Бэлиитикэ

Владимир Прокопьев киирии тылыгар Таатта улууһун Чөркөөх нэһилиэгин кыраайы үөрэтээччитэ Гаврил Гаврильевич Вырдылин оҥорбут  дириҥ ис хоһоонноох үлэтин билсэн баран сүрдээҕин сэргээбитин аҕынна. «Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 2017 с. географическай эбийиэктэр тустарынан сокуон мөккүөрдээх быһыыга-майгыга дьүүллэһиллэн ылыллыбыта. Билигин бу сокуон баар буолан сирбитин-уоппутун бэйэбит дьаһанан бэрээдэктииргэ кыах баар буолла. Онон мантан салгыы ханнык хайысханнан үлэ салгыы барыан сөбүн, хайдах былааннаан бу үлэни сүрүннүүбүт диэн сүбэ мунньах быһыытынан муһуннубут», - диэн кини быһаарда.   

 - Биһиги көлүөнэ дьоно аҕаларбытын, эһэлэрбитин кытта тэҥҥэ сылдьан сопхуоска  оттуур-мастыыр буолаллара, - диэн Гаврил Гаврильевич кэпсэтиини саҕалаата.  – Кырабытыттан дьоннорбутун кытта алаастарынан кэрийэн хоно-өрүү сытан оттоон, сирдэр ааттарын эппитигэр-хааммытыгар иҥэринэн кэлбит көлүөнэ дьон буолабыт. Бу кэнники кэмҥэ, ордук сопхуостар тохтообуттарын кэннэ урукку курдук кэритэ сылдьан кэпсиир кэм тохтообута отучча сыл ааста. Кэм-кэрдии ааһан истэҕин ахсын нэһилиэктэргэ  алаастар, үрэхтэр төрүт ааттара умнуллан, уларыйан иһэллэр. Ордук кэнники кэмҥэ өбүгэлэрин төрөөбүт, олорбут сирдэрин, алаастарын ааттарын билбэт саҥа көлүөнэ ыччат үөскээтэ. Оттон саха тыллаахха «уруккуну билбэт-инникитэ суох» диэн былыргыттан кэлбит үтүө өйдөбүл баар. Аһары интернекка, түлүпүөҥҥэ үлүһүйэн хайдах эрэ билиҥҥи оҕо, ыччат төрөөбүт сириттэн-уотуттан, алааһыттан, ол аата төрүт сирин тирэҕиттэн тэйбит курдук буолла. Ол иһин биһиги нэһилиэкпит кырдьаҕастара мустан сүбэлэһэн баран сирдэр-уоттар ааттарын сөргүтүүгэ үлэбитин саҕалаабыппыт. Билигин ийэ дойдуга тапталы оҕоҕо иҥэрии диэн өйдөбүл саҥалыы турда дииллэр, бу үлэ оҕо киинэ түспүт сириттэн саҕаланыахтаах дии саныыбыт. Икки сыл устата тохтоло суох үлэлээн, улуус, нэһилиэк салайааччылара өйөөн, наадыйдахпына массыына булан биэрэн,  хаарта оҥорон ону барытын ноутбукка киллэрдим. Билигин Чөркөөххө 1130 киһи олорор. Чөркөөөх 1952 сылга диэри биэс нэһилиэккэ арахсан олорбута. Үгүс мөккүөрдээх да түгэннэр элбэхтэр, билигин баар кырдьаҕастарым эмиэ сир аатын чопчулааһыҥҥа мөккүһэллэр.

