Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Анал үөрэхтээх учуонайдар көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ – хаһыат, сурунаал, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, саайт – үлэһиттэрэ туохха ордук сыыһалларын ырыттылар.

Дьэ, хайдах суруйа, айа-тута, саҥара-иҥэрэ олорор эбиппитий?

Анал үөрэхтээх учуонайдар көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ – хаһыат, сурунаал, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, саайт – үлэһиттэрэ туохха ордук сыыһалларын ырыттылар.

Дьэ, хайдах суруйа, айа-тута, саҥара-иҥэрэ олорор эбиппитий?

Сыыһа суоҕун кэриэтэ

    Надежда Матвеевна Васильева, филология наукаларын хандьыдаата, Тылы чинчийэр уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын үөрэтэр институт үлэһитэ:

Васильева надежда

– Сахалыы бэчээккэ, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ таба суруйуу нуорматын төһө тутуһалларын билээри, сыл аайы чинчийии ыытабыт. Санатан эттэххэ, 2015 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстыбатын 501-с №-дээх “Сахалыы таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин быраабылаларын туһунан” уурааҕа бигэргэммитэ, онно олоҕуран, 32 тыһ. кэриҥэ тыллаах “Сахалыы таба суруйуу тылдьыта” бэчээттэнэн тахсыбыта.

Бэчээт эйгэтигэр саха тылын таба суруйууга сыыһа суоҕун кэриэтэ. Биирдиилээн тылларга сыыһа тахсар: холобур, таһырдьааҥы, сарсыардааҥы (сөбө – таһырдьааҥҥы, сарсыардааҥҥы), аҥар, эҥэр (аҥаар, эҥээр), салҕыы (салгыы), төхтөрүй (төхтүрүй), о.д.а. Дэпиистээх-дэпииһэ суох тыллары сыыһа суруйаллар: холобур, бал-бааччы (бал бааччы), хайы-үйэ (хайыы үйэ), о.д.а.

Билигин сурукка урут нууччалыы суруллар тыллары сахатытар күүһүрдэ. Холобур, ааҕыныстыба, аахсыйа, бүддьүөт, дьыктаан, тиэхиньикэ, хантараак, хапытаал, о.д.а. Ол эрээри төһө да таба суруйуу тылдьыта тахсыбытын иһин, син биир сыыһаллар. Ол курдук:

– тылы сахатыппаттар: монтаж (сөбө – мантаас), спонсор (успуонсар), линия (лииньийэ), искусство (ускуустуба), санаторий (сонотуоруй), спорт (успуорт), о.д.а. Билиҥҥи саха арпагыраапыйатыгар киирии тыллары барыйааннаан суруйуу суох, 2001 cыллаах таба суруйуу быраабылаларыгар эспэримиэн быһыытынан киирэ сылдьыбыта.

– нууччалыы олохтоох уонна киирии тылларга сыһыарыыны таба суруйуу кыайтарбат. Тылдьыкка сыһыарыылаах тылга таба суруйуу нуормата барыта ырылхайдык ыйылла сылдьар. Ол үрдүнэн көтүмэхтик сыһыаннаһаллар: бэдэрээччиттэр – бэдэрээТЧиттэр, пуунҥа – пууҥҤҤа, планшетка – планшеККа, спортка – успуоРКа, гран-прины – гран-принИ.

– нууччалыытыгар чугаһатан, хабаатыннаран суруйуу, сыыһа сахатытыы: гаазтааһын (гаастааһын), инспиэксийэ (иниспиэксийэ), каастин (кастинг), культуура (култуура), экспертизэ (эспэртиисэ). Маннык суруйуу куруубай, толоос сыыһанан ааҕыллар.

– тылдьыкка киирбэтэх тыллары сахатытан туттуу көстөр: бикипиэдьийэ, бырассыас, батсаап (бассаап), үнүбэрсиэт, үнүстүтүүт (үнүстүүт), импиэксийэ, муодул, мэдиссиинэ, о.д.а. Маннык тыллар кэлин киэҥник тарҕанан, сахалыы туттуллар буоллахтарына, таба суруйуу быраабылатыгар хос быһаарыы курдук ыйыллар. Холобур, “мэдиссиинэ” диэн тыл сорох хаһыакка (холобур, “Кыым”, “Саха сирэ”, “Эркээйи”) үөрүйэх буолан, сахатытан туттуллар буолла.

