Уопсастыба

Ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ

Александра Григорьева-Сандаарыйа аҕата Михаил Спиридонович Григорьев 40-тан тахса сыл Элгээйи оскуолатыгар математика учууталынан, дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччынан үлэлээбитэ. Кугас өрүкүйбүт баттахтаах, күөх харахтаах, нууччалыы көрүҥнээх, ханнык да үлэттэн толлон турбат хоһуун үлэһит, маһы ыллаппат эрэ уус, күүлэйгэ бастыҥ от охсооччу этэ. Кини ийэтэ Стефанья Ивановна Хочо кулубатын суруксута Кууһума Лыткин бииргэ төрөөбүт балта буолар. Лыткиннартан тарбахха баттанар талааннаах дьон тахсыбыттара. Биллэр уустар, Чокуур уустарын сыдьааннара – Лыыкка Уус, Дьорҕооло Уус, Өлөксөй Уус, билиҥҥи кэм киэн туттар дьонноро – модельер-дизайнер Зинаида Понохова, «Айталы» ансаамбыл ырыаһыттара Александр, Юрий Спиридоновтар уо.д.а.

Сандаарыйа ийэтэ Матрена Николаевна, кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньата Павлова, мин эдьийим. Кини ийэтэ уонна Сэргэй Зверев-Кыыл Уолун ийэтэ бииргэ төрөөбүт аҕас-балыстар. Матрена Николаевна сырдык хааннаах, сып-сырдыгынан арылыччы көрбүт, сайаҕас бэйэлээх Далбар Хотун этэ. Ыалдьыт кэллэҕинэ, хаһааҥҥыттан эрэ күүппүт курдук, халыҥ хаһаны хайыталыы быһан, эмис ойоҕоһу өрөһөлүү ууран, хартаны ханыылаан, күөрчэҕинэн күндүлээн, баай-чалбарыын сандалытын тардыбытынан барара.

Аар алаһата, ытык уораҕайа…

Саха норуодунай бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап: «Киһи саамай кэрэ сааһа, киһи саамай өйдөөх сааһа, киһи саамай ыраас кэмэ, киһи саамай улуу кэмэ биэстээҕэр эбит», – диэн суруйан хаалларбыта.

Григорьевтар тапталларын ырааһын, сүрэхтэрин сылааһын, өйдөрүн-санаааларын өркөнүн иҥэрбит үс сибэкки курдук үчүгэйкээн кыргыттардаахтара. Александра орто кыыстара.

Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн кырдал хонууга кылыйа оонньоон, сүлбэ далайга сөтүөлүү оонньоон, чэгиэн-чэбдик, үлэни-хамнаһы кыайар-хотор, оттомноох, дьоһуннаах, киэҥ көҕүстээх, холку майгылаах дьон буола улааппыттара. Кыра эрдэхтэринэ, Михаил Спиридонович тиэргэнин иһигэр трамплиннаан сыыр оҥороро, Саҥа Дьылга таһырдьа харыйа туруорара, хаарынан араас кыылы-сүөлү оҥороро, кыһыл кырааскалаах, уран оһуордаах олус үчүгэй хачыалы, теннистиир остуолу оҥорбута чочуонайа сүрдээх этэ.

«Аныгы киhи олоххо ситиhиитин төрүөтэ, өйө-санаата, сайдыыта, киэҥ билиитэ буолар», – диэн санаанан салайтаран, Григорьевтар оҕолорун кинигэни доҕор оҥосторго үөрэппиттэрэ. Михаил Спиридонович нуучча классик поэттарын өйүттэн нойосуус ааҕарын сөбүлүүрэ, дьиэтигэр баай библиотекалааҕа. Ийэлэрэ Матрена Николаевна оҕолоругар остуоруйалардаах, кэпсээннэрдээх, хоһооннордоох кинигэлэри кыраһыын лаампатын симик уотугар доргуччу ааҕара. Остуоруйа истэр киэһэ кэрэнэн иэйэр умсулҕаныгар тиэтэйэн, оҕолор анал үлэлэрин сып-сап толоро охсоллоро. Ийэлэрэ бу дьикти абылаҥнаах түгэҥҥэ бэлэмнэнэн, аһыыр остуолун кылбаччы сотон, иистэнэр сабынан бэйэтэ баайбыт куруһуба ыскаатарын тэлгээн, дьоһуннаах киэһэ дьолун утахтарын сандаардыбытынан барара. Ол туһунан Сандаарыйа кэлин маннык суруйбута:

Ол киэһэни субу баардыы

Ойуулаан көрөбүн.

Ол киэһэ ураты сылааһа

Оҕо дууһабар

Дьэҥкэтик да хаалбытын

Билигин даҕаны сөҕөбүн.

Уйан да уйан дорҕоон

Дьикти музыката тарҕанара,

Уран да уран иэйии

Дьол сипсиэринэн илгийэрэ.

Мин поэттыын аан маҥнай

Ол киэһэ көрсүбүтүм,

Бараммат сырдыкка үктэммитим.

Сайын аайы дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа сылдьалларын, сир астыылларын, тэллэйдииллэрин, лууктуулларын Сандаарыйа күндүтүк саныыр. Өбүгэ үйэлээх үтүө үгэhинэн ийэни, аҕаны ытыктааһын буолар. Төрөппүт уонна оҕо истиҥ сыhыаннара Григорьевтар дьиэ кэргэннэрин, алаһа дьиэлэрин алгыстаах холумтанын күүстээх оҥкула, маннык сылаас сыһыана утум быһыытынан сиэннэргэ салҕанар.

