Ааҕааччы туруорсар

Силиэдэбэтэллэр соруйан өлөрүү бэлиэтин булбатахтара, «Сахатранснефтегаз» тэрилтэ кинилэр үлэһиттэрэ буолбатаҕын туһунан эппитэ. -55-58 С тоһуттар тымныылаах будулуйар хойуу туманнаах Сахабыт Сиригэр хас кыһын аайы үгүс дьон сирэйин, кулгааҕын, илиитин-атаҕын үлүтэр, эбэтэр итирдэр утаҕы иһэн баран араас быһылааҥҥа түбэһэн, тыыннаахтыы хам тоҥор. 

Рево Захарович Алексеев Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ билимин киинигэр старшай научнай үлэһит, кини мууһура үлүйбүт киһини быыһыырга олоҕун анаабыт учуонай. Хабаровскайдааҕы Медицинскэй институту бүтэрэн баран травматологынан үлэлээбитэ, онтон 1974с. илии үлүйүүтүн чинчийэн, мэдиссиинэ билимигэр кандидатскайын көмүскээбитэ.

Ити ылсыбыт тиэмэтин салгыы кэҥэтэн, мууһура үлүйбүт киһини быыһыырга улахан үлэни оҥорон, 1999с. мэдиссиинэ билимигэр доктор диэн үрдүк ааты ылбыта. Төһө даҕаны 87 хаарыгар үктэннэр, олох үөһүгэр, дьон ортотугар үлэлии-хамсыы сылдьар.

Тоҥон өлүү элбээтэ  

Кыһын тымныыга үлүйбүт, хамсаабат буолбут киһини өлбүт диэн ааттыыллар, дьиҥэр, кини мэйиитэ үлэлии сытар, сөпкө дьаһаннахха, бу киһини тилиннэриэххэ, илиитин-атаҕын быыһыахха сөп эбит. Учуонайдар ону үөрэтэн, дьону эмтииргэ, быыһыырга киллэрэ сатыыллар.

“Судмедэкспертиза этэринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ тоҥон өлүү 2020с. икки төгүл үрдээбит. Ол сүрүн төрүөтэ тоҥон хаалбыт киһини балыыһаҕа киллэрбэккэ, быыһыы сатаабакка, муорга ыытан иһэллэр. Тоҥмут киһини балыыһаҕа киллэрэн ириэриэххэ наада. Урут ожоговай салааҕа ыйга 30-40 киһи киирэр этэ, билигин биир да киһини киллэрбэттэр.

Киһи -40С таһырдьа 6-7 чаас сыттаҕына биирдэ сүрэҕэ тохтуур, ону 4-5 чаас сыппыт киһини булан баран муорга илдьэллэр. Биллэн турар, тоҥон охто сытар киһи хас чаас сыппыта биллибэт, кини 1-2 чаас сытта да сатаан саҥарбат буолар, илиитэ-атаҕа мууһуран барар. Оннук киһини балыыһа ылбат, тоҥмут диэн кыайан тилиннэрбэттэр”, — диэн этэр Рево Захарович.

Үлүйбүт киһиэхэ итии киириэ суохтаах

“Үлүйбүт киһини итии дьиэҕэ киллэриэ суохтааххын, кини тас өттө ирэр, ис уоргана — муус, оччотугар кислород кыайан киирбэккэ киһи чаас аҥаарынан өлөн хаалар. Оттон илиитин-атаҕын хамсаттаххына, тута тостор. Тоҥмут киһини илбийиҥ, итии ууга угуҥ дииллэрэ төрүт сыыһа.

Таһырдьа өр тоҥмут, улахан тымныйыыны ылбыт киһи ис иһиттэн ирэн, итийэн, хаана эргийэн барыахтаах, аа-дьуо тилиннэриэхтээхпит. Хам тоҥмут киһини хамсатыа суохтааххын, 12-24 чаас устата итиини киллэрбэт повязканан баайыахтааххын. 

