Уопсастыба

Уруок кэмигэр Айсен Николаев судаарыстыбаннаһы тэрийии тутаах түгэннэрин уонна өрөспүүбүлүкэ статуһун ылыытын төрүтүгэр турбут национальнай дьоруойдар тустарынан кэпсээтэ. Ону сэргэ регион бырамыысыланнаһын сайдыытын, ирбэт тоҥ усулуобуйаларыгар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин ыытыы атын ханна да суох үөрүйэхтэрин таарыйда.

Өрөспүүбүлүкэ лидерэ уруогун история түөрт түһүмэҕэр араарда: 1632, 1922, 1992 уонна 2022 сыллар.

Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэниитэ быдан былыргы XVII үйэттэн силис-мутук тардар итиэннэ Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киириитин – 1632 сыллаахха Өлүөнэ остуруогун төрүттээһини кытта сибээстээх. «Дьокуускай куорат тирэх буолан, онтон бүтүн Евразия континенын Хотугулуу-Илиҥҥи сүүнэ сирдэрэ, ол иһигэр Чукотка, Камчатка, Хабаровскай кыраай, Приморскай кыраай уо.д.а. билиҥҥи сирдэрэ Россия судаарыстыбатыгар холбоммуттара», – диэтэ Айсен Николаев.

1922 сылга Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ статустаммыта. Ити историяҕа киирбит чахчыга олугунан саха национальнай интеллигенцията үүнэн-сайдан тахсыыта буолбута. «Чуолаан, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов уонна да атын уһулуччулаах дьон баар буолан, кинилэр хотугу кыраайбытыгар олоҕу тупсарыыга көрүүлэрэ уонна баҕалара олоххо киирбитин түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ статуһун ылар кыаллыбыта», – диэн өрөспүүбүлүкэ баһылыга бэлиэтээтэ.

САССР-га сэбиэскэй былаас сылларыгар сөҕүмэр уларыйыылар тахсыбыттара. Ол курдук, дьон олоҕун хаачыстыбата уларыйбыта, чуолаан, ити сылларга саха тылынан туруоруулардаах саха идэтийбит театра үөскээбитэ – билигин П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай театра; Саха сиринээҕи наука киинэ (билигин – РНА Сибиирдээҕи салаатын филиала); Саха судаарыстыбаннай университета (бүгүҥҥү күҥҥэ – М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет) баар буолбуттара.

Саха сирэ бэйэтин өлгөм сир баайдаах регион быһыытынан бүтэһиктээхтик бигэргэппитэ. «Кэлим геологическай чинчийиилэр сир туһалаах баайын саппааһа баһаам элбэҕин туоһулаабыттара. Бу социальнай-экономическай сайдыыга сүүнэ хардыы этэ. Империя кытыы сириттэн Саха сирэ сайдыылаах бырамыысыланнас кыраайыгар кубулуйбута», – диэн кэпсээтэ Ил Дархан.

1990-с сыллар Саха сирин судаарыстыбаннаһа сайдыытыгар саҥа түһүмэҕинэн буолбуттара. «Саха АССР тэриллибитэ оруобуна 70 сыл буолан баран, 1992 сылга өрөспүүбүлүкэ саҥа конституцията күүһүгэр киирбитэ, ол Россия Федерациятын субъегын быһыытынан Саха сирин статуһун быһаарбыта», – диэтэ Айсен Николаев.

«Ити кэм биһиги бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев аатын кытта быстыспат сибээстээх. Кини мындыр өйө, киэҥ хабааннаах уларыйыыларга бэлэмэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин экономическай уонна политическай статуһун балачча үрдэтэригэр тирэх буолбута. Чуолаан, 1990-с сылларга Саха сирэ улахан ситиһиилэр уонна тэтимнээх сайдыы суолларын тутуспута», – диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан.

2022 сылга биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүүс сылын бэлиэтиэхпит. «Саха сирэ сүүс сыл устата бэйэтин судаарыстыбаннаһа сайдыытыгар уонна бөҕөргөөһүнүгэр баараҕай суолу ааста. Биһиги кэскили уһаныыга баай, бөҕө тирэхтээхпит. Сүрүн сыалбыт-сорукпут – Саха сиригэр хас биирдии киһи кыахтаахтык уонна дьоллоохтук олоруохтаах», – диэн санаатын тиэртэ Баһылык.

Ил Дархан онуоха анаан инфраструктураны сайыннарар: суоллары, муосталары, аэропортары, муора уонна өрүс пуортарын тутар, өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун бүтүннүүтүн түргэн Интернет ситиминэн иилиир наадатын эттэ. Саха сирин айылҕатын баайын умнар эмиэ сатаммат, экологическай култуураны сайыннарар уонна тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыаны иитэр наадалаах. Чэчирии сайдыы биир суолталаах өрүтүнэн экономика, бастатан туран, сырьеттан атын (креативнай, цифровой экономика) салаа сайдыыта буолар.

«Экономика, социальнай эйгэ сайдалларын туһугар киһи хапытаала сайдыахтаах. Чуолаан, киһи болҕомто киинигэр турар. Аан дойдуну барытын кытта тэҥҥэ хаамсар эбэтэр инники да буолар туһугар биһиги элбэххэ үөрэниэхтээхпит, тыллары үөрэтиэхтээхпит, бары ирдэниллэр үөрүйэхтэри баһылыахтаахпыт. Оччоҕуна дойдубутугар сайдыыга бастыҥ ахсааныгар киириэхпит.  Саха сиригэр өрүү да талааннаах дьон олорор, кинилэр ыарахаттары аахсыбакка иннилэрин диэки бараллар уонна кыайыылаах тахсаллар. Саха сирин дьонун барытын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Күнүнэн эҕэрдэлиибин уонна барыгытыгар доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну баҕарабын!», – диэн Саха сирин Ил Дархана уруогу түмүктээтэ.