Уопсастыба

Эдэр эрдэҕиттэн
Таһаарыылаах үлэҕэ тардыһыылаах дьон эдэр саастарыттан дойдуларын таптыырга, аймах-билэ дьоннорун үтүө ааттарыгар ытыктабыллаах буолууга иитиллэн, илиинэн үлэҕэ буһан-хатан тахсаллар.
Матвей Евсеев өссө оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар төрдүн-ууһун үөрэтэн билбитэ. Онон төрөөбүт норуотун, дойдутун дьылҕаларын туһугар кыһаллар санаа кини дууһатыгар эдэр эрдэҕиттэн иҥмитэ. Кини аймахтара сэбиэскэй даҕаны, аныгы даҕаны кэмҥэ үлэни кыайа-хото тутар, уйгулаах олох туһугар кыһамньылаах дьон этэ. 
Аҕата Николай Матвеевич бэйэтин кэмигэр сайдыыга тардыһыылаах киһинэн биллэрэ. Холкуоска, кэлин «Элгээйи» сопхуоска холобурга сылдьар үлэһит этэ. Нэһилиэгэр маҥнайгынан матассыыкылы көлө оҥостубута, Бүлүү өрүһүнэн сылдьарга мотуордаах оҥочоломмута. Хомойуох иһин, олохтон эрдэ туораабыта. Онон ийэтэ Зинаида Александровна үлэҕэ дьулуура, үтүө санаата, көнө майгыта, уопсастыбаннай олоххо кыттыыта оҕолорун иитиигэ үтүө сабыдыаллааҕа. Үтүө-мааны куоластаах, имигэс хамсаныылаах буолан, С.А. Зверев-Кыыл Уолун ансаамбылын биир төһүү кыттыылааҕа этэ. Олоҕун бүтэһик кэрдииһигэр диэри уолугар саамай чугас киһи, сүбэһит, майгы-сигили өттүнэн үтүө холобур буолбута.
Матвей өссө оҕо эрдэҕиттэн үлэни таптыыр, ыарахан үлэттэн туора турбат идэлээҕэ. Оскуола кэнниттэн Саха судаарыстыбаннай университетын геологическай факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Үөрэнэ сылдьан Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан, олох оскуолатын ааспыта, бэйэтигэр эрэллээх, эппиэттинэстээх буолуу ирдэбилин иҥэриммитэ. Үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, үлэтин сир аннынааҕы хайа боруодатын хостооһунтан саҕалаабыта. Ол Томпо оройуонун «Нежданинскай» бириискэтэ этэ. Хайа боруодатын хостооһун инсэниэрэ Галина Дмитриевнаны көрсөн, дьылҕаларын холбоон ыал буолбуттара.
Онтон бэйэтин кыаҕар эрэнэн көмүс хостуур «Горняк» артыалы тэрийбитэ. Дьэ, онно тыа сирин ыччатын үлэҕэ ыҥырбыта. Онно көстөн тахсыбыта тыа сирин ыччата алааһыттан ыраах сытар бырамыысыланнай бириискэлэргэ үлэлииргэ дьоҕура ситэтэ суоҕа. Онон үлэлиир баҕалаах ыччаты бастаан үөрэттэрэн, бырамыысыланнаска үлэлиир дьоҕурдарын сайыннарбыта. Онтон ыла кини тыа сирин ыччаттара уопуттаах оробуочайдартан итэҕэһэ суох үлэлииллэрин, бэрээдэк, үлэҕэ дьулуур өттүнэн өссө ордуктарын билбитэ. Бырамыысыланнаска тыа сириттэн ыччаты маассабайдык ыҥыран үлэлэтиини сыал-сорук оҥостубута.

«Анаабыр алмаастара»
Бэрэсидьиэн Михаил Николаев алмааһы Анаабыр сиригэр хостооһуну тэрийэр туһунан толкуйдаабыта итиэннэ сыралаахтык туруорсан, Арассыыйа Бэрэсидьиэнин анал ыйааҕынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сиртэн хостонор баайы дьаһайар быраабын ылбыта.
