Бэлиитикэ

Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, парламент бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков, вице-спикер Виктор Губарев, норуот дьокутааттара, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, тустаах салаа үлэһиттэрэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.  

Тыа хаһаайыстыбата аһы-үөлү дэлэтэр салаа буоларын таһынан, өрөспүүбүлүкэ төрүт норуоттарын олохторун ытык укулааттара буолар. Онон ордук бу салааҕа судаарыстыба өттүттэн күүстээх болҕомто ууруллуохтаах. Ол да иһин өрөспүүбүлүкэ парламена тыа хаһаайыстыбатын декадатын ыыттаҕа.

Харыыта суох үлэлиир механизм толкуйданан

Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайыстыбатыгар үгүс сыллар усталара мунньуллубут кыһалҕалар элбэхтэр. Кистэл буолбатах, сүөһүбүт уонна табабыт ахсаана таҥнары түһэ турар. Аһы-үөлү оҥорон таһаарыччыларбытыгар үп-харчы кэмчитэ бэлиэтэнэр.

Билигин тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга быыһык кэм буоларын туһунан урукку өттүгэр суруйан турабын. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамата саҥалыы ылыллыаҕа. Маны таһынан тыа сирин-уотун бигэтик сайыннарыыга анал бырагыраама үлэлиэҕэ.

Ордук уларыйыы, быыһык кэмҥэ төһөнөн сүбэни-аманы холбоон, биир санааҕа кэлэн, харыыта суох үлэлиир механизмы толкуйдаан, үлэни-хамнаһы тэрийэҕин да, соччонон тустаах салаа үүнэрэ-сайдара саарбаҕа суох. Биллэн турар, хас эмэ сыллар тухары олохсуйан, этэргэ дылы, силиһэ батары үүнэн хаалбыт ситэ өйдөммөт боппуруостары, кыһалҕалары уларытар, суох оҥорор чэпчэкитэ суох. Ол эрээри хаһан эмэ син-биир хамсааһын тахсыахтаах. Онон өрөспүүбүлүкэ парламена тустаах боппуруоска болҕомтотун күүскэ уурбута саамай сөптөөх.

Ньургун Тимофеев спикердээх үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн эмиэ тыа хаһаа­йыстыбатын боппуруоһугар ылсан туран үлэлээбитин санатабын. Харах уулаах парламент истиилэрэ буолалларын, бу баар курдук өйдүүбүн. Ол саҕана тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир эдэр специалистарга 6 тыһ. солк. саҕалаан, 15 тыһ. солк. эбии төлөбүр олохтоммутун бэлиэтиибин. Биллэрин курдук, бу суумма быйыл, уонтан тахса сыл кэнниттэн дьэ,  улаатта. 

Декадаҕа ханнык үлэлэр ыытылыннылар?

Олунньу 5 күнүттэн саҕалаан, олунньу 14 күнүгэр диэри Ил Түмэн көҕүлээбит тыа хаһаайыстыбатын I декадата ыытыллыбытын бэлиэтиибин. Бу кэмҥэ араас өрүттээх үлэ ыытылынна. Ол курдук, норуот депутаттара Алдан, Мирнэй, Ньурба, Нам, Орто Халыма, Нерюнгри уонна Дьокуускай куорат тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэригэр, үөрэх кыһатыгар сылдьаннар, үлэни-хамнаһы, туох кыһалҕалаахтарын кытта билистилэр.

Ити салааҕа үлэлии-хамсыы сылдьар дьон ханнык мэһэйдэр, кыһалҕалар баалларын иһиттэн билэллэрэ-көрөллөрө биллэн турар. Онон норуот итэҕэллээхтэрэ ордук тыа сирин, тустаах салаа үлэһиттэрин санааларын, туруорсууларын ордук болҕомтолоругар уурдулар.

