Үөрэх

1962 сыллаахха бу бөлөххө инсэниэрдэр Г.А.Новиков, В.П.Ларионов, арыый да кэлин Р.С.Григорьев холбоспуттара. 1964 сыллаахха «Хотугу толорууга» дэнэр массыыналары, мэхэньиисимнэри уонна тэриллэри оҥорон таһаарыыга киэҥ хабааннаах чинчийиилэри ыытарга, министиэристибэлэр уонна биэдэмистибэлэр наука-чинчийэр тэрилтэлэрин иннилэригэр чопчу соруктары туруорар туһунан ССРС норуотун хаһаайыстыбатын Үрдүкү сүбэтин уурааҕа тахсыбыта. Наука акадьыамыйатын Сибиирдээҕи салаатыгар, ол иһигэр Саха Сиринээҕи филиалыгар кытта кэккэ соруктар туруоруллубуттара.

1962 сылтан Саха Сиригэр сиэтэн (сыбааркалаан) холбооһун намыһах тэмпэрэтиирэлээх бөҕөтүйүүтүн үрдэтии үлэлэрэ ыытыллыбыттара. Онтон 1968 сыллаахха Владимир Петрович Ларионов сиэтии (сыбаарка) лабаратыарыйатын тэрийбитэ.

60-с сыллардааҕы наука чинчийиилэрэ сүнньүнэн килиимэт намыһах тэмпэрэтиирэтин усулуобуйаларыгар сиэтии уратыларыгар, сиэтиллэн оҥоһуллубут холбонуулар алдьанымтыаларыгар, статическай, динамическай уонна циклическэй ноҕоруускалааһыҥҥа ыстаал тымныыттан алдьанымтыа буолуутугар туһаайыллаллара.

70-с, 80-с сылларга сиэтии лабаратыарыйатын сэбиэдиссэйэ, кэлин РНА Сибиирдээҕи салаатын Хотугу сир физикатиэхиньиичэскэй уустуктарыгар үнүстүүтүн дириэктэрэ В.П.Ларионов салалтатынан, сиэтиллэн оҥоһуллубут тимир конструкциялар намыһах тэмпэрэтиирэҕэ бөҕө уонна уһун үйэлээх буолалларын хааччыйыахтаах фундаментальнай төрүттэр ырытыллан оҥоһуллубуттара. Кини үнүстүүтү салайар кэмигэр, быһаччы кини салалтатынан уонна сүбэтинэн 20 наука хандьытаатын уонна 7 дуоктарын дьиссэртээссийэлэрэ көмүскэммитэ.

Акадьыамык Ларионов туһунан сыанабыллар

Е.О.Патон аатынан ИЭС дириэктэрэ, акадьыамык Б.Е.Патон: «В.П.Ларионов чинчийии ордук кэскиллээх хайысхаларын талан ылары, научнай проблемалар быһаарыллыыларыгар сөптөөх таактыканы уонна стратегияны ырытан оҥорору, түмүгү ситиһэргэ баар ресурсалары табыгастаахтык туһанары сатыыра. Учуонай уонна салайааччы талаана, киниэхэ наукаҕа уонна научнай үлэни-хамнаһы тэрийиигэ бас-көс буолууну хааччыйбыта. Кини дьулуурунан Саха Сирин тиэхиньиичэскэй науката кылгас кэм иһигэр инники кирбиилэргэ таҕыста».

 РНА А.А.Благонравов аатынан Машиноведение үнүстүүтүн отделын сэбиэдиссэйэ, РНА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ Н.А.Махутов: «Дойдуга, Сибииргэ, Саха Сиригэр уонна ХСФТПИ-гар конструкциялар матырыйааллара уонна элэмиэннэрэ тымныыттан тоһуттубат уонна тымныыга бөҕө буолар проблемаларын быһаарыыга, наукаҕа олохтоммут суолу барытын ааспыт: наука үлэһитэ, наука хандьытаата, дуоктара, бэрэпиэссэр, РНА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ, акадьыамыга – В.П.Ларионов саарбаҕа суох уһулуччулаах оруола баар. Кини уһулуччулаах учуонай эрэ буолбакка, киэҥник биллибит наука тэрийээччитэ – ХСФТПИ дириэктэрэ. РНА СС Саха Сиринээҕи наукаҕа киинин бэрэссэдээтэлэ. наука оскуолатын салайааччыта уонна иитээччитэ, Аан дойдутааҕы акадьыамыйаларга уонна куорумнарга дойдубут бэрэстэбиитэлэ».