Матвей Евсеев үтүө санаатын олоххо киллэрэр туһуттан уонна төрөөбүт дойдутугар бырамыысыланнас сайдыытыгар көмөлөһөр сыаллаах «Анаабыр алмаастара» диэн аахсыйалаах уопсастыбаны тэрийиигэ ылсан үлэлииргэ сөбүлэҥин биэрбитэ. Бу хампаанньа тэриллиитигэр «АЛРОСА» АХ Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров уонна Анаабыр улууһун баһылыга Николай Андросов улахан өйөбүлү оҥорбуттара. Михаил Николаев баҕа санаатын олоххо киллэрээччинэн Матвей Евсеев буолбута. 1998 сылтан саҕалаан, элбэхтик сүүрэн-көтөн, араас мэһэйдэри көрүстэр даҕаны, ону кэмигэр быһааттаран, «Анаабыр алмаастарын» тэрийбитэ. Дьэ, санаан даҕаны көрдөххө, ыраах туундараҕа, суола-ииһэ суох, бөртөлүөттэн ураты ханнык да көлө тиийбэт сиригэр тэрилтэ тэрийэн, сир баайын хостоон туһаҕа таһаарыы – улахан, уустук дьыала. Ону ол диэбэккэ, көҥүл ылаат, Матвей Евсеев салайыытынан 14 эр бэрдэ мустан, боростуой киһи кыайан сабаҕалаабат күүрээннээх үлэҕэ туруммута.
Киниэхэ чугас доҕоро, кэллиэгэтэ Иван Андреев күүстээх көмө буолбута. Аны кинилэр ханнык даҕаны тэрилтэттэн, бүддьүөттэн көмө харчы ылбатахтар. Хата, дьылҕалара табыллан биэрбит – тоҥ буор анныттан күлүбүрүү чаҕылыйбыт ыраас алмаастары буланнар, судаарыстыбаҕа туттараннар, бастакы сылларын 500 тыһ. дуоллар дохуоттаах түмүктээбиттэр. Онтон ыла хампаанньа атаҕар турбута. Бастакынан Майаат үрэҕиттэн алмаас хостооһунун саҕалаабыттара. Салгыы «Морҕорор», «Хомолоох», «41-с» диэн сирдэргэ хостооһуну тэрийбиттэрэ. Сыыйа хампаанньа геологическай сулууспата таһаарыылаахтык үлэлээн, алмааһы хостуур сирдэрин биллэрдик кэҥэппиттэрэ. 2014 сылтан саҕалаан, «Гусинай», «Эбэлээх» учаастактарга аныгылыы баабырыкалары, толору хааччыллыылаах баахта бөһүөлэктэрин туппуттара. Аҥардас Гусинайга 480 киһи олорор аныгылыы бөһүөлэгэ үөскээбитэ. Ити курдук, «Анаабыр алмаастара» хампаанньа киһи сөҕүөн курдук түргэн тэтиминэн сайдыбыта. Бу улахан тэрээһиннээх, түмсүүлээх, үрдүк дьоҕурдаах кэлэктиип намыраабат, күннэтэ күүһүрэр дьулуурдаах үлэтин түмүгэ буолар.
Бэйэтин дьыалатын иҥэн-тоҥон билэринэн, үлэни күннээҕинэн, орто-ыраах болдьоххо арааран толкуйдуурунан, ону толорорго сыалы-соругу чопчу туруорарынан, матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй ресурсалары сөптөөх ньыманан, хайысханан наадалаах сиргэ түргэнник тириэрдиини тэрийэринэн сыаналаатахха, Матвей Николаевич чахчы киһи эрэнэр бөдөҥ хаһаайыстыбаннай салайааччы буоларын көрдөрбүтэ. Маны таһынан, каадырдары кыраҕытык көрөн талбыта көстүбүтэ. Хара бастакыттан кини эрэллээх солбуйааччытынан Иван Андреев буолбута. Өр сылларга кылаабынай инсэниэринэн Андрей Карху, сүрүн геологтарынан Петр Иванов, Виталий Дражин курдук идэлэрин дэгиттэр баһылаабыт исписэлиистэр үлэлээбиттэрэ.
Генеральнай дириэктэр биир сүрүн кыһамньытынан Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн, Булуҥ улуустарын үрэхтэрин баһыгар, бырамыысыланнай бириискэлэргэ үлэ күөстүү оргуйбута, онно үөрэ-көтө, эрэллээхтик, үрдүк таһаарыылаахтык тыа улуустарыттан төрүттээх ыччат үлэлээбитэ. Ол үлэ уопута билигин да салҕанар.
Оччолорго сэттэ сайыҥҥы үлэ сезонун кэмигэр биир кэмҥэ 1600 киһи үлэлээбитэ. Оттон сылга кыраапык быһыытынан, 4000-тан тахса олохтоох ыччат баахта ньыматынан үлэлиирэ. Хампаанньа үлэтин саҕалыырын саҕана, 1998 сыллаахха, ким толкуйдуо баарай, бу аҕыйах үлэһиттээх кыракый тэрилтэ бүтүн Арассыыйа үрдүнэн аһаҕас ньыманан сир баайын хостуур, бөдөҥ тэрилтэ буола үүнүө диэн? Биллэн турар, бу талааннаах салайааччы Матвей Евсеев тэрээһининэн ситиһиллибитэ.
