Норуот хамсааһына: Бастыҥнары батыс

Павел Валерьевиһы кытары көрсөр буолбуппуттан олус диэн долгуйбутум. Кини эриллэ-мускулла сылдьар эйгэтэ киэҥиттэн бу кэпсэтиигэ анал сыһыан ирдэнэр дии санаабытым.Соһуйуом иһин, Ойуур Байбал олус судургу “бэйэ киһитэ” буолан биэрдэ. Бэлэмнэммит ыйытыктарбыттан туораан, кэпсэтиибит тэнийэн, уһаан-кэҥээн, бэйэм эмиэ бырамыысыланнас эйгэтигэр үлэлээбит буолан, сэлэһиибит атын киэбинэн барда. Онон кини санааларын сурукка тиспиппин ааҕаргыт ордук.

Ыччат уонна бырамыысыланнас

  -- “Бырамыысыланнас” диэн тылы иһиттибит даҕаны, сорохтор тута сир баайын хостооһунун саныыбыт. Дьиҥэр, бырамыысыланнаһыҥ араас-араас хайысхаҕа арахсар. Ол эбэтэр сир баайын хостооһун, оҥорон таһаарыы эрэ буолбакка, ас астааһына, таҥас тигиитэ эмиэ бырамыысыланнас көрүҥэр киирэллэр. Итинник үлэ көрүҥүн  чэпчэки бырамыысыланнас диэн ааттыылар.

Биһиги 2005-2006 сс. ыччаттары кытта мустан, «Саха ыччатын бырамыысыланнаска» (СЫП) диэн бырайыак тэрийбиппит.  Бырайыакпытын Айаан Уваров, Прокопий Бубякин буолан сүрүннээн үлэлэппиппит. Бырайыакпытыгар бастакы сорукпут оскуола оҕолоругар сир баайын хостооһун үлэтин билиһиннэрии этэ. Иккиһинэн, ыччаты ити эйгэҕэ үлэҕэ киллэрии. Үсүһүнэн,  бэйэбит олохтоох тэрилтэлэрбит бырамыысалыннаска сыстан, улахан тэрилтэлэри кытары үлэлэһэллэрин ситиһии.

Биһиги толкуйбутунан, саха ыччата бырамыысылыннаска киирдэҕинэ, кини ис-иһиттэн бэйэтин айылҕатыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыаҕа диэн эрэл санаалаах этибит. Кини олохтоох киһи буоллаҕа дии. Ол хантан эрэ соҕурууттан кэлбит инженер-эколог дуу, бэйэтэ манна улааппыт, айылҕатын, сирин-уотун билэр, онно харыстабыллаахтык сыһыаннаһар ыччат дуу. Оннук киһи хампаанньа үлэтигэр, аатыгар-суолугар быдан туһалаах буолуохтааҕа. Ол иһин улахан тэрилтэлэр саха ыччатын үлэҕэ ыларга эмиэ интэриэстээх буолуохтаахтар диэн толкуйдуурбут.

          Ити бырайыакпыт өссө биир үтүө өрүтэ, чуолаан тыа ыччатын үлэҕэ ылыыга туһаайыллыбыта. Кинилэргэ вахтанан үлэ олус табыгастаах диирбит. Холобур, кини ити эйгэҕэ сылдьан киһи үлэһит быһыытынан сайдар түбэлтэтигэр, кыра-кыралаан да буоллар, аны төрөөбүт түөлбэтигэр көмөлөһөн барар. Бырамыысыланнас хамнаһа үчүгэй буолан, тыа ыччата бэйэлэрин нэһилиэктэрин өйүүллэригэр кыах биэрэр. Холобура, олохтоох дьон бородууксуйатын атыылаһыыттан саҕалаан, араас көмөнү оҥордун, үбүлээтин, ити барыта олус наадалаах уонна махталлаах буолуо турдаҕа.