Итиини киллэрбэт таҥаһынан тоҥмут киһини бүрүйбэтэххэ, кыайан быыһаабаккын. 4-5 хонугунан харааран, өлөн киирэн баран, оччоҕо илиитэ-атаҕа быһыллар эрэ.

Мээнэ таҥастан оҥоһуллубут повязка өр барбат, тоҥмут киһи сылыйарыгар кырата 10-20 чаас наада. Биһиги араас матырыйаалтан повязка оҥоро сылдьыбыппыт, үлүйбүт киһини буллахтарына таба тириитинэн үтүлүк уонна кээнчэ кэтэрдэн кэбиһэллэр, оччоҕо итии киирбэт.

«Сахатен” хампаанньаны кытта повязка аҕыс көрүҥүн оҥорон таһаарбыппыт, ону биир да балыыһа, Суһал көмө ылбат. Кинилэр Москва ыыппыт ирдэбилинэн үлэлииллэр, атыылаһар бырааптара суох.

Урут Сэбиэскэй Сойуус кэмигэр биһиги арыйбыт ньымабытын син балыыһаҕа киллэрэн, үлүйбүт дьону быыһыырга туттар этилэр. Кэнники Доруобуйа харыстабылын салаатыгар улахан уларыйыы тахсан, хас биирдии ыарыыга дьону хайдах эмтииргэ биир халыыптаах ирдэбил оҥорбуттара. Онно быраас хайдах эмтиэхтээҕэ, тугу туттара-туттубата ырылыччы сурулла сылдьар. Итинник ирдэбили Арассыыйа Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтэ эрэгийиэннэргэ ыытар”, — диир бүгүҥҥү сэһэргэһээччим.

Тымыр кыарыырын устуохха наада   

«Киһи температурата 37С буолуохтаах, оттон хам тоҥноҕуна 12-14С диэри түстэҕинэ, бары уорганнарга, сүрэххэ уонна мэйиигэ тымыр кыараан барар, оччотугар инсууллаан, эбэтэр инфарктаан олохтон туорууллар. 

Үлүйбүт киһини ириэрэргэ тымырыҥ син биир истибэт, кэҥээбэт, мэйииҥ хамаанда биэрэн тымыры ыга туппутун ыыппат. Ол хамаанданы суох оҥордоххо биирдэ тымыр кэҥиир. Оччотугар эмсэҕэлээбит киһини утутуохха наада, норкуос, эмп көмөтүнэн мэйиини утуттахха, төбөҥ дьайыытын устан кэбиһэр. Оччоҕо киһи түргэнник ирэр.

Итинник ньыманы туттан, 1980-1990 сылларга үлүйэн киирбит элбэх киһини быыһаабыппыт, мууһурбут дьон илиилэрин-атахтарын быстарбакка эрэ чөлүгэр түһэрбиппит. Ол түмүгүнэн патент оҥорбуппут эрээри, киһини эмтииргэ үөһэттэн биир халыып ирдэбил оҥороннор, барытын бобон кэбистилэр», — диэн кэпсээнин салҕыыр.  

Тоҥмут киһи мэйиитэ биир суукка үлэлии сытар  

Булчуттар үксүн илиилэрэ-атахтара тоҥор, киһи иһинээҕи температурата 20С диэри түстэҕинэ, сүрэҕэ тохтуур. Тоҥмут, үлүйбүт киһи сүрэҕэ, мэйиитэ, ис уоргана биир суукка тухары тыыннаах сытар. Муорга сытан киһи ирээт, өлөн хаалар. Рево Захарович этэринэн, оннук киһини муоргаҕа буолбакка, балыыһаҕа аҕалан тилиннэриэхтээхтэр.