Ол иһин национальнай архыыптан көрдөөн, ол докумуоннары чинчийиигэ элбэх үлэни ыыттыбыт. Саха сиригэр сир ааттарын докумуоҥҥа киллэрии 1819 сыллаахха  Сибиир генерал-губернатора М.М. Сперанскай «Устав об управлении инородцев» диэн научнай хабааннаах үлэтиттэн саҕаламмыт эбит. Тоҕо диэтэххэ, оччолорго киэҥ тайҕа быыһыгар, туундара түгэҕэр ким ханна  бүгэн олороро биллибэт буоллаҕа, ол иһин түһээни хомуйарга табыгастаах диэн оҥорбуттар. 1819-1825 сылларга суруллубут ааттар чуолкайдара биллэр буоллаҕа. Ыраахтааҕы былааһын сагана 1895 сыллаахха аан маҥнайгы биэрэпиһи ыыппыттар. Онно ханнык алааска хас ыал олорбутун, ол алаас аатын кытта киллэрбиттэр.  Онно ырытан көрдөххө нэһилиэкпит сирдэрин төрүт ааттара үксэ умнуллубут, сорохторо уларыйбыт. Холобур, алаастарга урут араас идэлээх, олохтоохторго улахан суолталаах, сабыдыаллаах дьон ааттара эбии киирбиттэр. Ол курдук,  мээнэҕэ аата ааттаммат улуу ойуун Добун олорбут алааһыгар Оҕонньор Булгунньаҕа, Кыҥырдыа ойуун көмүллүбүт сирэ - Оҕонньор хайата, Сэттэ ойуун кутурбут, Ойуун уҥуохтаах уо.д.а. ааттар баар буолбуттар. Уустар ааттара элбэх - Кыладыйар уус өтөҕө, Силипиэн уус өтөҕө, Тимир ууһа Мээскин, Табытал уус Көрдүгэнэ, Чыраапчык уус о.д.а.  Олоҥхоһуттар-Куохайаан , Кылачыыһап, Дарыбыан Дабыыдап, Дэниис Элбэрээкэп. Аны хойутуу колхозтар ааттарынан уларыйыы киирбит. Холобур, Сталин Буор хайата, Молотов Хайа лохута эҥин диэннэр. Саамай хомолтолооҕо, кэлин алаастары оннооҕор билиҥҥи оттуу сылдьар дьон ааттарынан ааттыыллара олус дэлэйбит. Түмүккэ, маннык хабааннаах үлэни Саха сирин бары нэһилиэктэригэр ыытыллара буоллар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин, - диэн кэпсээтэ.

Гаврил Вырдылин көҕүлээһининэн кырдьаҕастартан туоһулаһан, колхозтар, совхоз докумуоннарын үөрэтэн, урут толооҥҥо-тыаҕа үлэлээбит трактористартан, суоппардартан, сылгыһыттартан, булчуттартан ыйыталаһан барытын түмэн аныгы электроннай картаҕа  уопсайа 858 ааты киллэрбиттэр. Бу үлэлэрин түмүктээн 2020 сылга олохтоох дьаһалтаҕа туттарбыттар. Мантан ыла сир аатыгар мунаахсыйыы, мөккүөр нэһилиэк иһигэр суох буолла диэн кини этэр. Салгыы аныгы технологияны туһанан карталарын мобильнай түлүпүөҥҥэ сыһыарыы оҥорон киллэрбиттэр. Онон билигин нэһилиэк дьоно, ыччата, булчуттар бэйэлэрин түлүпүөннэриттэн наадыйар сирдэрин  ааттарын сибээһэ да суох сиргэ сылдьан көрөн туһанар буолбуттар. Маннык хабааннаах үлэ Таатта улууһун атын нэһилиэктэригэр эмиэ бара турар.

Маны таһынан, Чөркөөх кырдьаҕастара бу үлэни кытта тэҥҥэ тутан сэрииигэ баран өлбүт буойуннарын кытта картаҕа киллэрэн, ханнык алаастан хас киһи барбытын, төннүбүтүн, сураҕа суох сүппүтүн сулустарынан бэлиэтээн ыччаттар төрөөбүт сирдэрин историятын үөрэтэллэригэр, оскуолаҕа туһаналларыгар улахан үлэни ыыта сылдьалларын иһитиннэрдэ. «Маҥнайгы хомуурга сэрииигэ баран сураҕа суох сүппүт дьон пааматынньыкка да суруллубатахтар, иэдээннээх дьыала, кинилэри  ким да билбэт. Ол иһин сураҕа суох сүппүт буойуннарбытын ыччат, дьон-сэргэ хайаан билиэн наада диэн бу үлэни ыытабыт. Ыччаттар түлүпүөннэригэр да көрө сылдьан үөрэтиэхтэрэ», - диэн Гаврил Гаврильевич хараастан кэпсээтэ.