Уон үс сыл иһигэр «Анаабыр алмаастара» хампаанньа 24 млрд. солк. суумалаах алмааһы хостоон судаарыстыбаҕа туттарбыта, ылар барыһа 4,5 млрд. солк. тиийбитэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 2,5 млрд. солк. нолуок харчытын киллэрбитэ, үлэһиттэр ылар ыйдааҕы хамнастара 136 500 солк. тиийбитэ уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнай тэрилтэ салайааччыларыгар социальнай эппиэтинэстээх буолууга үтүө холобуру көрдөрбүтэ. Кини салайар хампаанньата тыа хаһаайыстыбатыгар биэс тэрилтэни тэриммитэ: бастыҥ көрдөрүүлэри ситиспит «Нөмүгү», «Өлүөхүмэ», «Кладовая Олекмы» агрофирмалары уонна «“Бөртө” сылгы собуота», «Хатастааҕы сибиинньэ комплекса» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэлэри.
– Тыа хаһаайыстыбатыгар биһиги үлэбит биисинэс буолбатах, үлэлиир дойдубут тыатын сиригэр көмөлөһөр иэспит эбэтэр социальнай эппиэтинэспит буолар, – диэн Матвей Николаеич мэлдьи этэрэ. Дьэ, бу буолар «үтүө киһи биир тыллаах» диэн саха муударай этиитин биир кэрэһитэ.
«Анаабыр алмаастарын» 18 сыл салайбыта. Бу кэм устатыгар хампаанньа үлэтин сөҕүмэр үрдүк кэрдиискэ таһаарбута, өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдубут илин өттүгэр бастыҥ үлэлээх тэрилтэ оҥорбута. Кини өссө биир уратытын бэлиэтиир тоҕоостоох: аан дойду үрдүнэн хотугу эргимтэ нөҥүө өттүгэр ыарахан, уустук технологиялаах алмааһы хостооһуну тэрийбит, үрдүк дохуоттаах тэрилтэҕэ кубулуппут соҕотох Матвей Евсеев буолар.

Норуот дьокутаата
Кини биллиилээх бэлиитик, түөрт ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаатынан талыллан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, быыбар иннинээҕи бырагырааммаларын чиэстээхтик толорбута. Өлүөхүмэ улууһун уонна Хотугу Аартыкатааҕы уокурук олохтоохторо билиҥҥэ диэри дьокутаат Матвей Евсеев туһунан үтүө тылынан ахталлар.
Кини туруорсуутунан Өлүөхүмэ улууһун сайдыытын үбүлүүр бырагыраамаҕа элбэх бөдөҥ тутуулар үлэҕэ киирбиттэрэ. Сааскы халаантан кыһалҕаны көрсүбүт Кыыллаах арыы бөһүөлэгэ өрүс уҥуор Даппарайга көһөрүллүбүтэ. Өлүөхүмэ куоратыгар Спасскай собуор сөргүтүллэн, тупсаран оҥоһуллан, сиэркэп үлэтин саҕалаабыта, куорат олохтоохторун үөрдүбүтэ, санааларын көтөхпүтэ.
Биэнсийэҕэ тахсан, судаарыстыбаннай сулууспаттан уурайан баран, мин «Анаабыр алмаастарыгар» үлэлээбит сылларбын астына ахтабын. Тэрилтэ саамай ситиһиилээхтик, күүскэ сайда турар кэмэ этэ. Матвей Николаевич хамаандатыгар үлэлии сылдьаммын, мин кинини ырааҕы анаарар толкуйдаах, ыарахаттартан чаҕыйбакка эрчимнээхтик ылсар, күүстээх санаалаах, үлэни тэрийэр уһулуччу талааннаах салайааччы быһыытынан билбитим.
