Уопсастыба

Аммалар бу хамсааһынтан туора турбатахтара, бэйэлэрин түөлбэлэрин олоҥхоһуттарын айар үлэлэрин үйэтиппиттэрэ. Ол курдук, Соморсун олоҥхоһута Иван Саввич Скрыбыкин «Кыыс Туйгун» диэн олоҥхотун 1940 сыллаахха Семенов, «Тойон Ньургун» олоҥхотун 1941 сыллаахха Е.И. Говоров суруйбуттар. Эмиэ ити нэһилиэк олоҥхоһута Николай Саввич Скрыбыкин «Эр Соҕотох»  диэн олоҥхотун 1940  сыллаахха С.П. Федоров  суруйбут. Бу барыта 616 илиистээх балачча улахан олоҥхо эбит.   Соловьев Егор Иннокентьевич «Аҕыс айыы аймаҕа Харылы сүүрүк» диэн, 156 илиистээх тэттик олоҥхотун  И.Е. Говоров сурукка киллэрбит.  

Амма-Наахара оскуолатын үлэһиттэрэ эдэр учуутал Лаврентий Лаврентьевич Александров көҕүлээһининэн, 1940 сыллаахха Амма-Наахара нэһилиэгин олоҥхоһута Василий Прокопьевич Филиппов-Амыырыскай  «Баһымньылаан бухатыыр» диэн балачча улахан олоҥхотун суруйан архыыпка туттарбыттар. Бу Амыырыскайтан икки сыл устата дьаныһан туран, «Үөмэстэй Бэргэн» диэн олоҥхону суруйбут Василий  Васильевич Ефремов Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бэбиэскэ тутан барбыта уонна сураҕа суох сүппүтун туһунан биллэриитэ кэлбитэ, олоҥхону сурукка тиһэн хаалларбыта кини сырдык аатын  үйэтиппитэ.

Амма олоҥхотун сурукка-бичиккэ түһэрэн үйэтитиигэ биллиилээх норуот ырыаһыта, олоҥхоһут Екатерина Егоровна Иванова (1891-1964)  фольклористары кытары айымньылаахтык үлэлээбитэ. Кини тылыттан фольклорист Алексей Алексеевич Дэхсилээхэп-Семенов «Аландаайы-Куландаайы бухатыыр» диэн олоҥхону 1940 сыллаахха суруйбут. Эмиэ кини Николай Саввич Скрыбыкин «Кыыс Туйгун» диэн олоҥхотун суруйбута буолуо диэн таайабыт. Рукописка суруйбут киһи аата «Семенов» диэн эрэ суруллубут. Оттон Алексей Алексеевич Дэхсилээхэп дьиҥнээх араспаанньата Семенов диэн этэ уонна сорох докумуоннарга Семенов диэн сурунар эбит.  Норуот айымньытын дьиэтин үлэһитэ Петр Никифорович Попов эмиэ ити  сыл «Молуо Даадар» диэн олоҥхону суруйан ылбыт. Ол эрээри, олоҥхо ис хоһоонуттан көрдөххө, «Аландаайы-Куландаайы» салгыытын курдук буолуон сөп курдук.

Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн

Олоҥхолору сурукка-бичиккэ тиһии үлэтигэр сөп түбэһиннэрэн, эмиэ сэрии иннинээҕи сылларга Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн, олоҥхо түмүллүбүт тиэкиһин оҥорор тускуллаах бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйа тэриллэн үлэлии сылдьыбыта.

Ол кэнниттэн күттүөннээх үлэ ыытыллыбатах. Бэл, Георгий Устинович Эргис уонна Иннокентий Васильевич Пухов тус бэйэлэринэн кыттыбыт фольклорнай эспэдииссийэлэрин кыттыылаахтара биир да толору олоҥхону суруйбатахтар, быстах олоҥхоттон быһа тардыылары уонна сюжеттары ТЛНЧИ үлэһиттэрэ Анастасия Лаврентьевна Новгородова уонна Валентина Дмитриевна Кривошапкина суруйбуттар. Музыкавед Эдуард Ефремович Алексеев  Алексей Григорьевич Агапов  «Алтан Сабарай» олоҥхотун магнитофоҥҥа устубута кини сайтыгар баарын кытта билсиэххэ сөп.

Ити курдук, Амма олоҥхотун сурукка-бичиккэ түһэриигэ ааспыт үйэ 40-с  сылларыгар эрэ туруулаһан дьарыктаммыттар. Ордук олоҥхолору сурукка-бичиккэ түһэриигэ балачча таһаарыылаахтык үлэлээбиттэр, олортон  бэрт дуона суоҕа бэчээттэммит. 

Кэлиҥҥи сылларга 

Амма патриота Сардаана Павловна Онуфриева-Амгинская дойдутун олоҥхотун үйэтитиигэ элбэҕи үлэлээбитин билинэр сиэрдээх. Кини салалтатынан, «Амма олоҥхото уонна олоҥхоһуттара» диэн кинигэ бэчээккэ бэлэмнэнэн, 2008 сыллаахха  «Бичик» кинигэ кыһатыгар күн сирин көрбүтэ.

Сардаана Амгинская чулуу олоҥхоһут Амыырыскай «Үөмэстэй Бэргэн» диэн олоҥхотун судургу соҕустук бэчээккэ бэлэмнээн таһаарбыта. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Мария Дмитриевна Ноговицына үөрэнээччилэрин кытта фольклорнай эспэдииссийэни тэрийэн, Амма олоҥхоһуттарын тустарынан матырыйааллары, ахтыылары хомуйбуттара. Сорох матырыйаалларын Олоҥхо ыһыаҕар, олоҥхоһуттар тустарынан киллэриэххэ сөп.