– пандемиянан сибээстээн, умнуллан эрэр эбэтэр саҥа тыллар киэҥник туттуллар буоллулар. Ол курдук, “хамсык” диэн эргэрбит тылбытын туттар буоллубут. Бу тылы аан ситимҥэ “хаҥсык” диэн алҕас суруйбут буолаллар.  Туох барыта куйаар ситимин нөҥүө ыытыллар. “Онлайн” диэн тыллаах ханыы тыл ситимэ элбэхтик туттуллар. Ол эрээри сороҕо дэпиистээх, сороҕо дэпииһэ суох суруллар. Холобур, онлайн-өҥө, онлайн-дьаарбаҥка, онлайн-быыстапка, онлайн-куоластааһын, онлайн-дьарык уонна онлайн үөрэх, онлайн отчуот, о.д.а. Бу түбэлтэҕэ нуучча тылыттан ылыллан туттулларын быһыытынан, итиэннэ ханыы тыл курдук буоларынан, дэпиистээх суруллара ордук. Өссө “суһал ыстаап” диэн тыл ситимэ киэҥник туттуллар эрээри, эмиэ дэпиистээх-дэпииһэ суох биэрэллэр. Бу түбэлтэҕэ “суһал” диэн даҕааһын быһыытынан туттулларынан, дэпииһэ суох, сахатытан суруллуохтаах: суһал ыстаап.

Онон, сахалыы бэчээккэ таба суруйуу билиҥҥи туруга, уопсайынан, куһаҕана суох. Урукку арпагыраапыйанан (1962, 2001) суруйуу, киирии тыллары барыйааннаан суруйуу тохтуохтаах. Таба суруйуу бигэтик тутуһуллар буоллаҕына эрэ, литэрэтиирэ тыла сайдыаҕа. Суруналыыстар, эрэдээктэрдэр сахалыы таба суруйуу быраабылаларын уонна тылдьытын тутуһаллара булгуччулаах. Дьиҥинэн, “Сахалыы таба суруйуу тылдьыта” хаһыат эрэдээксийэлэригэр, тэлэбиидэнньэҕэ барыларыгар тарҕаммыт буолуохтаах.

Тыл култууратын төһө тутуһалларый?

Надежда Ефремова, ХИФУ дассыана, филология наукаларын хандьыдаата:

Надежда Ефремова 1

 – Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр официальнай таһымҥа биэс тыл туттуллар: нуучча тыла, саха тыла, эбээн, эбэҥки, дьүкээгир тыллара. Дьон кэпсэтэр тылын-өһүн туһунан этэр буоллахха, нэһилиэнньэбит 30 % билингв, ол аата икки тылынан кэпсэтэллэр, өйдөһөллөр.

Хаһыат, тэлэбиидэнньэ тылыгар-өһүгэр тыл култууратын намтатар, олоҕуран хаалбыт ханнык сыыһалар баалларый?

– Тыл баайын туттууга: саха тыла баарын үрдүнэн, нуучча тылын кыбытыы -- куруубай алҕаска киирэр. Холобур: благополучнай ыал, логичнай түмүккэ кэлэбит, октябрь ыйга, о.д.а. Маннык “бааһынайдаан” саҥаралларын тэлэбиидэнньэҕэ үгүстүк истэҕин.

– Сороҕор сомоҕо домоҕу уларыппыт буолаллар: хараҕын далыгар киллэрбэт (харах далыгар киирбэт), олоҕун моҥообут (үйэтин моҥообут), өйүгэр да оҕустаран көрбөт (түһээн да баттаппат), атырдьах маһыныы (атырдьах салаатыныы), тэллэх баттаһа (тилэх баттаһа).

– Литэрэтиирэлии нуорманы кэһии дэҥҥэ эрээри, баар буолар: үгүс балыаһаларга (балыыһаҕа) обсерватордар тэриллибиттэрэ, дьон арыычча  (арыый) кыанар эрдэҕинэ, үгүс төрөппүт интириэһиргиир (интэриэһиргиир) боппуруоһа, искибиэр тула өттүтүгэр (тулатыгар) мас олордуллубут.

–тиэрмин үөскүүр -ааһын сыһыарыытын көннөрү истиилгэ кыбыталлар: аан хатааһыннаах этэ, халааннааһын содула, улахан бултааһын саҥа быраабылалара киирдилэр, эргэ тутууну көтүрээһин эмиэ туспа үлэ.

Тиэрмини сахатытыы сытыы мөккүөрү таһаарар. Биһиги олохпутугар саҥаттан саҥа тиэрмин быыстала суох киирдэр киирэ турар. Ону барытын сахалыы ханыытын була охсон, тылбаастыыр, биллэн турар, кыаллыбат. Оттон кэм-кэрдии биир сиргэ турбат, иннин диэки харса суох баран иһэр. Ол иһин саҥа тылы хайдах баарынан уларыппакка туттарбыт үгүс.

Саха тылын нуорматын кэһии аҕыйаабыт

Нина 1

Нина Иванова, филология наукаларын хандьыдаата, Тылы чинчийэр уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын үөрэтэр институт үлэһитэ:

– Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ саха тылын туттуу, чуолаан “Cаха” НКИХ биэриилэригэр, биир кэм турбат: мэлдьи уларыйар-тэлэрийэр, тыл култуурата арыт намтыыр, арыт үрдүүр.