В.П. Ларионов 1984 сыллаахха СГУ-га «Машиноведение» хаапыдаратын арыйбыта уонна бастакысэбиэдиссэйинэн талыллыбыта. Хаапыдара бастакы сэбиэдиссэйэ анал куурустары ырытан оҥортолообута, үөрэхмэтэдьиичэскэй ис хоһоонноох ыстатыйалары суруйталаабыта. Кини лабаратыарыйа үлэлэрин цикллэрэ бэчээттэнэн тахсалларыгар ахсаабат болҕомтотун уурара. Мэлдьитин устудьуоннары наука үлэтигэр тардара уонна итини үөрэтии процеһын араарыллыбат сорҕотунан ааҕара.

2001 сылга «Конструкциялары сиэтии, диагностикалааһын уонна мониториннааһын» хаапыдарата тэриллибитэ. Бу хаапыдара тэриллиитин көҕүлээччилэринэн Хотугу сир физика-тиэхиньиичэскэй уустуктарын үнүстүүтүн дириэктэрин солбуйааччы, тиэхиньиичэскэй наука дуоктара О.И. Слепцов уонна Губкин аатынан ньиэп-гаас үнүстүүтүн бэрэпиэссэрэ Е.Е.Зорин буолбуттара. Кинилэр этиилэрин акадьыамыктар В.П.Ларионов, Н.Э.Бауман аатынан Үрдүкү тиэхиньиичэскэй үнүбэрсиэт проректора Н.П.Алешин өйөөбүттэрэ. 2004-2014 сс. хаапыдараны т.н.д., бэрэпиэссэр О.И.Слепцов салайбыта.

Науката суох – сайдыы суох

Хотугу сир физика-тиэхиньиичэскэй уустуктарын үнүстүүтэ 1970 сыл тохсунньу 29 күнүгэр тэриллибитэ. Ааспыт сылга 50 сааһын бэлиэтээбитэ. Үнүстүүт 9 отделлаах, барыта 173 үлэһиттээҕиттэн дьиҥ наукаҕа сыһыаннааҕа – 69. 11 наука дуоктара, 37 наука хандьытаата, 16 аспирант баар.

Улахан уларыйыылардаах 90-с сылларга, аахсыллар уонна өйдөнөр биричиинэлэринэн, наука оруола, суолтата, сайдыыта дойду үрдүнэн улаханнык түһэ, намтыы сырытта. Ити инники бэриллибит сыыппаралар үнүстүүт бүгүҥҥү күннээҕи туругун кэпсииллэр. Сэбиэскэй дэнэр кэмҥэ, наукаҕа улахан суолта бэриллэр эрдэҕинэ, үнүстүүт кыаҕа, бары өттүнэн, таһыччы этэ. Науката суох – сайдыы суох. Барыта орун-оннугар түһүө, кыаҕырыы өссө инники көһүтэр диэн эрэллээхтик этиэххэ сөп.

РНА Бүрүсүүдьүмүн 2008 сыл муус устар 22 күнүнээҕи уурааҕынан, РНА Сибиирдээҕи салаатын Хотугу сир физикатиэхиньиичэскэй уустуктарын үнүстүүтүн наукаҕа сүрүн хайысхаларын бигэргэтэн турар: Хотугу сир материаловедениеҕа, технологияҕа уонна эньэргиэтикэҕэ физикэ-тиэхиньиичэскэй уустуктара.

Үнүстүүт 10 №-дээх отделынан «Сиэтии уонна металлургия технологиялара» буолар. 2000 сылтан саҕалаан, РФ Аартыкатааҕы зонатын саҥалыы баһылааһын бырагырааматынан, бу отделга саҥа көлүөнэ холбоһук уһаарыылар түөрүйэлээх төрүттэрэ ситиһиилээхтик ырытыллан оҥоһуллаллар. Ылыллыбыт матымаатыкалаах мадьыаллар базаларыгар олоҕуран, ыстаал састаабын төрүттүүргэ, тымныыга бөҕөтүйүүтүн уонна үрдүк мэхэниичэскэй хаачыстыбатын ситиһиэхтээх технологическай усулуобуйатын быһаарыы – биир улахан соругунан буолар.

