Уопсастыба

Сыыппара үгүһү этэр

Нуучча хаһаахтара саханы «сылгылаах норуот» диэн атыттартан чорботон бэлиэтээбиттэрэ. «А Якольская, государь, земля велика, и людна, и конна», – диэн хаһаахтар 1634 сыллаахха Михаил Федорович ыраахтааҕыга суруйбуттар. Учуонайдар этэллэринэн, бу саха сылгытын туһунан сурукка-бичиккэ киллэриллибит бастакы чахчы.

Нуучча айанньыта саха сылгыта баар буолан, саҥаттан саҥа сирдэри арыйан, Чуумпу акыйааҥҥа тиийбитэ. Норуот хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, сир баайын туһаҕа таһаарыыга саха сылгыта ураты оруолу оонньообута. 1924-1941 сс. көмүһү хостооһуҥҥа сыллата 13-14 тыһыынча ат туһаныллыбыта, 1941-1945 сс. фронт туһатыгар 45 тыһыынча сылгы, 1946-1953 сс. сэрииттэн эмсэҕэлээбит арҕааҥҥы уобаластарга 27 тыһыынча сылгы илдьиллибитэ биллэр. Итинэн саха сылгыга барахсан Улуу Кыайыыга бэйэтин сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ.

Маннык дьаһаллар биллэн турар, Дьөһөгөй оҕотун ахсаанын биллэрдик аҕыйаппыттара, сылгы муҥутуурдук элбээбит 1940 сыллаах кирбиитэ (194 тыһ.) 1980-с сыллардаахха эрэ ситиһиллибитэ. 1991 сыллаахха сыспай сиэллээх  ахсаана 209 тыһыынчаҕа тиэрдиллибитэ, ол кэнниттэн дьиикэй ырыынакка киирэр түһүмэх кэмҥэ, сопхуостар ыһылланнар, баайдара паайга бэриллэн, 1998 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 120 тыһыынча сылгы  хаалбыта.  

Үлэ Дьоруойдара

Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, сааскы-күһүҥҥү хаайтарыыга, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска аһаҕас халлаан анныгар, ыраах учаастактарынан базаланан сылдьан, сылгыны иитиигэ үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн, үгүс сылгыһыт судаарыстыба   наҕараадаларынан бэлиэтэммиттэрэ. Чулууттан чулуулар Социалистическай Үлэ Дьоруойдара буолбуттара: 1948 сыллаахха – Роман Константинов (Чурапчы), Афанасий Степанов (Мэҥэ Хаҥалас), 1949 сыллаахха – Степан Васильев, Афанасий Саввинов (үөһээ бүлүүлэр), Герасим Кривошапкин (Өймөкөөн), Тимофей Лукин (Амма). Элбэх сылгыһыт Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреатын аатын ылбыта.

297 саҥа база

Саха төрүт дьарыгын сайыннарар сыалтан 2016 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыы дьаһалларын туһунан» ыйаах тахсыбыта. Бу ыйаах чэрчитинэн, кулун тутар 21 күнэ сыллата бэлиэтэнэр Сылгыһыт күнүнэн биллэриллибитэ.  Саҥа көлүөнэ сылгыһыттары иитэн таһаарарга үс Үөрэнэр киин тэрилиннэ: Өймөкөөн улууһугар «Тоноор» кэпэрэтиип, Хаҥалас улууһугар «Бөртө» сылгы собуотун уонна Ньурба улууһугар  «Чаппанда» кэпэрэтиип базаларыгар. Толору хааччыллыылаах дьиэлээх-уоттаах, үөрэнэр кэбиниэттэрдээх, остолобуойдаах, олорор хостордоох бу кииннэргэ барыта 415 сылгыһыт үөрэнэн, идэтин үрдэттэ, уопут атастаста.

Ыраах учаастактары туһаҕа таһааран, сылгы базаларын тутар сорук туруоруллан, 2017-2019 сс. биир базаны тутууга 1 мөл.   солк. көрүллэн, 250 база тутуллубута, сыана үрдээбитэ учуоттанан, 2021 сылтан биир базаҕа 3 мөл. солк. көрүллэн, 2021 сыллаахха -- 10, 2022 сыллаахха --  18, былырыын 19 база тутуллубута.

Күн бүгүн

Кэлиҥҥи сылларга сылгы ахсаана бытааннык эрээри, эрэллээхтик эбиллэр. Күн бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Арассыыйа үрдүнэн баар сылгы 14 %-а (!), ол эбэтэр 178,8 тыһ. сылгы, ол иһигэр 122 тыһ. биэ баар. Бас билии көрүҥүнэн ыллахха, сылгы 43 %-на бааһынай хаһаайыстыбалар, 38 %-а кэтэх ыаллар, 18  %-на тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин (кэпэрэтииптэр, сылгы собуоттарын, хаһыанай тэрилтэлэр) баайдара. Олорго холбоон 1 638 сылгыһыт үлэлии-хамсыы сылдьар. 

Ааспыт 2023 с. сылгыны үөрдээн иитии салаатыгар  607,3 мөлүйүөн солкуобай, ол иһигэр 199 мөлүйүөн солкуобай харчы федеральнай бүдьүөттэн көрүллүбүтэ, оттон быйылгы 2024 сылга 559,5 мөлүйүөн солкуобай, ол иһигэр 173,5 мөлүйүөн солкуобай федеральнай бүддьүөттэн көрүлүннэ.

