҥнан-симэнэн киирэбит, төрүт аспытын астыыбыт. Нуучча оҕолорун эмиэ ииттэ ылбыппыт, ол иһин блины, куличи астаан, Масленицаны, Пасханы ылабыт.

Саҥа Дьылга үлэһит, устудьуон оҕолорбут бары кэлэн, дьиэ кэргэн бырааһынньыгар мустабыт, бэйэ-бэйэбитигэр бэлэх бэрсэбит, булгуччу фейерверк ытабыт.

Дьоруой ийэ аатын ылбатаҕым, сэттэ оҕоттон элбэҕи төрөппүт ийэлэргэ ити албан ааты иҥэрэллэр. Бэйэм түөрт оҕолоохпун, тоҕус иитэр оҕолорум ааҕыллыбаттар эбит.

Уонтан элбэх оҕолоох ыалларга массыына биэрэллэр, онон тимир көлөлөөхпүт, ийэ хапытаалын, үһүс оҕоҕо бэриллэр көмөнү туһаммыппыт.

Киһи бу орто дойдуга ыал буолаары, оҕо төрөтөөрү кэлэр, онон биһиги дьолбут – оҕолорбутугар.