Бэлиитикэ

Бу күн дойду үрдүнэн

Бастатан туран, Госдума дьокутаата Фе­дот Тумусов маннык «Сиэрдээх Россия» партия Российскай Федерация Конституциятыгар киллэриллэр уларыйыылар тула ыытар пресс-конференцията бу күн дойду үрдүнэн күнүс 12 чааска ыытылларын туһунан эттэ.

Кини: «Оттон биһиги өрөспүүбү­лүкэ­битигэр буолар тэрээһиҥҥэ өссө биир боппуруос эбиллэн биэриэҕэ. Ол курдук, биһиги партиябыт «Доруобай дьиэ кэргэн — күүстээх норуот» диэн бырайыагы, өрөспүүбүлүкэтээҕи форуму саҕалыахпыт», — диэтэ.

«Сиэрдээх Арассыыйа» ситимнээх үлэни ыытар

Федот Тумусов 2016 сыллаахха муус устар ыйга «Сиэрдээх Арассыыйа» партия «Медведев, оҥор, эбэтэр бар» диэн бырайыагы саҕалаабыттарын, ити тула улахан айдаан тахса сылдьыбытын туһунан санатта. Кини сиэрдээхтэр бырабыыталыстыба отставкаҕа барбат буоллаҕына, дойду социальнай-экономическэй политикатын уларытарыгар туруорсубуттарын туһунан эттэ. 

— «Эрэннэриллибити үс сыл кэтэһэллэр» диэн этии баар. Оттон биһиги партиябыт дойду бырабыыталыстыбата отставкаҕа барарын түөрт сыл устата кэтэстэ. Биллэрин курдук, дойду бырабыыталыстыбата дойду Президенэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха оҥорбут Анал этиитин кэнниттэн тута отставкаҕа барда.

Тохсунньу 15 күнүгэр Президент Владимир Путин оҥорбут Анал этиитин үгүс пууна биһиги «Сиэрдээх Арассыыйа» фракциябыт оҥорбут сокуоннарын барыллара буолалларын бэлиэтиибин. Ити сокуон барылларын Госдумаҕа хастыыта да киллэрэ сылдьыбыппыт. Ол эрээри сөптөөх куолаһы ылбатахтара. Ити барыллар тустарынан кылгастык билиһиннэриим. Хамнас алын кээмэйин тиийинэн олоруу (прожиточнай минимум) таһымыгар тиэрдэр туһунан сокуону көҕүлүү сылдьыбыттаахпыт. Маны таһынан судаарыстыбаннай сулууспалаахтар атын судаарыстыбаларга гражданствоны ылалларын уонна үптэрин-харчыларын уурдаралларын бобор сокуон барылын эмиэ Госдумаҕа киллэрэ сылдьыбыппыт.

Бырабыыталыстыбаны олохтооһуҥҥа Госдума кыттыытын боломуочуйатын кэҥэ­тэр курдук барылы оҥорон, Федеральнай Мунньахха хаста да киллэрэ сылдьыбыппыт. Ийэ хапытаалын бырагырааматын уһатыы, бастакы оҕоҕо төлөбүр, быраас уонна учуутал курдук дефицитнэй идэлэргэ үрдүк үөрэх кыһалыгар бүддьүөт миэстэлэрин элбэтии эмиэ биһиги сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрбит,  — диэн Федот Семенович эттэ.

Ааспыт дойду Президенин быыбарын кэнниттэн Владимир Путин бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин кандидатуратыгар Дмитрий Медведеви туруорбутугар, сиэрдээхтэр утарбыттарын санатта.

— Ыам ыйыгар Госдума үрдүк трибунатыттан дойду бырабыыталыстыбата уонна Федеральнай Мунньах болҕомтолорун медико-санитарнай көмөнү оҥоруу маҥнайгы звенотун модернизациялааһыҥҥа уураллара наадатын туһунан эппитим. Бу кэнниттэн үс ый буолан баран, атырдьах ыйыгар Президент Владимир Путин тустаах боппуруоһунан мунньах оҥорбута.