Кимэн киирэн иһиэххэ

-- Билигин омук сиригэр улахан хампаанньалары кыра тэрилтэлэр төгүрүйдүлэр. Ол аата бу хампаанньа тула араас өҥөнү оҥорор тэрилтэлэр баар буоллулар. Холобура, кинилэр тиэхэньикэ өрөмүөннээһинин, сирин хаһыыны (буровой үлэ), уотун көрүүнү, суолун-ииһин оҥорууну, ас астааһынын, таҥас сууйуутун, харабыллааһыны о.д.а. үлэлэрин ылан олороллор. Хампаанньа бэйэтэ сүрүн үлэһиттэрин, аҕыйах штатын эрэ тутар. Биһиги хампаанньаларбыт эмиэ сыыйа оннукка баран иһэллэр. Кинилэр аһары улаатан бараннар, сатаан хамсаммат буолан хаалаллар. Ол иһин кыра хампаанньыйаларга наадыйаллар. Этэргэ дылы, бэйэлэрин ыйааһыннарын кыайбаттар. Оттон арҕаа омуктар итини барытын ааспыт хардыылара. Биһиги саҥа ону өйдөөн эрэбит. Бу хамсык кэмигэр улахан тэрилтэлэр быдан күүскэ оҕустардылар. Үлэһитин ахсаана олус элбэх буолан, ороскуот бөҕөтүн көрүстүлэр. Ол иһин олохтоох тэрилтэлэри кытары үлэлиир табыгастааҕын өйдөөтүлэр. Кыралар сыыдамнар, хомулла охсоллорунан түргэттэр.

Ол иһин сахалар маннык хайысханы куоттарбакка, кимэн киирэн иһиэхтээхпит. Билигин биһиэхэ ити хайысхаҕа хардыылар бааллар. Холобура, таһаҕас тиэйиитигэр-таһыытыгар, геодезистэр, бырайыактыыр үлэлэргэ бэйэлэрэ тэрилтэлэрдээх саха ыччаттара үлэлии сылдьаллар. Маннык сыыйа сайдан, элбээн иһиэхтээхпит. Улахан тэрилтэлэрбит тула бэйэбит олохтоох дьон, араас өҥөнү толуйарга бэлэм буолуохтаахпыт. Бырамыысыланнаһы өйөөн, киниттэн тирэнэн, тэрилтэлээх ыччаттар сайдар суоллара итиннэ сытар.  Оччотугар дойдубутугар туһаны аҕалыахпыт. Бэйэбит даҕаны сайдыахпыт уонна оннук кэлэр көлүөнэбитин иитиэхпит. Итиннэ биһиги өттүбүтүттэн, өрөспүүбүлүкэттэн эмиэ өйөбүл баар буолуохтаах уонна оннук ирдэниэхтээх даҕаны.

Туох барыта кыраттан саҕаланар

-- 2014 сыллаахха Андрей Панову кытары СӨ бырамыысыланнаска министиэристибэтигэр үлэлии сылдьан: "Бырамыысыланнас бэлиитикэтин сокуонун иһинэн пуондата тэрийиэххэ", -- диэн этии киллэрэн, туруорсан саҕалаабыппыт. Онтон 2018 сыллаахха ити сокуон ылыллыбыта уонна 3 сыл тухары ол пуонда тэриллибэккэ турбута. Онтон Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев быйылгы ыҥырыытыгар «бырамыысыланнаһы сайыннарыы пуондатыгар» 100 мөл. солкуобайы көрөллөрүн туһунан эттэ. Ол иһин кэлэр 2022 сылтан ити пуонда тэриллэр буолла.