Сааһырбыт киһи быһыытынан, мин эдэр эрдэҕинээҕим курдук уоттаахтык-күөстээхтик үлэлээбэтэҕим эрээри, хампаанньа салалтатыгар, генеральнай дириэктэргэ сүбэ-ама буоларым, араас бырайыактары анаалыстааһыҥҥа кыттарым, онон дуоһунаһым эбээһинэһин толорорго кыһалларым. Матвей Николаевич болҕомтолоохтук сыһыаннаһан, тылбын-өспүн истэн, наадалааҕын ылынан үлэлээбиппит. Онтон, «75 сааспын туоллум, үлэлээн бүтүөххэ, энергиялаах, кыайыгас, үлэһит салайааччыга эдэр сүбэһит наада буолуо», – диэн санааттан Матвей Николаевичка үлэбиттэн уурат диэн ис хоһоонноох сайабылыанньа суруйан киллэрбитим. Киһим ону эргим-ургум тутан көрөн баран, туора ууран кэбистэ уонна: «Эн сүбэҥ-амаҥ, этиилэриҥ, олоххо баай уопутуҥ биһиэхэ наадалаахтар. Кэлэктиип тумус туттар бэтэрээнэ суох буолара табыллыбат, 80 сааскар диэри үлэлээ», – диэтэ. Хайыахпыный, сайабылыанньабын төттөрү илдьэ таҕыстым. Бу тугу этэрий?
Бу – салайааччы бэйэтин үлэһиттэригэр болҕомтолоохтук, кыһамньылаахтык сыһыаннаһарын туоһулуур. Мындыр салайааччы кэлэктиип ордук түмсүүлээх, үлэлиир дьоҕурдаах, көмүскэллээх буолуутугар элбэх түгэннэр наадаларын учуоттуур. Олор истэригэр: моральнай-психологическай килиимэт, кэлэктиип иһигэр уонна ону тула араас уопсастыбаннай үлэлэр. Матвей Евсеев ону барытын сатаан дьүөрэлиир. Ити иһин кини салайар кэлэктиибэ саҥаттан саҥа саҕахтары ылан, иннин диэки сайдан иһэр.
Бастыҥ каадыр – норуот баайа!
Каадырдары бэлэмниир уонна аттаран туруорар үрдүкү салайар уорганнарга биир дьоһуннаах боппуруоһу тириэрдиэхпин баҕарабын: «Ситиһиини каадырдар быһаараллар» диэн муударай этии ханнык баҕарар уопсастыбаҕа мүччүрүйбэт сорук. Ону тутуһан, бастыҥнары өрө таһааран туһаныахха, норуот баайын быһыытынан көрүөххэ, харыстыахха наада. Оччоҕуна инники сайдыыга кинилэр тус кылааттарын таһынан, үтүө холобурдара үлэҕэ, салалтаҕа, саҥа каадырдары иитэн таһаарыыга төһүү күүс буолуоҕа.
Итинэн сибээстээн биир мөкү түгэни ахтан ааһарга тиийэбин.
2016 сыл бэс ыйыгар Матвей Николаевиһы Москваҕа «АЛРОСА» хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Жарковка ыҥыран ылбыттара. Сарсыныгар кинини гендириэктэр дуоһунаһыттан босхолообуттар, «АЛРОСА» бэрэсидьиэнин солбуйааччытынан анаабыттар үһү диэн сурах кэлэн, «Анаабыр алмаастарын» кэлэктиибин улаханнык долгуппута... Аҕыйах хонон баран ити түгэн хайдах санааттан каадырдары уларыта тутуу исхиэмэтэ буолара көстөн тахсыбыта. Матвей Евсеевкэ «АЛРОСА» бэрэсидьиэнин солбуйааччы ханнык да эбээһинэһин анаабатахтар, бэл, үлэлиир хоһугар аатын суруйбатахтар. Чиэһинэй уонна хорсун санаалаах киһи ону тулуйбатаҕа, бэйэтин баҕатынан уурайбыта. Ити хобдох түгэн «АЛРОСА» үтүө аатыгар сыһыана суох, өрөспүүбүлүкэ, киин былаас каадырдары аттарар бэлиитикэҕэ таһаарбыт алҕастара буолуон сөп диэн таайабын.

«АРКТИК КАПИТАЛ»
Матвей Николаевич иҥнэн-толлон турбатаҕа, үлэтин үөрүйэҕэр тирэнэн уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас сайдыытыгар кылаатын киллэрэр, тыа ыччата үлэлээх буолуутугар, дьон олоҕо тупсуутугар көмөлөһөр ытык санаатын ыһыктыбакка «АРКТИК КАПИТАЛ» диэн чааһынай хампаанньаны 2017 с. тэрийбитэ. Хампаанньа сүрүн соругунан Аартыка илин өттүгэр сир баайын, сүнньүнэн көмүһү, хостооһун итиэннэ хотугу улуустарга олоҕу-дьаһаҕы тупсарыыга көмөлөһүү буолбута. «Аллаах ат биир кымньыылаах» диэн өс хоһооно этэринии, Матвеей Евсеев ити дьоһун соругун толорууга туруммута.