Итилэр тустарынан тоҕо этэбиний? Урут-уруккуттан «Сиэрдээх Арассыыйа» фракция дойдубут Төрүт Сокуона уонна бырабыыталыстыба ыытар политиката социальнай хайысхалаах буолуохтааҕар ситимнээх үлэни ыытар. Ити хайысхаҕа болҕомто ууруллан эрэриттэн, хардыы оҥоһуллубутуттан астынабыт, киэн туттабыт. Конституциябытыгар социальнай судаарыстыба буоларбыт туһунан сурулла сылдьар, — диэн Федот Семенович эттэ.  

«Доруобай дьиэ кэргэн — күүстээх норуот»

Федот Тумусов дойду Конституциятыгар уларытыылары киллэрии таһынан суруналыыстарга «Сиэрдээх Арассыыйа» партия Саха сиринээҕи салаата саҕалыыр «Доруобай дьиэ кэргэн — күүстээх норуот» диэн бырайыагар тохтоото.

— Билэргит курдук, 90-с сыллартан саҕалаан уопсастыба сайдыытыгар дьиэ кэргэн парадигматын, оруолун туһунан өрүү этэбин. Туох барыта ыалтан саҕаланар. Ол иһигэр доруобуйа эмиэ. «Доруобай дьиэ кэргэн — күүстээх норуот» диэн бырайыак үс блоктан турар. Бастакы блокка өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйа харыстабылыгар баар кыһалҕалар тула «төгүрүк остуоллары» ыытыахпыт. Иккис блокка быраастар көмүскэллээх буолууларыгар, кинилэр аптарытыаттарын, суолталарын үрдэтиигэ үлэлэһиэхпит. Дьиҥэ, биһиэхэ олус үчүгэй быраастардаахпыт ээ, дьиҥ-чахчы үрүҥ халааттаах аанньаллар. Реформа, медицина бизнескэ кубулуйан эрэрин түмүгэр, эмчиттэрбит охсууну ылаллар. Үһүс блокка нэһилиэнньэни доруобуйа харыстабылын араас боппуруостарынан иһитиннэриилэри оҥоруохпут.

Хас биирдии киһи доруобуйата уонна доруобуйа харыстабылын боппуруостара икки түһүмэхтэн тураллар. Бастакынан, ити эйгэҕэ ыытыллар судаарыстыбаннай политика. Иккиһинэн, доруобуйа диэн хас биирдии киһи бас билиитэ буолар. Бэйэн доруобуйаҕар хайдах быһыылаахтык сыһыаннаһаҕын да, оннук туруктанаҕын. Харыстаабатаххына, түргэнник эмсэҕэлиэҕэ. Ол эрээри итини дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэйдик быһааран биэриэххэ наада. Күн бүгүн медико-санитарнай көмөнү оҥоруу маҥнайгы звенотун модернизациялааһыҥҥа аналлаах «төгүрүк остуолу» ыытыахпыт. Тэрээһиҥҥэ доруобуйа харыстабылын миниистирэ Елена Борисова, Дьокуускай куорат уонна улуустар поликлиникаларын, балыыһаларын быраастара, актыбыыстар кыттыыны ылыахтара, — диэн Федот Семенович этэр.

«Сиэрдээх Арассыыйа» партия Саха сири­нээҕи салаата тустаах бырайыакка анаан анал сайт арыйбыттарын бэлиэтиибин. Маны таһынан итиннэ аналлаах иһитиннэриилэри инстаграм, фейсбук, в контакте, ватсап курдук социальнай ситимнэринэн тарҕатыахтара.

Пенсияҕа тахсыы сааһын оннунан хаалларыыга

Тустаах бырайыагы билиһиннэрии кэнниттэн тылы Ил Түмэн «Сиэрдээх Россия» фракциятын салайааччыта Юрий Григорьев ылла. Кини суруналыыстарга кылгастык фракция ыытар үлэтин билиһиннэрдэ.

