Уопсастыба

«Өҥүрүк куйаас сайыҥҥа ирбэт муустаах, аарыма таас хайалардаах, дьэҥкир уулаах күрүлгэннээх, дохсун сүүрүктээх үрэхтээх, лабыктанан бүрүммүт ураты айылҕалаах дойду ып-ыраас салгынынан дуоһуйа тыынным, хатыламмат көстүүтүн харахпар хатаатым, дьикти абылаҥын сүрэхпэр иҥэрдим. Ама, бу кэннэ олох кэрэтин билбэтим диэм үһү дуо!», - диэн Өймөкөөҥҥө сырыыбын сөҕө-махтайа суруйбуттааҕым. Дьэ маннык киһини курдаттыы тардар сирдэринэн өрөспүүбүлүкэбит аатырыан аатырар. Билигин Михаил Местниковтыын дойдубутугар сынньалаҥы хааччыйар туроператордар үлэлэрин ис тутулун сэгэтиэхпит уонна киэҥ-нэлэмэн Сахабыт Сирин кэрэ сирдэрин арыйыахпыт.

Хаачыстыбалаах, эрэллээх, куттала суох туурдар

--  Хаачыстыбалаах, эрэллээх, куттала суох туурдар – биһиги үлэбит сүрүн тирэҕэ. Маннык усулуобуйаны хааччыйар буоламмыт, туурдарбытыгар туристар дуоһуйа сынньаналлар, биһиэхэ хаттаан кэлэллэр. Маны ситиһэр сыалтан, бастатан туран, үлэһиттэрбитин успуорт туризымын оскуолатыгар үөрэттэрэбит. Урут мин икки сыл инструктор-сирдьит идэтигэр үөрэммит эбит буоллахпына, билигин түргэтитиллибит үөрэх кууруһун ааһаллар. Ол иһин маннык үөрэх кэннэ үлэһиттэрбитин элбэх туурдарга сырыттыннаран үчүгэйдик быраактыкаланан, 1-2 сыл устата инструктор көмөлөһөөччүтүн быһыытынан үлэлииллэр. Уопутурдахтарына инструктор-сирдьит буолаллар уонна  дьэ, бэйэлэрэ бөлөх ыланнар туристары арыаллыыр кыахтаналлар. Ол курдук, сыл аайы үлэһиттэрбитин куттал суох буолуутун хааччыйыыга уонна Саха Сирин устуоруйатын билиигэ анал куурустарга үөрэттэрэммит билиилэрин хаҥатабыт. Маныаха Новосибирскайдааҕы туризм оскуолатын исписэлиистэрэ куйаар ситимин нөҥүө инструктордарбытын кэтэхтэн үөрэтэллэр. Успуорт туризымын эйгэтигэр бу оскуола Арассыыйаҕа бастакы күөҥҥэ сылдьар. Тарбахха баттанар биллиилээх, баай уопуттаах уһуйааччылар олус хаачыстыбалаахтык үөрэтэллэр. Быйыл үлэһиттэрбитин уйулҕа тиэмэтигэр кууруска ыытар былааннаахпыт. Тоҕо диэтэр, инструктор араас  майгылаах дьону кытта үлэлиир, ол иһин уйулҕа өттүнэн бэлэм буолуохтаах.

Былырыын тэрилтэбитигэр 20-чэ үлэһиттээх этибит. Быйыл өссө эбии 5 киһи инструктор-сирдьиккэ үөрэннэ, онон элбээтибит. Үлэһиттэрбит улахан аҥаардара бэйэлэрэ сүрүн үлэлээхтэр (учууталлар, юристар, учуонайдар, борокуруор да баар), ол иһин уоппускаларын кэмигэр биһиэхэ инструктордыыллар. Ону учуоттаан, ханнык бириэмэҕэ үлэлиэхтэрин сөбүн көрөн, аттаран туруоран сүрүн графикпытын күһүн оҥоробут уонна кыһын устата турмаршруттарбытын атыылыыбыт. Ити курдук, уоппускаларын кэмигэр, сайыны супту биһиэхэ үлэлиир инструктордар бааллар. Ол курдук, туристар көтөн кэлээттэрин кытта бөлөҕү ылаллар, илдьэллэр-аҕалаллар. 2-3 күн сынньаналлар. Ол кэннэ 2-3 күн бэлэмнэниигэ барар (бэлэмнэнии үлэтэ бириэмэ бө­­­ҕөтүн ылар). Онтон эмиэ саҥа бөлөҕү көрсөн үлэлээбитинэн бараллар.