Племенной үлэ

Саха сылгытын үс боруодата (төрүт саха, Өлүөнэ эҥэринээҕи, Мэгэдьэк сылгыта) уонна Дьааҥытааҕы, Халыматааҕы тииптэрэ бааллар. Биһиги ааспыт сайын Олоҥхо ыһыаҕар Өймөкөөҥҥө тиийэ сылдьан көрсүбүппүтүгэр, «Тоноор» кэпэрэтиип салайааччыта Николай Винокуров саха сылгытын Индигиирдээҕи тиибин бигэргэтэргэ үлэлии сылдьалларын туһунан кэпсээбитэ.

Саха сылгытын ууһатан тарҕатыыга федеральнай племенной сибидиэтэлистибэлээх 26 хаһаайыстыба баар. (2016 с. – 16 этэ). Кэлиҥҥи икки сылга үс хаһаайыстыба: Строд аатынан тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ (Амма), «Хорообут» (Мэҥэ Хаҥалас) уонна «Победа» (Таатта) хааччахтамыт эпиэтинэстээх уопсастыбалар федеральнай таһымнаах сылгы собуота буолары ситистилэр. Кинилэри таһынан өрөспүүбүлүкэ таһымнаах үс сылгы собуота баар.

Бу хаһаайыстыбаларга холбоон 9 700 сылгы, ол иһигэр 6 746 биэ баар. Онон племенной сылгы ахсаана өрөспүүбүлүкэ сылгытын 5,4 %-ын ылар, кэлэр сылларга  бу көрдөрүүнү 10-12 %-ҥа тиэрдэр сорук турар. 2023 с. түмүгүнэн, племенной хаһаайыстыбалар кулуну ылыыны 67,8 %  ситиспиттэр (орто көрдөрүү -- 54,8 %). Өрөспүүбүлүкэ  хаһаайыстыбаларын үрдүк кылаастаах племенной сылгынан хааччыйар аналларын толорон, сыллата тыһыынчанан ыччат сылгыны атыылыыллар. Ааспыт сылга 959 убаһаны батарбыттар. Племенной сылгы өрөспүү­бүлүкэ таһыттан эмиэ киллэриллэр. Ол курдук, 2020 с. Алтай кыраайыттан уонна Марий Эл Өрөспүүбүлүкэтиттэн орловскай, сэлиик уонна нуучча ыараханы соһор боруода хааннаах тоҕус соноҕос аҕалыллыбыта.       

Сылгыһыт күнүн чэрчитинэн

Кулун тутар 21 күнүгэр хас нэһилиэк, улуус ахсын сылгыһыттары чиэстээһин, сылгыһыттар күрэхтэһиилэрэ ыытылынна.

Арчы дьиэтэ Дьокуускайга А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын киинигэр «Күн Дьөһөгөйү уруйдаан» диэн дьаһалы тэрийдэ. Дьыл кэмин алгыһын алгысчыт Афанасий Федоров толордо, кымыһы иһии сиэрэ-туома, сылгы иитиитин туругун, кэскилин туһунан  сэһэргэһии, сылгыһыт Петр Неустроев хаартыскаларынан быыстапката тэрилиннэ. Дьоро киэһэ «Сылгыһыттар ыллыыллар» кэнсиэрдинэн түмүктэннэ.

«Төрүт дьарыкпыт – инники кэскилбит» диэн сэһэргэһиигэ тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев, ТХНЧИ учуонайа Михаил Неустроев, Сылгыһыттар ассоциацияларын са­лайааччы Валерий Слепцов уо.д.а. кытыннылар, ыйытыыларга хоруйдаатылар. АГАТУ ректора, Ил Түмэн дьокутаата Валерий Федоров тыа хаһаайыстыбатын үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэрин бэлэмниир үлэ туһунан кэпсээтэ, университекка ыытыллыбыт кэмпириэнсийэҕэ үлэ дьонун үйэтитиигэ, бастакы Үлэ Дьоруойдара сылгыһыттар буолалларын учуоттаан, Сылгыһыт искибиэрин тутарга этии киирбитин туһунан иһитиннэрдэ. 

Санаа атастаһыытыгар ааспыт сылларга Үөһээ Бүлүүгэ тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайбыт Сергей Иванов сылгыһыт идэһэни дьаһайыы эрэ саҕана харчыланарын санатан, ый аайы 30-40 тыһ солк харчыны хамнас курдук урутатан биэрэн баран, ону күһүн, эт туттарылларын саҕана аахсыахха сөбүн эттэ. Иккиһинэн, 25 сыл үлэлээбит табаһыт биэнсийэҕэ тахсарын курдук,  сылгыһыттары биэнсийэҕэ эрдэ таһаарар наадатын бэлиэтээтэ.

– Арчы дьиэтэ бэртээхэй дьаһалы тэрийдэ, ол эрээри, бэйэҕит да көрөргүт курдук, киһи олус аҕыйах, сылгыһыттар суохтар, тоҕо диэтэххэ, кинилэр бэйэлэрин улуустарыгар ыытыллар тэрээһиннэргэ сылдьаллар. Онон Сылгыһыт күнүгэр анаммыт тэрээһини түһүмэхтэринэн, ол эбэтэр  улуустарга ыыппыт кэнниттэн, түмүк дьаһалы манна, куоракка, ыытарга этэбин, оччотугар  сылгыһыттар түмсэннэр дьэ дьиҥнээх үчүгэй кэпсэтии тахсыа этэ, – диэтэ.  

Чахчы, алгыс эрэ саҕана көр­өөччү балачча элбэх курдуга, оттон сылгыны иитиигэ анаммыт сэһэргэһиигэ истээччилэр саалаҕа бэһиэ эрэ буолан хаалбыппыт.

Хаартыскаҕа  Владимир ГРИГОРЬЕВ  түһэриитигэр:  Бастыҥ көрдөрүүлээх «Бөртө» сылгы собуотун  (салайааччы Александр Васильев) сылгыһыттарын күннээҕи түбүктэрэ.