Килиимэт намыһах тэмпэрэтиирэтин усулуобуйатыгар кытаанах ыстаалы сиэтии туругун чинчийии утумнаахтык салҕанан барар. Сиэтиллэн оҥоһуллубут холбоһуктар технологическай бөҕө буолууларын эксперименнээн уонна ааҕан-суоттаан сыаналааһын ньымата тупсарыллар. Үгэс буолбут, ону кытта кванто-мэхэниичэскэй сыһыаннары туһанан, бытааннык алдьаныымэхэньиисимнэрин туһунан түөрүйэни сайыннарыыга үлэ салҕанар. Сиэтэн оҥоруу холбоһуктарыгар тахсар ис физическэй процесстар тустарынан билиигэ баазаланан, олохтоох минеральнай сырье төрүтүгэр сэдэх сир элэмиэннэрин туһанан, сиэтиллэр-иһэрдиллэрматырыйааллар саҥа састааптарын үөскэтии наукалаах төрүттэрэ ырытыллан оҥоһуллаллар.

Акадьыамык В.П.Ларионов аатынан Хотугу сир физика-тиэхиньиичэскэй уустуктарын үнүстүүтэ 50 тахса сыл өрөспүүбүлүкэ технологическай уонна энэргэтиичэскэй куттала суох буолуутун төрүтүгэр туран кэлбит эрэллээх хаххата буолар. Үнүстүүккэ дойдуга биллэр учуонайдар үлэлээн, үнүстүүтү салайан ааспыттара. Саха норуотугар бу үнүстүүт, бэйэтин ньургун уола, уһулуччулаах учуонайа В.П.Ларионов аатын кытта быстыспат ситимнээҕинэн ордук күндүтүк, чугастык уонна ытыктабыллаахтык ылыныллар.

Өрөспүүбүлүкэнаукаҕа үнүстүүттэриттэн бэрт ахсааннаахтара бэдэрээлинэй кииҥҥэ суолталаналлара баар чахчы. Бэл, Ньиэпкэ уонна гааска үнүстүүппүтүн, сирбитин түөрэ сүргэйэ сылдьар хостуур хампаанньалар туоккалаахха ылбат курдуктар. Эрэгийиэн таһымнаах үнүстүүтүнэн ааҕаннар, бииргэ үлэлэспэттэр, үнүстүүт наукаҕа олоҕурбут чинчийиилэринэн туһамматтар. Харчы сыыһа быраҕан биэриэхтэрин баҕарбаттар. Дьиҥэр, наука олохтоох тэрилтэтэ буккуһар, орооһ Онуоха холоотоххо, Физика-тиэхиньиичэскэй уустуктарга үнүстүүт аптарытыата быдан улахан буоллаҕа. Сир анна, айылҕа ресурсата баайдаах, онон байан-тайан олорбут ССРС-ка, кэлин РФ-га намыһах тэмпэрэтиирэҕэ эрэллээхтик үлэлиир тиэхиньикэни, бөҕө-таҕа тимири, ыстаалы оҥорон таһаарыы суолтата туохтааҕар да улахана өйдөнөр. Оттон биһиги үнүстүүппүт ол улахан дьыалаҕа инники кэккэҕэ сылдьар наука тэрилтэтэ буолар. ор оруоллаах буолуохтаах этэ.

Онуоха холоотоххо, Физика-тиэхиньиичэскэй уустуктарга үнүстүүт аптарытыата быдан улахан буоллаҕа. Сир анна, айылҕа ресурсата баайдаах, онон байан-тайан олорбут ССРС-ка, кэлин РФ-га намыһах тэмпэрэтиирэҕэ эрэллээхтик үлэлиир тиэхиньикэни, бөҕө-таҕа тимири, ыстаалы оҥорон таһаарыы суолтата туохтааҕар да улахана өйдөнөр. Оттон биһиги үнүстүүппүт ол улахан дьыалаҕа инники кэккэҕэ сылдьар наука тэрилтэтэ буолар.