Бэйэм көрөрбүнэн, маннык пуонда үлэтин биир сүрүн хайысхатынан итинник дьоҕус тэрилтэлэри өйөөһүн буолар. Холобур, тэрилтэ тэриллэн баран, куонкуруска кыттарыгар аналлаах сэптээх-сэбиргэллээх (оборудованиелаах) буолуохтаах. Оччотугар пуонда нөҥүө, өрөспүүбүлүкэ туһааннаах туттар сэбин атыылаһан, киниэхэ кыра сыанаҕа түүлэһиигэ (арендаҕа) эҥин биэриэн сөп. Оннук бэйэ дьонун кимэн киллэрэн иһиэхтээхпит. Эппитим курдук, улахан хампаанньалары төгүрүччү хаайан кэбиһиэхтээхпит. Кыаллыбат, табыллыбат диэтэхпитинэ, оннук диэбэт дьон кэлэ туруохтара.

Улахан хампаанньалартан биһиги олохтоох тэрилтэлэри сыһыаралларын эмиэ ирдиэхтээхпит. Итиннэ олохтоох дьон үлэлииллэрин ситиһиэхтээхпит. Итиннэ үлэлиир тэрилтэ манна Саха Сиригэр регистрацияламмыт буолуохтаах. Ону эмиэ хонтуруоллуохтаахпыт.

2017 сыллаахха СӨ Ил Дархана Егор Борисов олорор кэмигэр «Бырамыысыланнаска – олохтоох каадырдары» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак оҥоһуллар. Ити бырайыак күн бүгүн ситиһиилээхтик үлэлиир. Ол гынан баран, маҥнай тэриллибитин кэннэ, ыччат кэлиитэ, өйдөөһүнэ бытаан соҕус этэ. Сахалар барытын чуҥнаан, бэрэбиэркэлээн баран, биирдэ ылсар дьоммут...

Олох биир сиргэ турбат, мэлдьи иннин диэки сыҕарыйан иһэр. Ол курдук былырыын Петр Чехордун диэн бэйэбит ыччаппыт «Навахту14.рф» диэн бырайыак арыйбыта. Бу бырайыак чэрчитинэн Петр бэйэтэ дойдубут нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан, бырамыысыланнас үлэтин туһунан кэпсээн, ыччаты угуйар. Салгыы үлэлиэн баҕалаах дьону үлэ кэпсэтиитигэр тиийэллэрин сирдээн, докумуоннарын хомуйуутун барытын толору арыаллаан биэрэр. Бырайыак үлэлээбитэ ый да буола илигинэ, хайыы-үйэ үлэлии барыан баҕалаах 1819 киһи көстө охсубута. Петр итинник хамсанан, тэрилтэ уонна дьон икки ардын ситимниир күргэ (муоста) ууран кэбиспитэ. Сахалар, уопсайынан, чаҕылхай ыччаттардаах дьоммут. Мин итинэн киэн туттабын!

Аны саха ыччата бу маннык киэҥ эйгэҕэ үлэлии бардаҕына, кини сиэрдээхтик, ыраастык тутта-хапта сылдьара ирдэнэр. Тыа ыччата айылҕаҕа чугас буолан, тылын-өһүн, итэҕэлин илдьэ сылдьар. Кини көссүөтүк, сэмэйдик сырытта даҕаны, үлэни кыайарынан-хоторунан биһирэтиэҕэ. Куорат ыччаттара, чуолаан билиҥҥи оҕолор, бэйэлэрин сахаларын тылын, итэҕэлин эмиэ билэ, өйдүү сатыахтаахтар. Чэ, итини мин кэпсиэҕим. Маҥнай бырамыысыланнаһы түмүктээн кэбиһиим...

Онон, ити үөһэ ааттаммыт бырайыактар төрүттэниэхтэриттэн бүгүҥҥү күҥҥэ бырамыысыланнас эйгэтигэр 28 тыһыынча бэйэбит ыччаттарбыт үлэҕэ киирдилэр. Төрдүгэр-төбөтүгэр ол 2006 сыллаахха саҕалламмыт «СЫП» бырайыага сытар. Туох барыта итинник кыраттан саҕаланар.