Уочараттаах Аһаҕас парламеҥҥа тыа сирин уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа кыттыылаах санаа үллэстиитэ буолбута. Маны таһынан тустаах боппуруоһунан Бырабыыталыстыба чааһа ыытыллыбыта. Норуот депутаттары уопсастыбаннай приемнайдара үлэлээбиттэрэ.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев «2050 сылга диэри сүрүн хайысхалары быһааран туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай сайдыытын 2032 сылга диэри стратегиятыгар» аграрнай сектор биир сүрүн миэстэни ыларын ыйда. Петр Васильевич: «Биһиги төрүт норуоттар үгэстэрин, олохторун укулаатын сүтэрбэттэрин, хаачыстыбаларын өссө тупсаран биэрэр гына, фактордары барытын учуоттуохтаахпыт», — диэн эттэ. 

Таба иитиитигэр — болҕомто

Вице-спикер Виктор Губарев таба иитиитин аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төрүт үгэстэрин курдук тутан, ураты болҕомтону уурар наадатын туһунан эттэ. Тустаах боппуруоһу федеральнай таһымҥа көрөр наадатын бэлиэтээтэ. Кини: «Декада кэмигэр өссө төгүл тыа хаһаайыстыбатыгар боростуойа суох усулуобуйаҕа олус үчүгэй кадрдар үлэлииллэрин көрдүбүт», — диэн эттэ.

«Сиргэ үлэлээбэт, сүөһүнү ииппэт буолла да, саха суох буолар» диэн этии оруннаах. Ол кэриэтэ хоту сир олохтоохторо төрүт дьарыктарынан — таба иитиитинэн — дьарыгырбат буоллахтарына, норуот быһыытынан сайдыыларыгар улахан охсууну ылыахтарын сөп.

Саха сирэ биллэрин курдук, Россияҕа таба иитиитинэн дьарыктанар биир сүрүн регион быһыытынан биллэр. XIX үйэ ортотугар диэри дьиэ табатын ахсаанын аахпат, учуоттаабат этилэр. Өрөспүүбүлүкэбитигэр таба ахсаана муҥутаан 1980-нус сыллар саҥаларыгар үрдүү сылдьыбыта. Ол курдук, 1980 сылга 384 тыһ. 523 табалаах эбиппит. Улуустарынан ылан көрөр эбит буоллахха, ити сыл Булуҥ улууһа таба ахсаанын 43 тыһ. 713-кэ тириэрдэн, саамай элбэх табалаах оройуонунан биллибит. 1993 сылга диэри кыратык өрө-таҥнары түһэрэ-түһэрэ табабыт сүрүн ахсаанын тута сылдьыбыппыт.

Ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр ыһыллыы-тоҕуллуу сылларбытыттан саҕалаан, биллэн турар, таба ахсаана таҥнары түһэн киирэн барбыта. Манна тыыннаах холобурдары аҕаллахха, Аллайыаха улууһа 1987 сыллаахха 22 тыһ. 211 табалаах буоллаҕына, 2005 сылга 1832 эрэ табаны тутан хаалбыт. Үөһээ Дьааҥылар 1987 сыллаахха — 37 тыһ. 811, 2005 сылга — 3756. Эдьигээннэр 1987 сыллаахха — 14 тыһ. 045, 2005 сылга — 4538 табалаахтар.

Ити кэмҥэ арай анаабырдар эрэ дьиэлэрин табаларын улаханнык түһэрбэтэхтэрэ. 1990 сыллаахха 21 тыһ. 592 табалаахтара. 1999 сылга — 17 тыһ. 788, 2000 сылга — 21 тыһ. 104. Кинилэр маны хайдах ситистилэр? Итиннэ барытыгар уопуттаах салайааччы, Саха өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтооҕо Николай Егорович Андросов өҥөтө, оруола улаханын тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Кини бөдөҥ хаһаайыстыбаларын бытарытан, табаларын паай гынан ыһан-тоҕон кэбиспэтэҕэ. Дьиэ табатын өлөрүүнэн үлүһүйбэтэхтэрэ, судаарыстыбаҕа туттарар эттэрин былаанын кыыл табаны бултааннар толорбуттара.