Иккиһинэн, турист олоҕор уонна доруобуйатыгар куттал суох буолуутун хааччыйарга туттар тэрилбит анал ГОСТ-ка эппиэттиир буолуохтаах. Холобура, кытай ырыынагар атыыланар быыһыыр сэлиэччик ГОСТ ирдэбилигэр эппиэттээбэт. Араас анал тэрили атыылаһарбытыгар биһиги 10-тан тахса сылы быһа Арассыыйаҕа саамай улахан уу туризмын тэрилин оҥорор «Вольный ветер» диэн тэрилтэлиин ыкса сибээстээхтик үлэлиибит. Ол курдук, кинилэр биһиги этиилэрбитин истэннэр, сорох тэриллэригэр уларытыылары киллэрэллэр. Холобура, түөрт миэстэлээх катамаран дохсун сүүрүктээх хайа үрэхтэринэн устарга табыгаһа суох этэ. Муннуктарыгар биирдии киһи олорор, олортон биир эмит киһиҥ, уопута суох буоллаҕына, уустук сирдэргэ сыыһа-халты тутунна да, иэдээн тахсыан сөп. Ол иһин алта миэстэлээх катамарааны оҥоруҥ диэн көрдөспүппүт. Ону кинилэр икки сылы быһа оҥорбуттара. Бастакылара табыллыбатаҕа. Ол катамаранынан Индигииргэ устубуппут уонна туох табыллыбатаҕын эппиппит. Иккис оҥоһуулара эмиэ сыыһалардаах этэ. Онтон үһүс катамарааннара олох үчүгэй буолбута. «Вольный ветер» исписэлиистэрэ бэйэлэрин оҥоһуктара быраактыкаҕа хайдаҕын Саха Сиригэр хаста эмит кэлэн боруобалаан көрбүттэрэ. Ити курдук, хардарыта сүбэлэһэн үлэлэһэбит. Санкт-Петербурдааҕы «Нормал» диэн тэрилтэ олус үчүгэй балааккалары оҥороллор. Балааккалара сыаналаахтар, холобура, биир балаакка ортотунан 30-тан тахса тыһ. солкуобайдаах. Ол да буоллар, өр сылларга туттуллар, хаачыстыбалаах диэммит ылабыт.

Урут анал тэрили атыылаһарга ороскуоту толуйууга харчы көрүллэр этэ. 2014 с. 500 тыһ. солкуобайдаах көмөнү ыла сылдьыбыппыт. Онтон хамсык кэмигэр түөрт ый үлэлээбэтэхпитигэр, 500 тыһ. солкуобайдаах өйөбүлү туһаммыппыт. Саха Сирэ 2023 с. федеральнай бүддьүөттэн туризм сайдыытыгар 67 мөл. солкуобайдаах үбү ылбыта, онтон биһиги 300 тыһ. тиксибиппит. Итинник ылан көрдөххө, син судаарыстыба көмөтүнэн туһанабыт эрээри, федеральнай бүддьүөт харчыта буолан, отчуота элбэҕэ бэрт. Этэргэ дылы, бириэмэҥ барыта отчуот толорорго барар.