Айылҕа, олохтоох дьон, кэлэр кэскил

-- Билигин аан дойдуга ESG диэн сүүнэ улахан көстүү (мировой тренд) баар буолла. Манна: Sony, Mitsubishi, British Petroleum о.д.а. улахан, муҥур хампаанньаларга сүһүөх уларыйда. Ол курдук, салайар, баһылыыр-көһүлүүр миэстэлэргэ эдэр ыччаттар кэллилэр. Бу дьон олоххо көрүүлэрэ саастаах дьонтон чыҥха атын. Кинилэр айылҕаҕа быдан эйэҕэстэр, билиилэрэ-көрүүлэрэ киэҥ. Биллэн турар, хаһан баҕарар харчылаах дьон уонна баай тэрилтэлэр инвестор буолаллар.

Икки сыллааҕыта эмиэ маннык эдэр, кыахтаах дьон ESG үбүлээһин (инвестиционнай) хамсааһынын төрүттээбиттэрэ. ESG олус киэҥ уонна атыы-тутуу, эргиэн эйгэтигэр бигэ тирэхтээх хамсааһын буолар. Өйдөбүл диэххэ сөп. Бэйэтэ аан дойду таһымыгар дьайар тутаах рейтиннээх. Бэлиитикэтэ сүрдээх судургу, көнө уонна олус туһалаах. ESG бэйэтин иһинэн үс хайысхаҕа арахсар уонна бу хайысхалары тутуһар эрэ буоллаххына, эн тэрилтэҕин кытары үлэлэһэр, о.э. дьыалаҕын үбүлүүр. Кини хайысхалара: E – environment (тулалыыр эйгэҕэ эппиэтинэстээх сыһыан). Бу маҥнайгы ирдэбил. Тэрилтэлэр, чуолаан айылҕаны кытары ыкса үлэлиир бары хампааньыйалар тулалыыр эйгэҕэ, айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахтар. Ыһа-тоҕо, киртитэ-сыыһырда, алдьата-кээһэтэ сылдьаллара табыллыбат. Рекультивация (туттубут сиргин чөлүгэр түһэрии, көҕөрдүү үлэтигэр тиийэ) үлэтэ эҥин диэн итиннэ үгүс элбэх ирдэбиллээхтэр; S – social (олоххо-дьаһахха үрдүк эппиэтинэс). Хампаанньыйалартан иккис сүрүн ирдэбиллэринэн үлэлиир дойдун баайын-дуолун ылан, туһанан баран, кураанахтаат, бүтэн хаалыа суохтааххын. Бу аныгы дьон өйдөбүллэринэн аан дойду үрдүнэн дьон барыта тэҥ. Онон үлэлиир кэмҥэр, бу дойду олохтоохторугар оскуола, суол тутуутугар, сирдэрэ-уоттара сайдарыгар, о.д.а. сайыннарыы туһугар хайаан даҕаны көмөлөһүөхтээххин;G – governance (тэрилтэ салайар үлэтигэр үрдүк сыһыан). Хампаанньа үлэһитин инники кэскилэ сарбыллыа, хантан эрэ быһа көтүллүө суохтаах. Тэрилтэ үлэтэ аһаҕас буоларын ирдииллэр. Билигин билсии-көрсүү, бэйэн уруугун кэтэхтэн үлэҕэ ылыы, коррупция дьон «хабарҕатыгар турда». Сылайдылар. Ол иһин бу үһүс ирдэбиллэрэ үлэһит, чахчы, үрдүк чыпчаалга талаһар буоллаҕына, суола ыраас уонна дьэҥкэ буоларын туһуттан толкуйданар. Хантан эрэ туораттан киһини эмискэ аҕалан олордоллоро табыллыбат. Оннук олордор да буоллахтарына, бу киһи сайдыы хардыытын эт-илиитинэн билбит, ону ааспыт буолуохтаах.