Юрий Григорьев дойдуга пенсияҕа тахсар сааһы үрдэтиини утарбыттарын, ити үлэ салгыы барарын туһунан эттэ. Кини дойду Конституциятыгар киллэриллэр социальнай хайысхалаах уларыйыылары Ил Түмэн «Сиэрдээх Арассыыйа» фракцията өйүүрүн туһунан иһитиннэрдэ.

— Өрөспүүбүлүкэбитигэр үлэтэ суох дьоммут ахсаана элбэх. Хас ахсыс киһи дьарыга суох. Нэһилиэнньэ 21% дьадаҥытык олороро бэлиэтэнэр. Итинтэн 86% элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр буолаллар. Дойду Конституциятыгар уларыйыылар киирдэхтэринэ, баар кыһалҕалары туоратыыга үлэни күүһүрдүөхпүт, — диэн Юрий Иннокентьевич эттэ.

Үс көннөрүүбүт өйөммөтөҕүнэ...

Иһитиннэриилэр кэннилэриттэн Госдума дьокутаата Федот Тумусов суруналыыстар ыйытыыларыгар хоруйдаата. Пенсия реформатыгар сыһыаннаах ыйытыыга Федот Семенович бу курдук эппиэттээтэ.

— «Сиэрдээх Арассыыйа» фракция дойду Төрүт Сокуонугар киллэриллэр уларытыыларга сүүрбэ икки көннөрүүнү бэлэмнээн киллэрбитэ. Итинтэн үс сүрүн көннөрүүгэ күүстээх болҕомтобутун уурарбытын тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Бастатан туран, пенсияҕа тахсар сааһы төннөрүүнү уонна Конституцияҕа сурулларын туруорсабыт. Биллэрин курдук, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар сааһы үрдэтиини биһиги утарбыппыт. Иккиһинэн, хас сылын ахсын социальнай төлөбүрдэри, ол иһигэр пенсияны индексациялааһыны. Бу көннөрүүнү Президент Владимир Путин өйөөбүтэ. Үсүһүнэн, гражданнар социальнай-экономическай балаһыанньаларын мөлтөтөр сокуоннар ылыллыбаттарын туруорустубут. Ити үс көннөрүүлэр өйөнөллөрүн туһугар  күүскэ үлэлэһиэхпит. Тустаах көннөрүүлэрбит өйөммөтөхтөрүнэ, Конституцияҕа уларыыталары киллэриини утары куоластыахпыт, — диэтэ. 

Президент бүгүҥҥү күнү эрэ санаабат

Суруналыыстар дьокутааттан нэһи­лиэнньэ ортотугар дойду Конституциятыгар уларытыылары киллэрии президент былааһын бөҕөргөтүүгэ оҥоһуллар диэн санаа баарын, манна кини туох көрүүлээҕин туһунан туоһуластылар.

— Дойду Конституциятыгар киллэриллэр көн­нөрүүлэр социальнай уонна политическай хайысхалаахтар. Президент Владимир Путин бүгүҥҥү күн эрэ туһу­нан толкуйдаабат. Кини ити үрдүк дуоһуна­һыттан тохтоотоҕуна, судаарыстыба олоҕо-дьаһаҕа хайдах буолуохтааҕын туһунан эмиэ дириҥник толкуйдуур. Владимир Путин бэйэтин кэнниттэн бигэ политическай ситими хаалларыан баҕарар.

Кырдьык, билигин дойдуга олус күүс­тээх президент былааһа баар. Туох баар кыһал­ҕалар, боппуруостар кини таһымыгар быһаарыллаллар. Дойду аҕа баһылыга инникитин итиннэ баланс баар буоларыгар үлэлэһэр. Бырабыыталыстыба олохтонуутугар норуот талбыт Госдума дьокутааттара кыттыыны ылыахтара. Конституцияҕа уларыйыылар киирдэхтэринэ, судьуйалары талыыга Федерация Сэбиэтэ кыттыыны ылыаҕа. Манна наһаа элбэх этиилэр киирбиттэрэ. Олортон сорҕолорун утарабын. Холобур, олохторун тухары сенатордааһыны, - диэн Федот Тумусов эттэ.