Норуот дьокутаата Феодосия Габышева ааспыт сыл олунньу 11 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин-дойдутун сахалыы ааттарын сааһылааһын» диэн төгүрүк остуол тула киэҥ кэпсэтиини ыыппыттарын иһитиннэрдэ. Кини салгыы бу үлэни сүрүннүүргэ Ил Түмэн үс кэмитиэтэ кыттыһан бырабыыталыстыба, учуонайдар, дьокутааттар кыттыылаах мунньаҕы ыытыахха сөп диэн эттэ. Кини бу хайысханнан чинчийии үлэтэ бөҕө барбыта, билигин сааһылааһыныгар үлэлэһиэххэ наадатын бэлиэтээтэ. Уонна  бу үлэ судаарыстыба ыытар политикатын быһыытынан барар буоллаҕына, хантан, хайдах үбүлэниэхтээҕин быһаарыстахпытына бу сылга туох эмит хамсааһын тахсыан сөп диэн эттэ. 

Норуот дьокутаата Сахамин Афанасьев  бу бырайыагы улаханнык сэргээбитин, Чөркөөххө киэҥ хабааннаах үлэ барбытын бэлиэтээтэ. Сокуон өттүнэн көрдөххө, географическай ааттар ыйылла сылдьаллар,  оттон алаастарга олорбут дьону өбүгэ сирэ диэн туспа үөрэтиэххэ наадатын этиннэ. 

Ил Дархан дьаһалтатын уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын иһинэн тыллары сүрүннүүр управление салайааччыта Римма Жиркова Ил Түмэн кэмитиэтэ улахан суолталаах боппуруоһу көтөхпүтүн бэлиэтээтэ.

- Билигин биһиги норуоппутугар тирээн турар боппуруостар кэккэлэригэр географическай ааты-суолу таба суруйууну бэрээдэктээһин улахан суолталаах хайысха быһыытынан көрөн киллэрэн турабыт. Гуманитарнай институтка Багдарыын Сүлбэни кытта тэҥҥэ олорон үлэлээбитим. Онон кини тыынын ылыммыт уонна кини үлэтин ырытыспыт учуонай буоларым быһыытынан, географическай ааты бэрээдэктээһин тыл политикатын биир хайысхата да буоларынан СӨ Бырабыыталыстыбатын таһымыгар 2019 сыллаахха туруорсубутум. Бу үлэ салгыы хайдах барыахтааҕый? Биһиэхэ «Административно-территориальное деление» диэн справочник баар. Онно географическай ааппыт-суолбут төһө сөпкө суруллан турарын ырытан көрбүтүм уонна олус элбэх сыыһалар баалларын бэлиэтээбитим. Географическай ааты-суолу көннөрөргө, бигэргэтэргэ уонна онно үлэлэһэргэ бастайааннай хамыыһыйа тэриллибитэ, балачча үлэ барда. Манна биирдиилээн бырайыак буолбакка, систиэмэлээх үлэ барыахтаах. Эттэххэ дөбөҥ, бу сүрдээх киэҥ, улахан үлэ. Гаврил Гаврильевич курдук маннык дириҥ билиилээх кырдьаҕастарбытын биһиги куоттаран эрэбит, ол кистэл буолбатах. Бүгүҥҥү кэпсэтии түмүгүнэн бырабыыталыстыбаны кытта Ил Түмэн кэмитиэттэрэ тэҥҥэ үлэлиирбит наада, сүнньүн син биир бырабыыталыстыба оҥорор. Манна туһааннаах министиэристибэлэр, учуонайдар кыттыһыахтаахтар. Хас биирдии улууска тыл сайдыытыгар хамыыһыйа тэриллэн турар. Бу үлэ улуустартан саҕаланыан наада. Холобур, Таатта улууһугар 14 нэһилиэк бары итинник үлэлээн улуус хамыыһыйатыгар көрүллэн, онтон биһиги управлениебытыгар киирэн, ол кэнниттэн  бырабыыталыстыба таһымыгар бигэргэннэҕинэ быһаарыллыан сөп. Онно эһиги оҥорбут картаҕыт улахан көмө уонна атын улуустарга холобур буолар, - диэн  Римма Жиркова этиннэ.