Кэлиҥҥи сыллары ылан көрөр эбит буоллахха, 2012 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ 191 070 таба баара. Оттон 2018 сыллаахха ити сыыппара 146 585 эрэ тэҥнэспит.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха Алдан улууһун «Хатыстыыр» общинатын бэрэссэдээтэлэ Дьулустаан Сидоров федеральнай ирдэбиллэр хоту сир усулуобуйатын учуоттаабаттарын, нолуокка чэпчэтиилэр наадаларын туһунан эттэ.

Хоту сир олоҕун-дьаһаҕын иһиттэн билэр-көрөр өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыс­тыбатын үтүөлээх үлэһитэ Августа Марфусалова улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениелара статистиканы хомуйуунан муҥурданалларын, ханнык да политиканы ыыппаттарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Биллэн турар, миэстэтигэр тустаах управление үлэни-хамнаһы үүннүүрэ-тэһиинниирэ хайаан да наадалаах.

Социалистическай Үлэ Геройа Анастасия Копыринаны кытта бочуоттаах сынньалаҥҥа олордоҕуна өрүү алтыһарым. Онно кини: «Салалта дьону түмэн, үлэҕэ көҕүлээтэҕинэ, сайдыахпыт. Ааспыт олох үчүгэй өрүттэрин, куоталаһыы курдук үтүө үгэһи саҥалыы санаанан салайтаран киллэрэр тоҕо табыллыбат буолуой? Куоталаһыыны олохтооһун, дьону түмүү, үлэҕэ тардыы сайдыыга сүрүн күүһүнэн буолуоҕа», - диэн этэн турардаах.

Аһылыктан улахан тутулуктаах

Норуот дьокутаата Руслан Еремеев: «Бастатан туран сүөһүгэ үчүгэй аһылык наада. Оччоҕо эрэ нэһилиэнньэбитин хаачыстыбалаах этинэн-үүтүнэн хааччыйыахпыт. Ол иннинэ ити боппуруос кыайан быһаарыллыа суоҕа. Амматтан чугас сытар улуустар даҕаны, итинтэн кыайан аһылыгы тиэйэн аҕалар кыахтара суох. Онон манна судаарыстыбаттан өйөбүл наада», — диэн эттэ. Кини аграрийдарга бэриллэр субсидия бэриллиитин түргэтэтэри туруоруста.

Үөһэ этэн аһарбытым курдук, өрөспүү­бүлүкэбитигэр сүөһү ахсаана эмиэ таҥнары түһэ турар. 2012 сыллаахха 215 067 сүөһүлээх этибит. 2018 сыллаахха ити сыыппара 183 468 тэҥнэспит.

Сүөһү ахсааныгар биир улахан харгыс, сир боппуруоһа буолар. Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха тустаах боппуруоһу Үөһээ Бүлүү улууһун бэрэстэбиитэлэ таарыйда. Ол курдук, тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбалаах, сүөһү ииттэр дьон ходуһа сирдэрэ суох. Кинилэр түүлэһэн оттууллар, эбэтэр атыылаһаллар. Оттон кэтэх хаһаайыстыбата суох, өссө буолаары буолан, дэриэбинэттэн чугас саамай үчүгэй сирдээх дьоммут олус элбэхтэр. Сүөһүнү, сылгыны элбэтиэхпитин баҕарар буоллахпытына, бу боппуруос төрдүттэн быһаарыллара наадалаах. Докумуона барыта орун-оннугар баар киһи сирин босхо туран биэрбэтэ чуолкай. Кинилэртэн атыылаһар эрэ кыахтаахпыт. Онон судаарыстыба хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо сири атыылаһарыгар үбүнэн-харчынан көмөлөһүөхтээх дии саныыбын.