Премьер уларыйбыттыттан тугу күүтэрий?

Итини таһынан суруналыыстар Госдума дьокутаатыттан дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ уларыйбытыттан тугу күүтэрин ыйыталастылар.

— Үөһэ этэн аһарбытым курдук, Медведев дуоһунаһыттан тохтообута — «Сиэрдээх Арассыыйа» партия кыайыыта. Экономист буоларым быһыытынан, 2020 сылтан саҕалаан аан дойду алтыс технологическай укулаакка көспүтүн туһунан этэбин. Ити иннинээҕи биэс укулаакка Арассыыйа мэлдьи хойутаабыта, хаалан испитэ. Билигин искусственнай интеллект, нано, био-технологиялар, сыыппара кэмэ үүннэ. Бырабыыталыстыбаны салайа сыыппара бырайыагын олоххо киллэрбит киһи кэлбитэ тус бэйэбэр дууһа бырааһынньыгынан буолар. Дойдубут технологическай сайдыыга атын судаарыстыбалартан хаалсыа суоҕа. Итиннэ хаалсыбатахпытына, аан дойдуну бас билиэхпит. Тус бэйэм маннык толкуйдаахпын. Итинник киһи премьер буолбутунан, дойду үүнүүтүгэр-сайдыытыгар улахан кыах үөскээбитин бэлиэтиибин. Оттон ону хайдах быһыылаахтык туһаналларын туһунан кыайан этэр кыаҕым суох, — диэтэ.  

Быыбардааччылар бэйэлэрэ талыахтара

Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ Киин быыбардыыр хамыыһыйата ааспыт 2019 сыл ахсынньы 22 күнүнээҕи 114 №-дээх уурааҕынан 2020 сыл кулун тутар 22 күнүгэр 35 №-дээх Арктическай биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка Ил Түмэн дьокутаатын талыыга эбии быыбар ыытылларын туһунан быһаарыы ылыммыта. Суруналыыстар Госдума дьокутаатыгар бу быыбары таарыйар ыйытыыны эмиэ биэрдилэр.

Тустаах уокуруктан талыллыбыт Ил Түмэн дьокутаата Владимир Черноградскай Арктика сайдыытыгар уонна Хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистиринэн ананан, боломуочуйатын тохтоппута. «Биир ньыгыл Россия» партияттан, биллэрин курдук, биллэр политик Матвей Евсеев быыбарга кыттыыны ылыаҕа.

— «Сиэрдээх Арассыыйа» партия Саха сиринээҕи салаата ити быыбарга Аркадий Клепечин кандидатуратын туруорбута. Биһиги партиябыт хас быыбар ахсын актыыбынай кыттыыны ылар. Иллэрээ күн Клепечинныын көрсө сылдьыбытым. Арктика боппуруостарын дьүүллэспиппит. Кинини кытта санааларбыт сөп түбэһэллэрин бэлиэтиибин. Хоту сиргэ экономическэй өттүнэн үлэ ыытыллар. Оттон биир кэлим хотугу политика Российскай Федерацияҕа суох. Манна социальнай сайдыы хаалан иһэр. Бу быыбарга биһиги кандидаппыт ити туһунан этиэҕэ. Аркадий Клепечин хоту төрөөбүт-үөскээбит, авиацияҕа үлэлээбит киһи буолан, быыбарга кыайар кыаҕа улаханын бэлиэтиибин. Кини Арктика социальнай-экономическэй балаһыанньатын иһиттэн билэр. Дириҥ билиилээх-көрүүлээх. Ити норуот дьокутаатыгар саамай наадалаах хаачыстыбанан буолар. Билигин «Арктика авиатордара» уопсастыбаннай тэрилтэни салайан үлэлэтэр. «Бары кандидаттар дьоһуннар, оттон биһиэнэ ордук» диэн девиһинэн салайтаран, хойох хостоспокко быыбарга үлэни ыытыахпыт. Норуот бэйэтэ сөптөөх быыбары оҥоруоҕа, — диэн Федот Семенович эттэ.