Екатерина Иванова тылыттан Дэхсилээхэп суруйбут «Аландаайы-Куландаайы бухатыыр» диэн олоҥхотун биһиги Бөтүҥ уонна Сулҕаччы нэһилиэктэр баһылыктара көҕүлээннэр уонна үбүлээннэр, 2022 сыллаахха туспа кинигэнэн таһааран турабыт. Киирии ыстатыйаҕа Екатерина Егоровна  олоҥхоһут быһыытынан эйгэтин, олоҥхотун сюжетнай-композиционнай тутулун, дьүһүлгэнин ситимин балачча киэҥник сырдаппыппыт.

Билигин

Олоҥхо ыһыаҕа тэриллэринэн, атын улуустар, холобур, Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы курдук, аммалар олоҥхоһуттарын тустарынан баар матырыйааллары түмэргэ, сааһылыырга үлэлиэхтэрин наада. Олоҥхо институтун сиэктэрин сэбиэдиссэйэ, бэйэтэ олоҥхону толоруунан утумнаахтык дьарыктанар Юрий Петрович Борисов Аммаҕа 50-ча олоҥхоһут төрөөн-үөскээн ааспытын быһааран турар. Кини билигин «Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык олоҥхоһуттар ыырдарынан» диэн  бырайыак чэрчитинэн, Аммаҕа нэһилиэктэринэн сылдьан олоҥхолуур уонна олоҥхоһуттар тустарынан эбии матырыйааллары хомуйар былааннаах үлэлиир. Онон бэйэҕит улуускутуттан тахсыбыт учуонайдар кыахтарын туһаныҥ. Искусствовед, учуонай  Ньургуйаана Ивановна Илларионова Ил Түмэҥҥэ үлэлии сылдьан, Олоҥхо ыһыахтарын тэрийэн ыытыыга улахан, баай уопуттаах, кини улуус баһылыгын солбуйааччынан үлэлиирэ Олоҥхо ыһыаҕын тэрийсиигэ тирэх буолуоҕа.  

Урукку да өттүгэр Амма баһылыктара: билигин норуот суруйааччыта Дмитрий Федосеевич Наумовтан саҕалаан,  Василий Алексеевич Пахомов, Александр Еремеевич Артемьев, Николай Архипович Архипов баһылыктыылларын саҕана бэртээхэй салайааччы Прасковья Ивановна Емельянова олоҥхону үйэтитиигэ сөҕүмэр үлэни ыыппытын сөҕө саныыбын. Кинилэр Амма аатырбыт олоҥхоһуттара Тимофей Васильевич Захаров-Чээбий, Устин Гаврильевич Нохсоороп, Екатерина Егоровна Иванова курдук киин улуустарга биллэр олоҥхоһуттар уонна олоҥхоһут-суруйааччы Владимир Михайлович Новиков-Күннүк  Уурастыырап  олоҥхолоро бэчээттэнэн, дойдуларыгар даҕаны, бүтүн Саха сиригэр даҕаны тарҕаммыттара, сорохторо тылбаастанан нуучча ааҕааччыларыгар тиийбиттэрэ. Итиэннэ Аксиния Даниловна Софронова тэрийбит «Оллоон олоҥхото» диэн көрдөрүүлээх оҕо ансаамбыла оҕолорго уонна эдэр ыччакка  үтүө холобур буолар.

Мин төрүт култуура төлкөлөөх түөрэҕэ түһүөҕүттэн аммалары кытары  отучча сыл бииргэ алтыһан үлэлээтим, Чээбий Түмэппий уонна Екатерина Иванова олоҥхолорун бэчээккэ бэлэмнээн таһаарыыга, кинилэргэ аналлаах кэмпириэнсийэлэри тэрийиигэ, ыһыахтары ыһыыга фольклорист быһыытынан кыттыспыппыттан киэн туттабын. Эмис нэһилиэгин баһылыга Илья Ильич Пестерев, Бөтүҥ нэһилиэгин баһылыга Алексей Николаевич Никитин бэйэлэрин түөлбэлэрин олоҥхолоро күн сирин көрөрүгэр күүскэ көмөлөспүттэригэр махтабын.

Түмүктээн эттэххэ,

Амма олоҥхото биллиилээх фольклорист уонна этнограф Виктор Николаевич Васильев саҕаттан сурукка-бичиккэ тиһиллэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийэн, тарҕанан, күн бүгүн араас ныманан тылынан, суругунан, туспа кинигэлэринэн, аныгы тиэхиньиичэскэй ньымаларынан, араадьыйанан, «күөх» экраанынан киэҥ  эйгэҕэ  таҕыста. Итиэннэ талааннаах дьон ону салгыы сайыннарар, үйэтитэр кыахтаахтар. Бу өттүнэн ыллахха, Олоҥхо ыһыаҕын билиҥҥи кэмҥэ суолтата, дьайар күүһэ туох да ураты күүстээх, дьайыылаах. Ону аммалар Олоҥхо ыһыаҕар дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник көрдөрүөхтэрэ, кэрээбэккэ кэпсиэхтэрэ диэн эрэнэбин.

Василий  ИЛЛАРИОНОВ, Олоҥхо национальнай кэмитиэтин чилиэнэ,  тыл билимин дуоктора,   бэрэпиэссэр