Элбэх хонуктаах туурдарбытыгар барытыгар туристарбытын Хабаровскайдааҕы фирманы кытта дуогабардаһан страховкалыыбыт. Үп-харчы өттүгэр туспа анал страховкалаахпыт. Ол эрэн, айылҕа араас көстүүлэриттэн харыстыыр, холобура, суол муостатын үрэх быспыт буоллаҕына, тиийиэхтээх сиргэр тиийбэтин эмиэ баар буолааччы. Маннык түбэлтэҕэ, дуогабар быһыытынан, атын маршрутунан илдьиэхтээххин, ол эрэн туриһыҥ аккаастанан, харчыбын төнүннэриҥ диир түгэнигэр, үп-харчы страховката ону толуйар.

Араас кыахтаах туристар кэлээччилэр, ол иһин,  наһаа ыарахан айаннаах, ноҕуруусканы эрэйэр маршруттарга үлэлэһэ сатаабаппыт. Дьиҥинэн инструктордарбыт уопутураннар, таһымнара үрдээтэ, ханнык баҕарар уустук маршруттарынан арыаллыахтарын сөп. Бииргэ үлэлэһэр ааҕыныстыбаларбыт Арассыыйа араас эрэгэйиэннэриттэн, тас да дойдулартан туристары ыыталлар, ону дьоммутун кытта аэропортка эрэ сирэй көрсөбүт. Эрдэттэн испииһэгинэн ааттарын, төрөөбүт сылларын эрэ билэбит, онтон кинилэр эт-сиин өттүнэн хайдах туруктаахтарын билбэппит. Ааҕыныстыбалар туристарга маршрут хайдах  таһымнаах уустуктааҕын эрдэттэн билиһиннэрэллэр эрээри, иккитэ бэлэмэ суох кэлбит дьоҥҥо түбэһэ сылдьыбыппыт. Онон маршруттарбытын киһи доруобуйатыгар охсуута суох, харыстабыллаах гына оҥорорбут. Холобура, эт-сиин өттүнэн күүстээх, бэлэмнээх бөлөх күҥҥэ 15 км. барар кыахтаах. Онтон биһиги маршруттарбытын күҥҥэ 5-6, улааттаҕына 10 км. сатыы хаамарга суоттаан, хас да күннээх гына  оҥоробут. Туристарбыт сылайбакка сылдьалларын уонна айылҕа кэрэтин кэрэхсии көрөннөр дуоһуйа сынньаналларын учуоттуубут. Уустук маршруттарга куттал суох буолуутун хааччыйар сыалтан,  бөлөхтөрү 2-3 инструктор-сирдьит арыаллыыр.

Сиэрэ суох күрэх

-- Маршруттары арыйыыга, оҥорууга мөккүөрдэр бааллар. Кэнники туризм эйгэтигэр элбээммит, сорох арыйбыт маршруппутун былдьатар түгэннэр тахсааччылар. Аны саҥа аспыт маршруттаргын патеннаабаккын, оннук бэрээдэк дуу, сокуон дуу суох. Дьиҥинэн, туризм эйгэтин суруллубатах сокуонунан, чопчу бу сиргэ бастаан тиийбит дьон иннинэ, ол маршрутунан атын туроператор сылдьыа суохтаах. Маршруту арыйыы элбэх үлэни, сыраны эрэйэр. Ол курдук, интэриэһинэй сирдэри  үксүн айанньыттар кэпсээннэриттэн  истэҕин, бастаан каартаҕа сыныйан үөрэтэҕин, дьэ ол кэннэ миэстэтигэр баран туристар сылдьалларыгар сөп дуу, суох дуу диэн көрөҕүн. Сорох маршруттары сылы быһа, хос-хос төннө-төннө үөрэтиэхпин сөп. Холобура, Чиэрискэйгэ баар, Порожнай Хребет үрдүк хайаларын ортотугар саспыт «Затерянный мир Индигирки» диэн сир баар. Онно 160 миэтэрэ үрдүк очуостан күрүлгэн түһэр. Маннык кэрэ көстүүлээх сиргэ хайа бөҕөтүн уҥуордаан тиийэҕин. Ол иһин, ити маршруту өр кэмҥэ үөрэппиппит. Туризм быраабылатынан, туристаргын чопчу сиргэ илдьиэн иннинэ дьоҥҥо эрдэттэн маршруту көрдөрөн билиһиннэриэхтээххин.  Онуоха араас түгэн эргийэн тахсар - арай биирдэ көрбүтүм, атын туроператор биһиги маршруппутун ылан номнуо атыылаан ырааппыт эбит. Онон үлэбэр “тоҕо маршрут каартатын эрдэ көрдөрөҕүн?” диэн мөҕүллэн турардаах­пын. Аны, сорох турфирмалар биһиги түһэрбит хаартыскабытын көҥүлэ суох ылбыт, эбэтэр маршруппутун ойуулаан суруйбуппутун, тылын-өһүн да уларыппакка, саайтарыгар туруорбут буолаллар. Графигы оҥоруу, маршруту ойуулааһын элбэх бириэмэни ылар, улахан үлэ, ону хаба тардан ылан туһаналлара сиэрэ суох буоллаҕа. Итини хонтуруоллуур туох да сокуон, быраабыла суох. Арай хаартыскаҕын ыллахтарына эрэ, РФ Гражданскай Кодексынан ааптар быраабын көмүскүөххүн сөп.