Үөһээ Бүлүүгэ кэлиҥҥи сылларга сүөһү иитиитинэн дьарыктанар бааһынай хаһаайыстыбалар ахсааннара элбээбитэ бэлиэтэнэр эбит. Бу улууска сүөһү ахсаана 10% элбээбит. Тыл этээччи тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныан баҕалаахтар өссө бааллар эрээри, сир боппуруоһуттан сылтаан дьыала хамсаабатын ыйда. Кини сир боппуруоһа кыайан быһаарыллыбатаҕына, тыа хаһаайыстыбата салгыы сайдар кыаҕа суоҕун туһунан эттэ. Үөһээ Бүлүү улууһун бэрэстэбиитэлэ сүөһү иитиитигэр патент ситимин киллэрэр наадатын бэлиэтээтэ.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха кыттыыны ылбыт Ньурба улууһуттан сылдьар бааһынай хаһаайыстыба үлэһитэ Степан Иванов үүт туттарбыт харчылара кэмигэр кэлбэтин, ол үлэлэригэр улахан охсуулааҕын туһунан эттэ. Кини тыа сиригэр дьону олохсутуохпутун баҕарар буоллахпытына, тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыба күүскэ өйүөхтээҕин туһунан эттэ. Бааһынай хаһаайыстыба үлэһитэ тыа сиригэр бэриллэр ипотеканы, ити салааҕа үлэлиир дьон дохуоттара намыһаҕынан кыайан ылар кыахтара суоҕун, бүддьүөт тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ эрэ ылар кыахтаахтарын бэлиэтээтэ.

Сэҥээрбэт да киһини сэҥээрдэр гына

Киэҥ ыҥырыылаах мунньахха дьокутаат Михаил Гуляев: «Тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин сайдыыта төрөөбүт тылы кытта ситимнээх. Онон тыа хаһаайыстыбатын сүөһүнү, сылгыны эрэ иитэр салаа курдук көрбөккө, омук быһыытынан сайдыыбыт укулаатын курдук көрөн, дириҥник толкуйдаан үлэлиэхтээхпит-хамсыахтаахпыт. Эти-үүтү батарыы тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар улахан оруоллаах. Тустаах сокуоҥҥа этиллэринэн, билигин социальнай тэрилтэлэрбит: оскуолалар, уһуйааннар, балыыһалар олохтоох бородууксуйаны кыайан атыылаһар кыахтара суох. Тоҕо диэтэр, сыаната ыарахан. Мэлдьи субсидияны улаатыннарар эрэ туһунан толкуйдуубут. Батарыыга сөп түбэһэр механизмы толкуйдуур наадалаах», — диэн эттэ.

Кини бэчээккэ тыа сирин сэҥээрбэт да киһини сэҥээрдэр курдук суруйуулар, биэриилэр наадаларын ыйда. Михаил Дмитриевич сөпкө бэлиэтиир. Сэбиэскэй Союз модун держава аатырыытын биир төрүөтүнэн, тыл күүһүгэр, идеологияҕа болҕомтотун күүскэ уурарыгар сытара. Тыл өрө таһаарыан да, таҥнары түһэриэн да сөп.

— Тыа сирин олохтоохторо бэйэлэрэ куһаҕаннык олоробут дии саныылларын тухары, ыччат онно тахсыа суоҕа. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылар, итинтэн дьоллонон олоробут диир буоллахтарына эрэ биирдэ, эдэр дьон итиннэ тардыһыахтара, — диэн Михаил Гуляев этиитин түмүктээтэ.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньах кыттааччылара норуот дьокутаатын этиитин ытыс тыаһынан көрүстүлэр.

Өрөспүүбүлүкэ Уопсастыбаннай палаататын бэрэстэбиитэлэ Иван Горохов Ил Түмэн сөптөөх хамсааһыны таһаарбытын бэлиэтээтэ. Кини ити салааҕа көрүллэр үбү-харчыны күүскэ хонтуруоллуур наадатын, бородууксуйаны оҥорон таһаарыччыларга сөптөөх үп-харчы тиийэр механизма олохтонуохтааҕын туһунан эттэ.

