Уопсастыба

Дмитрий Федосеевич СГУ тыа хаһаайыстыбатыгар факультетын бүтэриэҕиттэн, Үөһээ Бүлүү улууһугар сопхуос отделениетын зоотехнигынан, нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн, сопхуос дириэктэрин солбуйааччынан, управляющайынан үлэлээбитэ. 1995-2000 сс. Амма улууһугар баһылык буолбута. Тыа хаһаайыстыбата суолун-ууһун көрдөнөр сылларыгар тыа хаһаайыстыбатын  миниистиринэн үлэлээбитэ. Бэрэсидьиэн Вячеслав  Штыров сорудаҕынан 2002 с. «Тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматын» ырытан оҥорторбута. Бырагыраама бигэргэнэн олоххо киллэриллэр бастакы түһүмэҕэр, ол эбэтэр 2003-2007 сс., Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан ананан үлэлээбитэ. Салгыы «Анаабыр алмаастара» хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччынан ананан, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтин кыахтаах бырамыысаланнай хампаанньаҕа сыһыаран үлэлэтии бырайыагын иилэспитэ-саҕаласпыта.

1990-с сс. «Арассыыйа аграрнай баартыйата» диэн политическай баартыйа тэриллэн, тыа сирин дьылҕатын туһугар ыалдьар дьону түмэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Баартыйа Саха сиринээҕи салаатын норуот дьокутаата Александр Жирков салайара.  2008 сыл кулун тутар 2 күнүгэр ыытыллыбыт төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбарыгар Дмитрий Наумов бу баартыйаттан хандьыдаатынан туруоруллан, 32 №-дээх Амма-Маайа быыбардыыр уокуруктан норуот дьокутаата буолбута. Ол туһунан маннык кэпсиир:

Аграрнай баартыйа фракцията

-- Ил Түмэҥҥэ Арассыыйа аграрнай баартыйатын Саха сиринээҕи салаата сэттэ дьокутааттанан, туспа фракция тэриллибитэ. Ааспыт өттүгэр үлэлээбит-хамсаабыт уопуппун учуоттааннар, ол фракция салайааччытынан миигин талбыттара. Ону таһынан Ил Түмэн аграрнай бэлиитикэҕэ уонна тыа сиригэр сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн, Сиргэ сыһыаннаһыы, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбитим.

Мин саамай улахан баҕам диэн бэйэм оҥорсубут, олоххо киллэрсибит сүрүн докумуонум – «Тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматын» – иккис түһүмэҕэ өссө үчүгэйдик үбүлэнэн, көдьүүстээхтик үлэлиирин ситиһии этэ.

Депутатскай бөлөх  

2008 сыл бүтүүтүгэр Аграрнай баартыйа үрдүкү салалтата «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаны кытары холбоһорго быһаарбыта, сыалбыт-сорукпут биир, онон бииргэ үлэлиирбит ордук хотуулаах буолуо диэн. Биһиги фракциябыт «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа фракциятыгар киирэр-киирбэт боппуруоһа турбута. Онуоха тыа сирин дьонугар тылбытын биэрэн бараммыт, тоҕо быраҕан кэбиһиэхпитий диэн, депутатскай бөлөҕү тэринэн, Александр Уаров салалтатынан үлэлээбиппит. Бу бөлөххө 51 дьокутаат, ол эбэтэр дьокутааттар баһыйар үгүстэрэ, киирбитэ. Инньэ гынан, тыа сирин бырагырааматынан көрүллэр харчыны былдьаһыы-тарыһыы, сарбыйа сатааһын тахсыбатаҕа: субсидия 4,7 миллиартан саҕалаан 8 млрд солк. тиийбитэ. билигин -- 15 млрд! Гаас сүрүн ситимиттэн ыал дьиэтигэр 3 миэтэрэҕэ диэри босхо киллэрэр балаһыанньаны оччолорго киллэрбиппит. Элбэх сокуоҥҥа үлэлээбиппит.

Федеральнай киини кытары үлэ  

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаатынан икки болдьоххо үлэлээбит, кинини солбуйааччы Александр Жирков Ил Түмэн бастакы ыҥырыытыттан дьокутааттаабыт уопуттаах парламентарийдар этилэрэ.

«Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа парламеҥҥа баһыйар куолаһы ылан баран, федеральнай сокуоннарга улахан уларытыылары киллэрэн барбыта. Өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын онно сөп түбэһиннэрэн оҥоруу, баар сокуоннарга уларытыылары киллэрии, федеральнай сокуоннарга көҕүлээһиннэри киллэрии үлэтэ күүһүрбүтэ. Дьэ маныаха спикер Виталий Басыгысов федеральнай таһымҥа үлэлээбит уопута, билиитэ-көрүүтэ улахан тирэх буолбута.