Кэрэхсэнэр хайысхалар

2012 с. Өлүөнэ очуостарыгар кыһыҥҥы сынньалаҥы киллэрбиппит. Үс нэдиэлэтээҕитэ «Өлүөнэ очуостара» национальнай паарка дьаһалтатын кытта кэпсэтэрбэр, биир күҥҥэ саамай элбээбитэ 1400 тахса киһи кэлэн барбыта диэбиттэрэ. Холобур, Өймөкөөҥҥө сыл устата атын эрэгийиэннэртэн 300 эрэ киһи кэлэн барар.

Саха Сирин олохтоохторо бэйэбит итэҕэлбитинэн, Киһилээх хайаларга  кэлии дьонтон сыһыаммыт арыый атын - биһиэхэ Ытык сирдэр буолаллар. Онон маннык туурдарга үксүн Саха Сирин олохтоохторо сылдьаллар. Оттон соҕурууттан кэлэр туристар кэрэ сирдэрбитин хаартыскаҕа түһэрэ диэн кэлэллэр.

Сиинэҕэ маршрут оҥорорго күүстээх үлэ барбыта. Бастакы сылларга наар сири-дойдуну үөрэтии буолбута. Барыта туруору баҕайы, тохто турар очуос таастар, онон бастакынан дьон олоҕор куттала суох суоллары булар сорук турбута. Билигин дьоҥҥо элбэх хонуктаах маршруттартан «Золотые скалы реки Синяя» диэн маршрут саамай кэрэхсэнэр.

Уустук логистика

Ыраах сытар маршруттар олус интэриэһинэйдэр. Ол курдук, 2011 с. мин табаарыстарбын кытта Саха Сириттэн Магадаан уобалаһыгар диэри тайаан сытар Чиэрискэй хайаларыгар баар Буордаах сискэ сылдьыбыппыт уонна онно хайаан да төннөн кэлиэхпит дэһэспиппит. 2023 сыл күһүнүгэр Дьапкачаан хайаларыгар тиийбиппит, ол аттыгар Үрүҥ таастаах хайа (Мраморная гора) диэн бэрт кэрэ сир баарын булбуппут уонна «Цветные горы Джапкачана + Мраморная Гора» диэн маршрут арыйбыппыт. Итиннэ айанныырбытыгар Саа­һыырга тиийэбит, Муома Чыыстайыгар Дьокуускайтан КАМАЗ-вахтовкалар дьону таһаллар эбит, олорунан туристарбытын илдьэбит.