«Уһук хоту олорор дьон үгүстүк тоҥон-хатан, сүнньүнэн сүһүөхтэринэн моһуогураллар. Тымныы, бастатан туран, киһи сүһүөҕэр дьайар, тымныйыы өр кэмҥэ мунньуллан, дьон 50-60 саастарыгар сүһүөхтэрэ алдьанар, артрит, артроз буолар. Үлүйбүт киһини кэлин рентген сардаҥатыгар көрдөххө, сүһүөхтэрэ барыта алдьаммыт буолар. Улахан тымныыттан сүһүөхтэри харыстыахха наада, былыр өбүгэлэрбит түүлээх таҥаһы кэтэр этилэр. 

Сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ күммүт тыкпат буолан, дьон Д битэмиин тиийбэтиттэн сылтаан, баттахтара түһэр, тиистэрэ эмтэрийэр, сүһүөхтэрэ моһуогурар. Ол иһин Д битэмиини балык сыатыттан ылабыт, саха киһитэ балыгы сиэбэккэ кыһыны туораабат, С битэмиин бэс, харыйа уутугар баар”, — диэн сүбэлиир кини.

Сахалар испитинэн уойабыт  

Үгүс саха киһитэ ис сыалаах, уойдаҕына тоҕо эрэ иһинэн уойар, хаһата халыйан, иһэ төгүрүйэн хат дьахтар курдук буолар уонна илиитэ-атаҕа синньигэс. Оттон учуонайдар этэллэринэн, ис сыа биһигини тымныыттан харыстыыр халыҥ хаххабыт, ону таһынан, эниэргийэ биэрэр оттукпут.

“Үчүгэйдик аһаабат, сыалаах эти сиэбэт киһи сэниэтэ суох буолар, нукаай курдук сылдьар. Төһөннөн тымныы тыйыс айылҕалаах дойдуга олоробут, оччонон иҥэмтэлээх аһы сиэхтээхпит, саатар кыһын. Киһиэхэ сыалаах-арыылаах ас эниэргийэ биэрэр. Диетаны тутуһан, аанньа аһаабат, Саха сиригэр олорон сылаас дойду дьонун үтүктэн оту-маһы аһылыктанар киһи мөлтүүр.

Отой ырбыт, ис-тас сыата суох киһи тымныыны кыайан тулуйбат, эниэргийэтэ да суох буолар. Бэйэтигэр сөп эттээх, сыалаах киһиэхэ тымныы киириитэ да кыра. Онон аһы аҕыйатан, аһары хааччахтаан, аһаатыҥ да успуорт саалатыгар ийэ-хара көлөһүҥҥүн тоҕуоххар диэри дьарыктанан, наһаа ыра сатыыр тымныы дойдуга олорор дьоҥҥо сөбө суох.

Тымныы киһи олоҕун кылгатар

Дьокуускайга ирбэт тоҥу үөрэтэр институт баар эрээри, күн бүгүн тымныы киһиэхэ дьайыытын чинчийбэттэр. Өр сыллар тухары мин СӨ Наукатын Академиятыгар, былаас уорганнарыгар туруорса сатаатым даҕаны туһа суох.

Тымныы киһи олоҕун уһунун кылгатар, ол иһин уһун үйэлээх киһи бэрт аҕыйах. Бытархан тымныы киһиэхэ хайдах дьайарын үөрэтэр институт тэрийиэххэ наада. Ону Саха Сиригэр кэлэр дьон куттаныахтара диэн саллаллар.

Кыһын тымныйыыттан сылтаан, 40 ааспыт дьон тобуктара, сүһүөхтэрэ ыалдьыбытынан барар, ааспат-арахпат сөтөл буолуу эмиэ элбэх. Биэнсийэҕэ тахсыбыт дьон үптээх-харчылаах өттө тымныыттан куотан, соҕуруу дойдуга, муора кытылыгар баран кыстыыллар.

Ол иһин тымныы тыйыс айылҕалаах дойдуга дьон олоҕун уһатар ньыманы булуохтаахпыт”, — диэн санаатын түмүктүүр медицинскэй наука доктора Рево Захарович.