«Бултааһын туһунан» федеральнай сокуон барылыгар любительскэй, ол эбэтэр бэйэ баҕатынан, сынньанар сыаллаах бултааһын эрэ туһунан этиллэрэ, промысловай бултааһын туһунан туох да суоҕа. Оттон биһиги дьоммут бу – дьиэ кэргэттэрин иитэн-аһатан олорор дьарыктара! Ол иһин    Судаарыстыбаннай Дуума Аграрнай кэмитиэтин салалтатын ыҥыраммыт, Москубаттан Валентин Денисов баһылыктаах биэс киһилээх дэлэгээссийэ кэлэн, өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары көрсүбүтэ, булт салаатын үлэтин-хамнаһын билсибитэ, «Сахабулт» хампаанньа хас булчуту кытары дуогабардаһан, күндү түүлээҕи туттарын, төһө бородууксуйаны оҥорон таһаарарын уо.д.а. сиһилии үөрэппитэ. Ол түмүгэр, Ил Түмэн этиитэ туох да уларытыыта суох, бүтүн абазаһынан киллэриллибитэ. Саха сирин эрэ буолуо дуо, Арассыыйа Хотугу эрэгийиэннэрин, Сибиир уонна Уһук Илин булдунан иитиллэн олорор төрүт олохтоох омуктара, булчуттар көмүскэллээх буолаллара ситиһиллибитэ. Ити элбэхтэн биир холобур.

Атын уобаластарга сырыы   

-- Дмитрий Федосеевич, билигин федеральнай таһымынан оҥоһуллар өйөбүл ырычааҕа оччолорго саҥа чочулла сылдьара дии. Ону билсэр сыалтан киин уобаластарга эмиэ сылдьыбыт буолуохтааххыт.

-- Оннук, командировкалар балачча элбэх этилэр. Тыа сирин территорияларын бигэтик сайыннарыы федеральнай кэнсиэпсийэтэ оҥоһулларынан, Ульяновскай уобаласка кэлим тутуу хайдах ыытылларын көрбүппүт-истибиппит. Дэлэгээссийэ састаабытыгар сылдьыбыт Нам улууһун I Хомустаах баһылыга, билигин Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Атласов нэһилиэгэр саҥа түөлбэни туттаран эрэрэ, ол сырыыттан элбэх идиэйэлээх кэлбитэ чахчы. 

Татарсан Судаарыстыбаннай мунньаҕын 20 сылыгар ыҥырыллан, бэһиэ буолан тиийэ сылдьыбыппыт. Үбүлүөйдээх мунньахха сөҕө көрбүтүм диэн, урукку бэрэсидьиэннэрэ Минтемир Шаймиев анал миэстэлээх, туох диэбитэ улахан суолталаах эбит этэ. Тыл этэригэр киин былааһы кытары туохха сөпсөспөтүн эппитин, былаас хааччахтааһыныгар өрөспүүбүлүкэлэр сокуоннарын харыстааһын баар буолуохтаах диэбитин өйдүүбүн. 

Бырагыраама үлэлиир

–  Эн санааҕар төрдүс ыҥырыы саамай ситиһиитэ тугуй?

– Тыа сирин бырагыраамата күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турара буолар, онон мин дьокутааттаабыт сылларбын олоҕум биир үтүө түһүмэҕин быһыытынан сыаналыыбын. Ити кэнниттэн судаарыстыбаннай үлэҕэ үлэлээбэтэҕим, айар үлэнэн дьарыктаммытым.

1990-с сс. олох тутула уларыйыытыгар саамай улахан охсууну тыа сирэ ылбыта. Өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна Ил Түмэн ону таба өйдөөн үлэлээбиттэрин түмүгэр, биһиэхэ биир да дэриэбинэ эстибэтэҕэ, оттон киин уобаластарга төһөлөөх дэриэбинэ иччитэхсийбитэй? Вячеслав Штыров сыл ахсын уоннуу оскуоланы тутар, онуоха миэбэлинэн, араас тэрилинэн толору хааччыйар соругу туруорбута бастаан остуоруйа курдук иһиллибитэ эрээри, билигин буолуохтаах сиэр. Хайа да эрэгийиэн тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин  курдук элбэх үбү-харчыны урут да көрбөтөҕө, билигин да көрбөт. 

Норуот дьокутаата буолан бараммын, биир саамай соһуйбутум уонна үөрбүтүм  диэн сайын уһун өрөбүл бэриллэрэ этэ. Онуоха диэри уоппусканан төрүт туһамматаҕым: сопхуоска эрдэххэ -- кытаанах кыстык, былдьаһыктаах сайын, тиэтэллээх хомуур,  баһылыктыырбар – уоппускаланан тарайар кэм буолбатах этэ, оттон министиэристибэҕэ уонна бырабыыталыстыбаҕа өрөбүлэ суох үлэлиирбит.

Түмүкпэр маннык этэбин: Арассыыйа сирин-уотун биэс гыммыт биирин ылар Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирэ диэн төрүт омуктар иитиллэн олорор көмүс ньээкэ уйабыт буолар. Төрүт үгэстэрбитигэр тирэҕирэммит, бу көмүс ньээкэ уйабыт өссө сайдан иһэригэр баҕарабын.