Уопсайынан, тырааныспар өттүнэн туристары таһыыны көрдөххө, бэрт уустук логистикалаах туурдардаахпыт. Холобура, үрэхтэринэн уста барарбытыгар Дьокуускайтан микрооптуобуһунан Амурскай уобалас Тыындатыгар дылы айанныыбыт. Онтон Тыындаттан буойаһынан Улак диэн сиргэ тиийэбит. Салгыы КАМАЗ-ка олорон Эльга суолунан  Становай сис хайаларын уҥуордаан, Саха Сиригэр соҕуруу өттүттэн киирэбит. Онно баар үрэхтэртэн саҕалаан, сүүрүгү таҥнары Учур өрүскэ түһэбит, онтон салгыы Алдан өрүскэ тиийэбит. Алдаҥҥа тахсан баран, аны Чагдаттан Томмокко дылы катерынан бырахтарабыт уонна Томмоттон массыынанан төннөн кэлэбит. Итинник айаннаах устууга (сплав) дьон бил балыгы хаптараары сылдьаллар. Эбэтэр «Сундуруун таас дьоно» («Каменные люди Сундуруна») диэн маршруппутугар киэҥ-нэлэмэн туундараҕа, киһи курдук хайаларга тиийэбит. Онно Чокурдаахха сөмөлүөтүнэн көтөбүт. Онтон уу мотуорунан Индигиир устун 200 км. түһэбит уонна муораҕа киирэбит. Муораттан Сундуруун диэн үрэҕинэн 200 км. үөһээ тахсабыт. Маннык уустук айаннаах хас даҕаны маршруттардаахпыт.

Дьикти түгэн

Туурдарбытыгар ардыгар дьиктилээх, бэрт интэриэһинэй түгэннэр буолааччылар. Олортон биири кэп­сээтэхпинэ маннык. Хайалары уҥуордуур биир аартыгы (перевал), бэрт өр кэмҥэ үөрэппиппит. Хас кэллэхпит аайы, үөһээ тахсан, араас өттүттэн хаартыскаҕа түһэрэбит - бу хайаны ааһыахха сөп дуу, суох дуу диэн үөрэтэбит. Хайаны уҥуордаатахпытына туурбут суола кылгыахтаах, аҕыйах күнү барыахтаахпыт. Биһиги иннибитинэ ким даҕаны сылдьыбатах, олохтоохтор да үчүгэйдик билбэттэр. Маҥнай 2015 с. балаҕан ыйыгар барбыппыт, онуоха күммүт-дьылбыт түргэн баҕайытык тымныйбыта, хаардаабыта, аартыкпыт сабыллан,  төннүбүппүт. Иккиспитин үс сыл буолан баран, 14 туристаах уонна бэйэбит инструктордар буоламмыт, улахан бөлөҕүнэн барбыппыт. Ол 14 туристан 12-тэ дьахталлар этэ. Олортон Новосибирскайтан сылдьар биир нуучча кыыһа уонна саха далбар хотуттара. Бары кыахтаах, айаҥҥа бэлэм дьахталлар буоланнар, үчүгэй баҕайытык сылдьыбыттара. Нуучча кыыспыт элбэх сирдэри кэрийбит уопуттаах турист: «Дойдубар наар бастакы сылдьааччыбын, манна олох бүтэһикпин. Эһиги кыргыттаргыт кыахтарыттан соһуйдум. Дойдубар тиийэн кэпсээтэхпинэ ким да итэҕэйиэ суоҕа», - диэн саха дьахталларыттан соһуйбута. Хайабытын бэрт чэпчэкитик уҥуордаатыбыт, тахсыыта да, түһүүтэ да үчүгэй эбит. Онон бастакынан суолу арыйбыт дьон быһыытынан, киэһээ олороммут, дьэ сирбитигэр аат толкуйдуохха диэн буолла. Нууччабыт кыыһа: «Давайте, назовем перевал «Якутяночка», - диэн этии киллэрбитин бары үөрэ-көтө өйөөтүбүт. Онтон утуйаары сыттахпытына, арай, ып-ыраас күп-күөх халлааҥҥа 11 былыт кэккэлэһэ тахсан кэллилэр, оруобуна 11 саха далбар хотуттарын ахсаанынан уонна уһун субурхай эрээтинэн үрдүбүтүнэн устан аастылар. Онон, этэргэ дылы, сир-дойду «Якутяночка» диэн ааттаммытыгар сөбүлэҥ биллэрбитин курдук дьикти түгэн буолан турардаах.