Учуутал мэлдьи учуутал

Александра айар үлэҕэ өссө оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар ылсыбыта. Баара-суоҕа 10 саастааҕар «Бэлэм буол» хаһыакка «Бып-быычыкаан оҕонньор» диэн остуоруйата бэчээттэммитэ. Ити кэмтэн ыла кини бу хаһыакка юнкор (эдэр кэрэспэндьиэн) буолан, оскуолатын туһунан суруйар буолбута.

СГУ саха тылын салаатын 1982 с. бүтэрэн, бастаан Сунтаар, кэлин Дьокуускай куорат оскуолаларыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Оҕо дьоҕурун сайыннарыыга үлэлээбит уопутугар олоҕуран, «Сүрэхпин оҕолорго биэрэбин» диэн эбии үөрэхтээһин педагогтарын өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиитигэр лауреат аатын ылбыта, «Экология уонна поэзия» диэн бырагырааманы оҥорбута, оҕолору научнай кэмпириэнсийэлэргэ бэлэмнээһиҥҥэ, оскуолаҕа идэҕэ туһаайар үлэни, оҕо сайыҥҥы сынньалаҥын тэрийиигэ итиэннэ оҕо айар үлэтин көҕүлээһиҥҥэ анаммыт босуобуйалары оҥорбута.

«Ил Түмэн» дьокутаата Владимир Поскачин ыарахан иитиллиилээх оҕолорго анаан тэрийбит «Хоһуун» лааҕырын салайбыта, бу лааҕыр үлэтэ бэйэтин кэмигэр киэҥник биһирэммитэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиигэ бастаабыта. Сунтаар политехническэй лицей-интэринээтин баазатыгар тэрийбит «Тэтэркэй хопто» экспедиционнай лааҕырыгар элбэх оҕо бэркэ сөбүлээн дьарыктаммыта. Олортон 16 оҕо бэйэлэрин кинигэлэрин бэчээттэтэн таһаардылар. Сабрина Григорьева тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан, эдэр суруйааччылар мунньахтарыгар «Сыл бастыҥ арыйыыта» диэн үрдүк ааты ылбыта, биллиилээх суруйааччы Николай Винокуров-Урсун эрэдээксийэтинэн «Бичик» кинигэ кыһатыгар хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта. Бу учуутал ситиһиилэриттэн сороҕо эрэ эридьиэстэннэ.

Сандаарыйа үрдүк духовнай-интеллектуальнай таһымнааҕын туоһутунан өрөспүүбүлүкэ өркөн өйдөөхтөрүн кытары тэҥҥэ алтыспыта, кинилэр оскуолаларын ааспыта буолар. Ол курдук, бэрэпиэссэр Ксенофонт Уткин уҥа илиитэ этэ, уонча кинигэни таһаарбыттара. Айыы Улуу Ойууна, медицинскэй уонна психологическай наукалар дуоктардара, бэрэпиэссэр Владимир Кондаков «Алгыс» сурунаалыгар эрэдээктэрдээбитэ, педагогическай наука дуоктардара, бэрэпиэссэрдэр Виталий Анисимовы, Николай Неустроевы кытары оҕо тылын сайыннарыы методикатын суруйбута, бэрэпиэссэр Альбина Гольдманы кытары үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр идэҕэ туһаайар үлэ методикатын оҥорон бэчээттэппитэ. Онон барыта 20 кинигэ, ол иһигэр 5 хоһоон, 10 уус-уран уочаркалар хомуурунньуктарын ааптара буолар.

Кэлиҥҥи сылларга

Александра Михайловна-Сандаарыйа М.К. Аммосов аатынан ХИФУ салаатыгар, Мииринэйдээҕи политиэхиньиичэскэй үнүстүүккэ, Карьера уонна үлэни булуу киинин сэбиэдиссэйинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

Билигин төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыстар, быар куустан олорбот, араас омук бэрэстэбиитэллэрин биир иллээх дьиэ кэргэҥҥэ түмпүт куораттыы тииптээх Светлэй бөһүөлэккэ сахалыы эйгэни тэрийэр, төрүт олохтоох омуктар култуураларын сырдатар-тарҕатар сүҥкэн аналы дьоһуннук толорор.

Мииринэй дьоһун-маны ыалларын, туруу үлэһит дьонун-сэргэтин туһунан суруйан, «Сүлдьүкээр дьокутаата», «Сүлдьүкээр Дьолгунчата», «Кыайыы күнүн тэрээһиннээхтик бэлиэтииллэр», «Удьуор булчут, балыксыт уонна кэрэ киһи», «Бүгүн – быһаарыылаах күн», «Силиэдэбэтэл Бурцева» «Үлэттэн дьоллонуу», «Үтүөнү оҥорор санаанан салайтаран» диэн уо.д.а. ыстатыйалары «Ил Түмэн» хаһыакка уонна Сахапарламент.ру саайтка таһаартарбыта.

Клим ПАВЛОВ, педагогичекай уонна социальнай наукалар академияларын чилиэн-кэрэспэндьиэнэ, педагогика билимин хандьыдаата, Арассыыйа Федерациятын үтүөлээх учуутала.

Хаартыскалары ааптар хааччыйда