Хомойуох иһин, Арассыыйаҕа бу үһүс ирдэбилгэ эппиэттиир турукпут билигин суох. Ол гынан баран, син биир маннык үйэ кэлэн иһэр. Ону эн сатаан хайдах даҕаны тохтоппоккун. Аан дойду сайдыыта буоллаҕа.

Арҕаа бу ааттаммыт үс хайысханы тутуспатын да, бу дьон эн үлэҕин үбүлээбэттэр. "Тинькофф" баан вице-президенэ Нери Толардо: «аҕыйах сылынан аан дойду пуондалара бу үс эйгэни ылыммат, суолтаҕа уурбат тэрилтэлэри үбүлээн бүтүөхтэрэ», – диэн этэр.

Бу маннык хамсааһын биһиги бырамыысыланнаспытыгар олус барсар. Ону манна эмиэ өйдөөтүлэр. Ол иһин билигин ESG  хамсааһынын АЛРОСА уонна «Алмазы Анабара» тэрилтэлэр киллэрэн эрэллэр. Ити саамай сөптөөх дьаһаныы. Өскөтүн билигин биһиги улахан хампаанньыйаларбыт ESG рейтиннэрэ үрдээн бардаҕына, тас дойдуттан ити рейтиҥи көрө олорор дьон кыттыһар кыахтаналлар. Оччотугар олохпут, дойдубут, айылҕабыт сайдар кэскиллэнэр. Айылҕаҕа, дьоҥҥо сыһыан уларыйыа, уларыйыахтаах даҕаны этэ.

Арҕаалар холобурдарынан

-- Биһиги ити сокуон хаһан манна киирэрин кэтэһэн олорбоккобут, бэйэбит эмиэ итиннэ ханыылаах рейтинг оҥоруохтаахпыт. ESG хамсааһын бэлиитикэтин туһанан, кинилэр холобурдарыгар тирэнэн, саҥа, аныгы сүүрээни киллэриэхтээхпит. Дьокутаат буоларым быһыытынан,  Ил Түмэҥҥэ итини туруорсабын. Бэйэбит олохтоох тэрилтэлэрбитин үлэлэрин өрө тардар туһуттан итинник хабааннаах хамсааһын киллэриэхтээхпит. Биһиги дойдубутугар үлэлиир улахан тэрилтэлэр бааллар. Кинилэр ааттара Аан дойдуга биллэр. Итинник бэйэбит рейтиннээх буоллахпытына, кинилэр үлэлэрин-хамнастарын сырдата олоруохпут. Барыта син биир тулалыыр эйгэни, дьон олоҕун, интэриэстэрин харыстааһыҥҥа олоҕурар.

Өскөтүн бэйэбит итинник хамсааһыннаах буоллахпытына, сыл бүтүүтүн аайы харчы төлөөн, улахан биллэр сурунаалларга, Интэриниэт ситимин көмөтүнэн, аан дойдуга кэпсии олоруохтаахпыт. ESG сахалыы көрүҥэ баар буоллаҕына, дойдубутугар үлэлии сылдьар хампаанньыйаларга эбии усулуобуйа туруорабыт. Оннук кыаллыан сөп. Оннугу биһиги ситиһиэхтээхпит. Эппитим курдук, итини сорох хампаанньыйалар бэйэлэрэ бэркэ диэн өйдөөтүлэр. Табыллыа суоҕа диэн куттанан, чугуруҥнаан, кэтэмэҕэйдээн хаалымыахха наада. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Сергеевич кэскиллээх, үйэлээх үтүө дьыаланы хаһан баҕарар өйдүүр уонна өйүүр.