Манна биир боппуруоһу ордук тоһоҕолуом этэ. «АРКТИК КАПИТАЛ» тэриллиэн аҕай иннинэ Арассыыйаҕа Аартыканы сайыннарыыга болҕомто күүһүрбүт кэмэ этэ. Баайдар, олигархтар суудайыыларынан «О государственной поддержке предпринимательской деятельности в освоении Арктической зоны» диэн аҥардас кинилэр интэриэстэрин көрөр, көмүскүүр, Аартыка олохтоохторун бырааптарын көмүскээһини тумнар сокуон барылын оҥорон, Госдууманан ыллараары сылдьар кэмнэрэ этэ. Оттон Матвей Николаевич тэрилтэтэ хара бастакыттан үлэтин сүрүн соругун быһыытынан хотугу сир олохтоохторун иннигэр социальнай эппиэтинэстээх буолууну, сир баайын хостуурга айылҕаны харыстааһыны, алдьатыллыбыт сири чөлүгэр түһэриини туруоруммута. Ону олохтоохтор тута өйөөбүттэрэ.
«АРКТИК КАПИТАЛ» үлэтэ күөстүү оргуйбута. Өрөспүүбүлүкэ салалтата хампаанньа үлэтин өйөөбүтэ. 2018 с. ахсынньы 16 күнүгэр «Аартыка түбэтин уонна аҕыйах ахсааннаах олохтоох омуктар сайдыыларын судаарыстыбаннай бырагыраамата» диэн Ил Дархан ыйааҕа тахсыбыта ону туоһулуур.
Бу хампаанньа иһинэн сир баайын хостуур үлэ бары хайысхаларыгар (көмүһү хостооһуҥҥа, үлтү тэптэрэр үлэлэргэ, сир баайын көрдөөһүҥҥэ, үлэ, тутуу бырайыактарын оҥорууга, малы-салы, уматыгы, таһаҕаһы тиэйиигэ уонна тутууга) дьарыктанар тэрилтэлэр үлэлииллэр. Онон киэҥ эйгэлээх хампаанньа үлэтин саҕалыаҕыттан 800 киһи тиһигин быспакка үлэлиир буолла. Матвей Николаевич салайар хампаанньатын сүрүн соругунан үрдүк таһымнаах идэтийбит үлэни тэрийии, айылҕаны харыстааһын, сир баайын хостуур үлэ ыытыллар улуустарыгар олоҕу-дьаһаҕы, суолу-ииһи тупсарыы, үлэтэ суох дьон үлэ булалларыгар көмөлөһүү буолар.
Маны таһынан тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьону, холбоһуктары өйүүргэ үлэтин туһаайар. Ол курдук, М.Н. Евсеев аатынан саха сылгытын иитэр собуоту тэрийбитэ кэрэхсэбиллээх. Племенной сылгытын ахсаана 300-кэ чугаһаата.
Бөдөҥ тутуулары эмиэ ыытар. Быйыл аҥардас балаҕан ыйыгар икки сүдү эбийиэги үлэҕэ киллэрдэ: Саха политиэхиньиичэскэй оскуолаҕа 5580 кв. м. иэннээх куорпуһу уонна доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолор адаптивнай комплекстарын оскуолатын. Бу – Арассыыйаҕа ыалдьар оҕолорго анаммыт маҥнайгы уонна аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир үөрэҕирии уораҕайа! Аны кыһын адаптивнай комплекс интэринээтэ уонна оҕо уһуйаана үлэҕэ киириэхтэрэ.
Саха саарына Матвей Евсеев норуотун сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрэр өҥөтө өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун биһирэбилин ылла. Талааннаах салайааччы быһыытынан үүнэр көлүөнэ ыччакка үтүө холобурунан буола туруоҕа. Үтүөнү үрдүктүк саныыр, ситиһиилээх салайааччыны сыаналыыр Саха Сирин үлэһит дьоно кэлин даҕаны Матвей Николаевич Евсеев аатын өрө тутуохтара.
Бу мин кини туһунан ахтыым бу өйтөн ылан эбэтэр киэргэтэн суруйуу буолбатах. Чахчы баары, көстөн турар кырдьыгы суруйдум. Үлэһит дьоммутун ытыктыаҕыҥ, кинилэринэн киэн туттуоҕуҥ! Ол буолар сайдыыга дьулуурдаах омук үтүө үгэһэ!

Климент ИВАНОВ, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо.

Хаартыскалары ааптар хааччыйда.