Сыана - хаачыстыба мэктиэтэ

Куорат эҥэр олохтоохторго 1-2 күннээх сатыы туурдар кэрэхсэнэллэр. Урут маннык туурга сылдьааччылартан, быһа холоон, 70 %-на биэнсийэлээх, саастаах дьон этэ. Билигин биэнсийэлээхтэр сылдьыбаттарын кэриэтэ буолла. Ити, биллэн туран, сыана үрдээбититтэн тутулуктаах. Дьон харчыта сынньалаҥҥа тиийбэт буолбутун көрдөрөр. Аны тууруҥ сыанатын түһэрдэххинэ, атын оросхуоттарыҥ үрдээн хаалаллар. Холобура, сорох түгэннэргэ, туурбут сыанатыттан 80 %-нын тырааныспар ороскуота ылааччы. Үлэлиир дьоҥҥун эмиэ добуоччу хамнастыаххын наада. Онон хайдах да сыананы кыайан түһэрбэккин. Аны, ити туурдарыҥ барыһыттан инники сайдыыгар харчы уурунаҕын. Холобура, биһиги барыспытыттан сыл аайы 1 мөл. курдук суумаҕа снаряжениебытын саҥардабыт. Аҥардас биир спутниковай төлөпүөн сыаната 280 тыһ. солкуобайдаах. Ыраах барар бөлөҕүҥ оннук сибээс тэрилэ суох сатаммат.

Кырдьык, атын турфирмаларга тэҥнээтэххэ, биһиги сыанабыт үрдүк. Тоҕо диэтэр, хаачыстыбалаах, эрэллээх, куттала суох туурдары тэрийии элбэх үбү ирдиир. Оттон дьон биһиги туурдарбытыгар сылдьалларынан көрдөххө, атыттартан чорбойон тахсабыт. Биллэн турар, дьон хаачыстыбалаах сиэрбистээх, доруобуйатыгар охсуута суох, интэриэһинэй туурдарга сылдьарын ордорор.

Сиэри-туому тутуһан

Сахабыт Сирэ барахсан атын тас дойдулартан туоҕунан да хаалсыбат кэрэ айылҕалаах. Билигин аан дойду үрдүнэн экология кыһалҕата сытыытык турар, онон айылҕабытын харыстыах тустаахпыт. Туризм эйгэтигэр айылҕаҕа ыраастык сыһыаннаһыы бигэтик киирэр. Маныаха саха дьоно буоларбыт быһыытынан, туурдарга айылҕаҕа сылдьыы сиэрин-туомун тутуһабыт. Бөх баар буоллаҕына, хайаатар да ыраастыыбыт, бэйэбит кэнниттэн хомунабыт. Анаан угуйук хампаанньатыгар, ырааһы тутуһарга ыҥырар ис хоһоонноох 10 былакааты оҥотторон, Аммаҕа элбэх сынньанааччы сылдьар сиригэр  ыйаабыппыт. Табаҕа Тумуһугар хаста да ырааһырдыыга субуотунньуктаабыппыт. Кэтээн көрүүбүнэн, кэнники кэмҥэ дьон айылҕаны улаханнык киртиппэт буолла.

***

Михаил Ивановичтыын бэрт умсугутуулаах кэпсэтиибититтэн, кини салайар «inYakutia» туроператор үлэтин холобуругар олоҕуран, Сахабыт Сиригэр туризм сайдыытын, кыһалҕатын, бу эйгэҕэ үлэ хайдах ыытылларын туһунан сырдаттым. Оттон, күндү ааҕааччым, туора сирдэргэ эрэ санаммакка, чиэски дойдуларга ымсыырбакка, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэҥ кэрэ сирдэрин кэрийэҥҥин умнуллубат өйдөбүлү, умсугутуулаах сырыылары бэйэҕэр бэлэхтииргин умнума.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Михаил Местников хаартыскаҕа түһэриилэрэ