Сахабыт тылын туһунан

-- 2009 сыллаахха бу үлэлиир тэрилтэбэр (ЛПУМГ АО “Сахатранснефтегаз”) үрдүк баттааһыннаах гаас ситимин көрөр (линейно-эксплуатационная служба) салаатыгар салайааччынан анаммытым. Манна кэлэн баран өйдөөн көрбүтүм, сэрэтиилэр, өйдөтүүлэр, быраабылалар, ыйынньыктар барыта нууччалыы тылынан суруллубуттар. Айылҕаҕа учаастаккын кэрийэ сылдьан көрдөххүнэ, эмиэ биир оннук.

2010 сыллаахха инспиэктэрбиттэн "Бу бэлиэлэр сахалыы тылынан суруллуохтарын сөп дуо?" диэн ыйыттым. Киһим ону төбөтүн быһа илгиһиннэ уонна: «Интэриэһиргиэҕим», -- диэтэ. Нэдиэлэ курдугунан киһим төлөпүөннээтэ, уонна: «Тиэхэньиичэскэй докумуоҥҥа маннык буолуохтаах диэн сурулла сылдьар. Онтон чуолаан ханнык тылынан суруйаргын, эһиги эрэгийиэҥҥит сокуонун көрүөхтээххит уонна ону таһынан тыл сокуонугар тирэҕириэхтээххит», - диэн эттэ. Кырдьык даҕаны, онтон бэйэбит олохтоох сокуоммутугар икки судаарыстыбаннай тыллаахпыт. Оннук сокуону биһиги иннинээҕи дьокутааттарбыт оҥорон хаалларбыттарын, биһиги төрүт даҕаны туһаммакка сылдьар эбиппит. Икки тэҥ ыйааһыннаах тыллар буоллаҕа. Тыл сокуонугар эмиэ оннук. «Биллэриилэр, иһитиннэриилэр икки тылынан суруллуохтаахтар»  диэн ыйылла сылдьар.

Чэ, сөп, ону өйдөөтүм. Онтон аны тылбаастаарыбын тыл үөрэхтээхтэрин көрдөөтүм. Биир үнүстүтүүтү ыйдылар. Тэрилтэм аата «Линейно-производственное управление магистральных газопроводов»  диэн. Бу үнүстүтүүт үлэһиттэригэр тэрилтэм аатын уонна өссө уонча наадалаах тылы тылбаастаан диэн көрдөһөн ыыттым. Сотору буолаат, хоруй кэллэ: «2,5 тыһ. солкуолбайда төлөө, тылбааһын оҥоруохпут» – диэбиттэр. Төлөбүр барда, тылбааһым уһуннук күүттэрбэтэ, дьонум ыыттылар. Көрбүтүм – "линиэйнэй-производственнай гаас проводын магистралын туга эрэ" диэбиттэр. Соһуйдум, өйдөөбөтүм. Тылбаастаабыт киһим нүөмэрин булан эрийдим. Мунаарарбын, сөбүлээбэтэхпин эппитим, киһим аны өһүргэннэ. Филолог буолбатаҕым эҥин ахтылынна.

Ити кэннэ дьоҥҥо өйдөнөр, сахалыы тылынан бэйэм тылбаастаабытым. Холобур: «Гаас сүрүн ситимин көрөр-харайар тэрилтэ», «Сэрэн! Үрдүк баттааһыннаах гаас» о.д.а. Ити суруйтарбыппын олоххо киллэрэн, иилэн бардым. Эрдэ хас сыл аайы тайҕа быыһыгар турар бэлиэлэрбитин булчуттар сыал оҥостон буолуо, саанан ытыалыыллар этэ. Сыл аайы ол эттэһиитэ. Ону уларытартан соло булбат этибит диэххэ сөп. Дьиктитэ диэн, сахалыы суруллубутун кэннэ, биир даҕаны бэлиэ алдьаммат буолла. Оннук 10 сыллааҕыта ыйаммыт бэлиэлэрбит билигин даҕаны бүтүттэр, алдьаммакка ыйанан тураллар. Көр эрэ, төрүт тыл күүһэ итиннэ сытар быһыылаах. Бу туох, хайдах дьон сылдьалларын билбэппин эрээри, төрөөбүт тылларын ытыктыылларын мин саарбаҕалаабат буолбутум. Ити кэннэ аны тылбытын интэриэһиргээн барбытым...