Суруналыыстар пограничниктар табаһыттартан һэлии муоһун былдьаабыттарыгар дьокутаат туох үлэни ыыппытыгар тохтоотулар. Федот Семенович тустаах уоргаҥҥа дьокутаат ыйытыга оҥоһуллубутун, муос табаһыттарга төннө­рүллүбүтүн, ороскуоттары төнүннэриигэ уонна инникитин итинник быһыы-майгы хатыламматын курдук өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ бара турарын туһунан эттэ.

Муоста, култуура киинэ тутууларын өйүүбүн

Суруйар, иһитиннэрэр идэлээх дьон өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыахтаах баараҕай тутууларга Госдума дьокутаата туох санаалааҕын истиэхтэрин баҕараллара чуолкай. Ол курдук, Өлүөнэ Эбэни туоруур муостаны уонна 18 млрд солк. сууммалаах култуура киинэ тутууларыгар дьокутаат туох тус санаалааҕын ыйыталастылар.

— Мин муоста тутуутугар позициям чопчу. Муоста тутуллуохтаах. Ол гынан баран үбүлэниитин 70% федеральнай бүддьүөттэн кыайан көрүллүбэт буоллаҕына, тутууну тохтотор ордук, — диэн дьокутаат хоруйдаата.

Федот Тумусов өрөспүү­бүлүкэҕэ култуура киинэ тутуллара наадалааҕын, ити тутууну өйүүрүн туһунан эттэ.

— Маннык бырайыагы олоххо киллэрэргэ, тутууну саҕалыырга хорсун санаа наада. Мөккүөр объегы тутуу тула буолбакка, үп-харчы ороскуотун тула барар. 18 млрд солк. сүүрбэ биэс сыл устата ороскуоттаныаҕа. Наар маннык кырыымчыктык олоруохпут суоҕа. Үс-түөрт сылынан өрөспүүбүлүкэбит профициттаах бүддьүөттэниэҕэ. Үп-харчы баар буолуо диэн экономист быһыытынан этэбин.

Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ төрүт­тэмитэ 100 сылын дьоһуннук көрсүөхтээхпит. Дьон-сэргэ олохторун хаачыстыбатын үрдэтиини таһынан, аан дойдуга киэн тутта көрдөрөр тутуулардаах буолуохтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ култуура киинин тутуутун хорсун быһаарыныынан ааҕабын. Оттон ити тула мөккүөр тахсара саамай сөптөөх, — диэн дьокутаат тустаах ыйытыыга хоруйдаата.

Суруналыыстар Саха сиригэр туризмы сайыннарыы туһунан дьокутааттан эмиэ туоһуластылар.

— Туризм 50% номохторго олоҕуран сайдар. Оттон Саха сиригэр араас номохторбут олус элбэх. Иккиһинэн, айан төлөбүрэ удамыр буолуохтаах. Үсүһүнэн, сайдыылаах инфраструктуралаах буолуохтаахпыт. Турист 80% комфорту, 20% экстрими сөбүлүүр. Кинилэргэ барыларыгар сөптөөх усулуобуйа баар буолуохтаах, — диэн Федот Семенович эттэ.

Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ үлэһиттэрэ итини таһынан социальнай тэрилтэлэр үлэһиттэригэр оптимизация, ФАП-ры модернизациялааһын туһунан ыйытыылары биэрэн, толору хоруйдааһыны ыллылар.

 Людмила НОГОВИЦЫНА