СӨ баайга-дуолга, сир сыһыаннаһыыларыгар миниистирин бастакы солбуйааччыта Ньургустана Пахомова техническай өттүттэн үлэлэһэргэ бэлэмнэрин, ол гынан баран идентификатор быһыытынан кинилэргэ сир аата туһаныллыбатын, кадастровай нүөмэр эрэ туһанылларын быһаарда. Кини өбүгэ сирин быһаарыыга атын карта оҥоһуллуон сөп, ыччаты патриотическай иитиигэ сэриигэ барбыт дьоннорго туһунан, улуу дьоннор олорбут сирдэригэр туһунан карталар оҥоһуллуохтарын сөп диэн эттэ. Үс  араас хайысха тэҥҥэ биир картаҕа киирдэҕинэ бэйэ бэйэлэрин сабыта охсуһуохтарын сөп диэн эттэ.

СӨ Ил Түмэнин судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев түмүк тылыгар Гаврил Гаврильевич Вырдылиҥҥҥа дьону толкуйдатар, ыччаты иитэр уонна көҕүлүүр сүрдээх улахан үлэни ыыппытын бэлиэтээн туран махталын тиэртэ. Кини өссө  30-с сылларга сирдэр ааттарын сахалыы транскрипцияларын тылы билбэт атын омуктар оҥорбут буоланнар сирдэр ааттарыгар улахан сыыһалары таһаарбыттарын бэлиэтээтэ.

 - Сүрүн сыалбыт – историческай ааттарбытын сөргүтүөхтээхпит уонна төнүннэриэхтээхпит. Былыр былыргыттан кэлбит ааттары ким да уларытыа суохтаах. Улуустарбыт, нэһилиэнньэлээх пууннарбыт ааттара федеральнай реестрга киирэн сылдьаллар. Бастатан туран, ааттары-суоллары бэрээдэктээһин боппуруостарыгар концепция оҥоһуллуон наада. Хас да хайысхалаах үлэ барыахтаах – картаны, справочнигы оҥоруу, науканы кытта үлэлэһии, транскрипцияны оҥоруу. Манна элбэх структура үлэлиэхтээх. Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар кулун тутар ыйга холбоһуктаах сийиэс ыытаары олоробут. Онно Гаврил Гаврильевиһы семинарга кытыннаран, кини атын улуустарга быһааран бу үлэни ыытарга ыҥырыы да таһаарыан сөп. Онуоха диэри киирбит этиилэри дьүүллэһэн сийиэс көрүүтүгэр эмиэ киллэриэххэ сөп. Сыал-сорук чопчу туруоран инникитин систиэмэлээх үлэ барыан наада. Анал программа  ылыллан аны күһүҥҥэ диэри кэлэр бүддьүөккэ үбүлээһинин көрдөрөн эбэтэр Ил Дархан тыл сайдыытыгар эбии көрбүт үбүлээһинин программатыгар киллэрэн,  хайдах табылларынан үлэ салгыы барыан уонна сүрүннэниэн наада, - диэн Владимир Михайлович мунньаҕы түмүктээтэ.