Павел Валерьевич, саха тылын харыстааһын уонна сайыннарыы хайысхатыгар олус киэҥ өйдөбүллээх. Кини ити эйгэҕэ чиҥник, тиһиликтээхтик сыһыаннаһар. Кэпсэтэр кэммитигэр тылбыт устуоруйатын билэриттэн, кимнээх хаһан, хайдах үлэлээбиттэрин сырдатарыттан биир бэйэм салынным. Мин төрүт тылбыт туһунан кэпсэтиибитин кыһаллыбытым да иһин, сатаан бу суруйуубар батарар кыаҕым суох. Онон, мин манна анаан-минээн төннүөҕүм...

Итэҕэллээх киһи – көҥүл!

-- Икки сыллааҕыта ийэбин тиһэх суолугар атаарбытым. Эрдэ, бу барыан аҕыйах күн иннигэр өйдөөбүтүм, киһини тиһэх суолга атаарыыга ол сиэригэр-туомугар тугу даҕаны билбэт эбиппин. Эрдэ итэҕэл туһунан улаханнык долоҕойбор оҕустарбакка сылдьыбыппын. Оскуола кэмигэр «Уолан» диэн үөрэх баар этэ. Онно учууталбыт Николай Павлович Корякин итэҕэл туһунан кэпсиирэ. Онон итэҕэл өттүгэр билиим муҥурданар этэ диэххэ сөп.

Оннук ийэбин ыарыылыы олорон, биир күн итэҕэл туһунан кэпсэтэн бардыбыт. Онно ийэм эттэ: «Биһиги, сахалар, итэҕэлбит хаһан эрэ барыта холбоһуо, биир кэлим буолуо диэн эрэммэппин», - диэтэ. Бу букатыннаах сиригэр бараары сытар киһит итинник эппитэ кулгаахпар хайдах эрэ чиҥ баҕайытык хатанан хаалла... Онтон кэмэ кэлэн бараахтаата. Киһи маннык түгэҥҥэ мунар эбит. Илиитэ-атаҕа баайыллан, кыаһыланан хаалар. Алҕас тугу эрэ сыыһа оҥоруом диэн санаа кэлэр. Кырдьаҕас дьонтон сүбэ-ама көрдүүгүн. Аны сөптөөх сиэри-туому билэр киһин диэн ол саастаах дьоҥҥор эмиэ суоҕун кэриэтэ. Өйдөбүлбүт барыта буккуһан баран сырыттахтара. Сахаҕа бэйэтин итэҕэлэ, дьиҥэр, баар буоллаҕа. Онон чугас киһигин хайдах сатанарынан атаараҕын. Сыыспыккын-таппыккын билбэккин, бэйэн-бэйэҕэр хаалан хаалаҕын.

Биһиэхэ, сахаларга, билигин үс бигэргэтиллибит итэҕэллээхпит. Религия диэн ааттана сылдьаллар. Ону таһынан биирдиилээн дьон үөрэҕин тарҕатар хас даҕаны салаалар бааллар. Ону бу дьоммутугар норуоппутугар туһалыахпытын баҕарар буоллахпытына, "Итэҕэлбитин сааһылаабаппыт дуо?" диэн сурук суруйдум. Ол сылдьан өйдөөн көрбүтүм, сорох дьоммут бэлиитикэҕэ орооһоллор аҕай. Дьону кыйдыы диэн онно-манна бараллар эҥин. Дьиҥэр, итэҕэл бэйэтэ туспа бэлиитикэ буоллаҕа. Кини күннээҕи бэлиитикэҕэ кыттыһыа суохтаах. Бу бэлиитикэ уларыйа турар көстүү буоллаҕа. Мин оннук диэн саныыбын. Ытык киһибит Мандар Барыыс этэн турар: «Итэҕэл диэн – омук уһун, үйэлээх айана».

