Бэлиитикэ

Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев киирии тылыгар былырыын от ыйыгар РФ Төрүт сокуонугар киирбит уларыйыыларыгар СӨ Төрүт сокуонун сөп түбэһиннэрии боппуруостарынан оробуочай бөлөх тэриллэн, улахан үлэ ыытыллыбытын уонна этиилэри Ил Дархан Айсен Николаев көрүүтүгэр киллэрбиттэрин эттэ. Кини РФ Төрүт сокуонугар киирбит уларыйыылары конституция быраабын уобалаһыгар улахан эспиэринэн буолар, бу тиэмэҕэ диссертациятын көмүскээбит,  оробуочай бөлөххө киирбит этиилэринэн үлэлээбит Альбина Степанова «Эспиэр» чааһын» киэбинэн иһитиннэрии оҥоруоҕун туһунан эттэ.

Альбина Степанова РФ Төрүт сокуонугар киирбит уларыйыылар туһунан судургутук быһаарда. 2020 сыллаахха Төрүт сокуоҥҥа киирбит уларыйыылар федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэрбит. Ону сэргэ РФ субъектарын сокуоннарыгар эмиэ уларыйыылар киирэллэрэ биллэр. «РФ Төрүт сокуоннарыгар киирбит уларыйыылары икки бөлөххө араарбыттара – публичнай былааһы тэрийии уонна социальнай блок. Ол эрээри араарбакка биир федеративнай тутулу курдук көрүөххэ наада», -- диэн Альбина Афанасьевна бэлиэтээтэ.

Ол курдук, киирбит уларыйыыларынан эспиэр бу курдук быһаарда. РФ Төрүт сокуонун 3 баһын 67 ыстатыйатыгар федеративнай территория диэн өйдөбүлү киллэрии туһунан этиллэр. Бу иннинэ РФ тутула субъектартан эрэ турара. Федеративнай территория федеральнай былааһынан эрэ салайыллар буолар, субъект былааһа кыттыспат. Билиҥҥитэ федеративнай территория туһунан чопчу сокуон суоҕунан, чуолкайдыыр уустук. Арай, Краснодар кыраайыгар баар Сириуска бу статуһу иҥэрбиттэрэ биллэр. Федеративнай территорияҕа публичнай былаас ураты эрэсиимэ олохтонуохтаах уонна РФ субъектарыттан туспа статустанар.

67.1 баска  Российскай Федерация субъектар суверинитеттарын көмүскүүрүн туһунан ыстатыйа киирбит. Ол эбэтэр дойду субъектара Арассыыйаттан туспа арахсан баралларыгар ыҥырыы оҥоһуллара көҥүлэммэт. «Маннык сокуон бары судаарыстыбаларга кэриэтэ үлэлиир. Ханнык да судаарыстыба бэйэтин субъегын бэйэтиттэн арааран туспа ыыппыт уопута суох», -- диэн кини бэлиэтээтэ.

РФ Төрүт сокуонун 67.1 баһын 4-с чааһыгар оҕо аймаҕы көрүү-истии судаарыстыба бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхата буолара этиллэр. Манна иитии уонна үөрэҕи биэрии нуормалара киирбиттэр. Оччотугар үөрэх туһунан сокуон инникитин уларыйыахтааҕын ыйда.

Эспиэр Альбина Степанова публичнай былаас туһунан өйдөбүлү ойо тутан быһаарда. «Өссө 2020 сыл ахсынньы 22 күнүгэр публичнай былааһы быһаарар нормативнай докумуон ылыллыбыта», - диэн бэлиэтээтэ. Публичнай былаас – билигин баар судаарыстыбаннай былааһы барыларын түмэр өйдөбүллээх. Бары былаас уорганнарынан биһирэнэр.

РФ Төрүт сокуонун 72 ыстатыйатыгар судаарыстыбаннай сулууспалаахтарга судаарыстыбаннай уонна муниципальнай дуоһунастары ылалларыгар киирэр хааччахтар туһунан суруллубут.

Эмиэ бу ыстатыйаҕа дойду олохтоохторо бэйэлэрин доруобуйаларыгар эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаахтарын туһунан пуун киирбит. «Бу иннинэ судаарыстыба гражданнар доруобуйаларын иһин эппиэтинэһи барытын сүгэр эбит буоллаҕына, эппиэтинэс сорох чааһа киһиэхэ бэйэтигэр сүктэриллэр. Ол эбэтэр биһиги билигин судаарыстыба-уопсастыба диэн сыһыаннаһыыга көһөбүт. Социальнай судаарыстыбаны олохтооһун бириинсибэ манна сытар – судаарыстыба эрэ барытыгар эппиэтинэстээх буолбакка, гражданнар эмиэ бэйэлэрин олохторун иһин эппиэтинэһи ылыныахтаахтар», -- диэн Альбина Афанасьевна быһаарда.

РФ Төрүт сокуонун 75-с ыстатыйатыгар социальнай судаарыстыба нуормаларын туһунан этиллэр. Саҥа бириинсиптэринэн гражданнары биэнсийэнэн хааччыйыы уонна көлүөнэлэр утумнаах, биир санаалаах буолуулара ыйыллар. «Эдэр көлүөнэ гражданнар биэнсийэнэн хааччыллыылаах буолалларыгар эппиэтинэстээх буолуохтаахтарын туһунан этиллэр», - диэн эспиэр бэлиэтээтэ.

Салгыы кини экэниэмикэ, бэлиитикэ биир санаалаах буолуохтааҕын туһунан өйдөбүл саҥа буолбатаҕын, өссө урукку судаарыстыбаннай тутулга туттуллар новелла буоларын ыйда. Дьокутаат статуһун,  РФ уонна эрэгийиэннэр парламеннарын тутулун түөрт көрүҥүн РФ Төрүт сокуонугар киллэрбиттэрин кэпсээтэ. Онтон көдьүүһүн көрөн ханнык тутулунан үлэлиир парламены тэрийэргэ кыах бэриллэр.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Альбина Степановаҕа видео-кэмпириэнсийэнэн буолбут «Эспиэр чааһын» кыттыылаахтарыгар судургутук быһааран биэрбитигэр махтанна уонна инникитин бу хайысханан үгүс тэрээһиннэр буолуохтарын туһунан эттэ.