Дьокутаат Петр Аммосов таба иитиитигэр өрөспүүбүлүкэни Вячеслав Штыров салайан олордоҕуна, ол кэмнээҕи уопуту туһаныахха наадатын бэлиэтээтэ. Кини итини таһынан сылгы иитиитин сайыннарыыга, уматыгынан хааччыллыыга эмиэ бэйэтин этиитин оҥордо. Петр Аммосов дьон уматыктара тиийбэт буолан, алаастарын үрдүк сирдэрин эрэ оттууларын, ходуһа аҥаара хаалан хааларын туһунан эттэ.

Парламентарий Владимир Членов сири оҥоруу, агрооскуолалары өйөөһүн боппуруостарыгар тохтоото. Кини: «Агрооскуолаларга бүддьүөттэн көрүллэр үбүлэниитэ быһылынна. Уонна тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын инники кэскилин хайдах көрөбүт. Туһаныллыбатах сирбит-уоппут олус элбэх. Соҕуруу поеһынан айаннаан иһэн көрдөххө, туһаныллыбакка турар сир суоҕун кэриэтэ. Ынахтар, барааннар, козалар мэччийэ сылдьар буолааччылар», - диэтэ.

Дьокутаат Елена Голомарева декада чэрчитинэн Нерюнгрига, Мирнэйгэ уонна юкагирдар түөлбэлээн олорор Нелемнэй бөһүөлэккэ сылдьыбыттарын туһунан эттэ. Нелемнэйгэ уонна Таас Үрэххэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэр суохтарын, нэһилиэнньэ үлэтэ суоҕун ыйда.

Биллэрин курдук, икки сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэҕэ таба иитиитин үбүлээһинигэр саҥа ньыма киирбитэ. Арктика судаарыстыбаннай кэмитиэтэ табаны иитии салаатыгар бюджеттан көрүллэр субвенцияны тыырыы ити ньыматын толкуйдаан оҥорбута. Стандарка эппиэттиир ыстаадаларга биир төбө табаҕа судаарыстыба төһө үбү тыырар эбитий? Ол курдук, туундара түөлбэтигэр — 4 тыһ. 35 солк., ойуур-туундара түөлбэҕэ — 4 тыһ. 398 солк., хайалаах-тайҕа түөлбэҕэ — 5 тыһ. 84 солк., тайҕа түөлбэтигэр — 5 тыһ. 931 солк. Оттон стандартка эппиэттэбэт ыстаадаларга түөлбэтиттэн тутулуга суох биир төбө табаҕа 3 тыһ. 833 солк. көрүллэр. Парламентарий үбүлэнии бу ньыматыгар сыыһалар баалларын, таба иитииттэн дьон барыыта элбээбитин бэлиэтээтэ. 

Елена Христофоровна этиитигэр өссө биир тыын боппуруоһу таарыйда. Ол курдук, бөрөнү бултааһыҥҥа бүддьүөттэн үбүлэнии быстардык аччаабытын (6 мөл. солк) туһунан эттэ. Урукку сылларга ити сыалга-сорукка 30-60 мөл. солк. көрүллэрэ. Ааҕааччым бөрө тыа хаһаайыстыбатыгар хайдахтаах курдук хоромньуну оҥорорун бэйэҥ билэн-көрөн олороҕун.

Дьокутаат Юрий Николаев ыытыллыбыт үлэ түмүгүнэн уураах ылыллара уонна Бырабыыталыстыба чааһа ыытыллара наадатын туһунан эттэ. 

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков тустаах боппуруостарынан парламент толоруулаах былааһы кытта бииргэ үлэлиирин уонна хонтуруоллуурун наадатыгар,  киэҥ ыҥырыылаах мунньах түмүгүнэн ылыллыбыт быһаарыыны кэлэр уочараттаах пленарнай мунньахха киллэрэр наадатын туһунан эттэ.

 Түмүккэ спикер Петр Гоголев болҕомтотун аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төрүт үгэстэрин, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын батарыы боппуруостарыгар уурда. Тэрээһин боротокуола салгыы Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕар көрүллүөҕэ.

 Людмила НОГОВИЦЫНА