Былырыын, дьэ, дьоммутун түмүү саҕаланна. Үгүс өттө миигин бэлиитик буоларбын истэн, маҥнай сэҥээрэ да барбатахтара. Итэҕэлгэ, дьиҥэр, баартыйалаах эҥин диэн суолта ууруллуо суохтаах буоллаҕа. Итэҕэл баар эбэтэр суох. Чэ, оннук сайыны быһа бэлэмнэнэн, былырыын балаҕан ыйын 20 күнүгэр түмүстүбүт. Манна биир санааны булан «Саха итэҕэлин сүбэтэ» диэн хамсааһыны тэрийдибит. Мин дьоммутун түмэн баран, туораан биэрэр санаалаах этим. Онуоха дьонум арыый атын толкуйдаах, ылыннарыылаах соҕус этиилээх буолан биэрдилэр. Кинилэр: «Итэҕэлгэ сыһыана суох уонна барыбытын кытары тэҥҥэ алтыһар киһи Ойуур Байбал эн үс сылга үлэлээ», - диэн бэйэбин таллылар. Бачча тыл көтөҕөн, мунньан баран, ылынарбар тиийбитим. Инньэ гынан, итэҕэл сүбэтин түмээччитэ диэн буоллум. Сүбэбит иһигэр хас даҕаны хайысханы араардыбыт: Итэҕэл сүбэтин мунньаҕа; Итэҕэл Ил сүбэтэ; Итэҕэл ытык сүбэтэ. Билигин үс солбуйааччылаахпын уонна салгыы кэмитиэттэр тэриллиэхтээхтэр. Биһиги итэҕэллэрбит ханнык да хайысхатын өрө туппаппыт, ханныгы да намтаппаппыт. Бары сүнньүлэрэ биир, сырдыкка сирдииллэр. Ону бары билэбит.

Сүрүн сорукпут – саха итэҕэлэ хас биирдии дьиэҕэ тиийэригэр олук ууруохтаахпыт. Биһиги итэҕэлбит – көҥүл. Сырдыкка, кэрэҕэ талаһар киһини ханан да күөмчүлээбэт. Итэҕэлгэ сыһыаннаах кинигэлэр, араас суруйуулар баар буолуохтаахтар. Түмсэр дьиэлэр, сиэр-туом толорор сир баар буолуохтаах. Төрүт үгэстэри тарҕатан, сиэр-туом чааһыгар мунаарбыт киһи тута хоруйун булар, сүбэлиир-амалыыр, ыраастыыр сирдэр. Кэлин тэнийэн, олоххо киирэн үлэлээн, тэтимирэн бардаҕына, аныгы үйэ ирдэбилинэн Интэриниэт ситимин нөҥүө билиибитин үллэстэ, тарҕата туруохпут.

Москубаҕа 10 сыл олорбутум. Алын кууруска үөрэнэ сырыттахпына, үрдүкү кууруска үөрэнэр казах уола бэйэтин итэҕэлин мусульманствоны соҥнуу сатаабыта. Итэҕэлбин билбэтэрбин даҕаны, харда булан, бэйэбит оскуолаҕа сылдьан үөрэппиппитин, дьоммут күннээҕи олохторугар тутталларын санаан уонна ону бэйэтигэр кэпсээн иннибин хаһан даҕаны биэрбэтэҕим. Кэлин казах уолбун көрсүбүппэр, киһим: «Эһиги итэҕэлгит – тенгрианство эбит дии, ити биһиги былыргы итэҕэлбит этэ. Сыыһа өйдөөбүппүн, эн итэҕэлиҥ быдан кырдьаҕас эбит», – диэн алы гыннарар курдук эппитэ.