2012-2014 сс. тыл бырагырааматын чэрчитинэн, эпииргэ тахсар үлэһиттэргэ (дииктэрдэргэ, эрэдээктэрдэргэ) биһиги институппут, ХИФУ исписэлиистэрэ сэминээрдэри ыыппыттара. Ол түмүгэр 2012-2013 уонна 2015 сс. биэриилэрин тэҥнээн көрдөххө, саха тылын нуорматын кэһии аҕыйаабыт. Билигин “Cаха” НКИХ контена уларыйбыт, эдэр ыччакка аналлаах биэрии элбээбит уонна ордук этно-култуурунай хайысха күүһүрбүт курдук көрөбүн. Итинник хайысханы тутуспуттара хайҕаллаах.

Нуучча тыллаах туспа ханаал баар буолан, сахалыы өттө, хатылааһын элбэх да буоллар, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри кэпсии-ипсии, сырдата олороро туһалаах – туспа эйгэни үөскэтэр.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ сахалыы саҥа хаачыстыбата тупсуохтаах: кэлин тылы үчүгэйдик билэр эрэдээктэрдэри үлэҕэ ылар буолан эрэллэр эрээри, ыалдьыттар тыллара-өстөрө, толоос сыыһалара истэргэ олуона. Ыйдар ааттарын нууччалыы-сахалыы булкуйан саҥарыы сахалыы ханаал мөссүөнүн олус намтатар. Итиниэхэ араас албаһы туһаныахха сөп: холобур, эрэдээксийэлэринэн (успуорт, эдэр ыччат, урбаан эйгэтэ, аралдьытар-саататар, о.д.а.) элбэхтик туттуллар сүрүн тыллары сөптөөх тылбаастарын көстөр сиргэ ыйаан дуу, эпиир иннинэ ыалдьыттарга тарҕатан тиэрдэн дуу. Бу бассаап үйэтигэр кыаллар суол буоллаҕа дии. Холобур, успуорт туһунан биэрии иннинэ “международнай” буолбакка -- “норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах күрэхтэһии”; иистэнньэҥнэргэ “кожа” буолбакка -- “тирии” дэниэхтээх диэн. Субу билсэн баран, сонун эрэ диэн, эпииргэ ыҥыран аҕалан, саха тылын толоостук, сыыһа халты туттан, аҥаара нууччалыы саҥалаах биэриини таҥан оҥоруу төрүт суох буолуохтаах. Ити чуолаан “ас астыыр” биэриилэргэ туһаайан.

Оттон эдэр ыччакка аналлаах “Күөрчэх show” биэриигэ сахалыы cаҥалара араас таһымнаах эдэр ыччат кэлэн кыттара бэйэтэ туспа суолталаах: төрөөбүт тылларыгар чугаһатар, кыттар оҕолор син тустарыгар саҥаны билэн бараллар, онон иитэр-үөрэтэр аналлаах буолан тахсар.

Ол быыһыгар бэлиэтээтэххэ, быйыл пандемия үгэннээн турарынан, эпииргэ эмчит идэлээх үгүс киһи таҕыста. Эмчиттэрбит килбиэннээх үлэлэрин, чэбдигирдэр-сэрэтэр үлэ ньымаларын “Саха” НКИХ бэркэ сырдатта. Ону таһынан мэдиссиинэ курдук элбэх латыынныы, омуктуу тиэрминнээх эйгэни элбэх быраас, сиэстэрэ сахалыы өйдөнүмтүөтүк быһааран кэпсииллэрин сэҥээрэ иһиттим.

Ахсаанынан баһыйтарар омук тыла чөл туруктанарыгар билигин уһулуччу уустук кэм кэллэ: биир өттүнэн глобализация дьайар; иккис өттүнэн сайдыылаах олохпут бэлиэтэ -- кибернетизация (эгэлгэ гаджет) -- оҕо аймах саҥата сайда, олоҕура илигинэ атын омук тылыгар сөрөөн, төрөөбүт тылын билбэт, төрөөбүт тылынан саҥарбат көлүөнэ үүнэн тахсарыгар сабыдыаллаата. Онон уруккулуу: “Оҕом сахалыы өйдүүр ээ, улааттаҕына, бэйэтэ да төрөөбүт тылын билиэ, саҥарыа”, --диэн этэр билигин чыҥха атын усулуобуйаҕа олорорбут быһыытынан “үлэлээбэт”.

Ити курдук, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ үлэтин ис хоһооно, тэтимэ, таһыма мэлдьи сонун, сэргэх буолуохтаах, саха тыла эпииргэ хайаан да ыраастык, сөпкө иһиллиэхтээх. Ону ситиһэргэ, тупсарарга билигин кыах баар дии саныыбын.

 Диана КЛЕПАНДИНА.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением