Ил Түмэҥҥэ

Туһааннаах сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев сүрүн докумуоҥҥа туох уларытыы киирбитин иһитиннэрдэ. Докумуон иккис ааҕыытыгар 387 уларытыы киирбитэ.

Мантан докумуон сүрүн тосхоллорун бэлиэтиир буоллахха, Төрүт сокуон парламент боломуочуйатын кэҥэтэр, үрдүкү дуоһунастаахтарга хааччахтааһыны киллэрэр уонна бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар олоруутун иккиттэн элбэҕэ суох болдьоҕун учуоттуур.

Маны сэргэ Арассыыйа территория­тыттан тахсар дьайыылары таһаарыы көҥүллэммэтин, Арассыыйа Аҕа дойдуну көмүскээччилэр албан ааттарын ытыктыырын уонна история чахчытын харыстыырын туһунан этиллэр.

Дьахтар уонна эр киһи сойууһун ыал буолуу институтун быһыытынан харыстыырга, оттон оҕолор судаарыстыба баайа буолуулара бүтүн дойдуга уонна регионнарга учуоттанара этиллэр.

Сокуоҥҥа нуучча тылын судаарыс­тыбаны үөскэтэр норуот тылынан бигэр­гэтиллиэҕэ.

Маны таһынан, Арассыыйаҕа дойду экэнэмиичэскэй сайдыытыгар эйгэ оҥоһулларын уонна норуот олоҕун уйгута тупсарын туһунан суруллар.

Дойду сүрүн докумуонугар уларытыылары киллэрэр туһунан кэпсэтии уруккуттан барбыта. Владимир Путин Госдумаҕа анал этиитигэр Конституцияҕа уларытыы киллэрэр уолдьаспытын иһитиннэрэн турардаах.

Кулун тутар 11 күнүгэр Бэдэрээссийэ Сэбиэтин сүбэ мунньаҕар Төрүт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан сокуон бигэргэннэ. 160 сенатор сокуону ылыныы иһин куоластаата, биир — утарда, үс киһи туттунна.

Төрүт сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэриини 70-тан тахса араас идэлээх дьон бэлэмнээбитэ. Манна аҥардас парламентарийдар уонна салалта буолбакка, араас эйгэ дьоно хабыллыбытын бэлиэтиир тоҕоостоох.  Бүтүн дойду “мэйиилээх” дьоно сүбэлэрин холбоон, судаарыстыба тутулун, олох-дьаһах бары эйгэтин хабан, үөрэтэн, сыныйан, бу билиҥҥи сокуон барылын силигин ситэрбиттэрэ. Ол да буоллар маннык улахан докумуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрии сыанан аҕаабат.  Билэрбит курдук, бары иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэ, соцситим нөҥүө бу көннөрүүлэр элбэх мөккүөрү үөскэппиттэрэ. Ис-иһигэр киирдэххэ, биллэн турар, инники дьылҕабытын кэрэһилиир докумуон бачча улахан судаарыстыба нэһилиэнньэтин бары интэриэһин учуоттуур буолуохтааҕа өйдөнөр. Ол гынан баран сорох боппуруоска эндирдээх, мунаах пууннар бааллара норуоту сээбэҥнэтэрэ саарбахтаммат.

Фракциялар өйөөтүлэр

Парламеҥҥа түөрт фракция аатыттан биирдии дьокутаат тыл эттэ. Ол курдук, «Биир ньыгыл Арассыйа», РФКП, РЛДП уонна «Сиэрдээх Арассыйа» баартыйалар ааттарыттан норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Виктор Губарев, Гаврил Парахин уонна Юрий Григорьев санааларын эттилэр. Дойду сүрүн докумуонугар уларытыылары киллэрии историческай суолталааҕын ааһан, олохпут-дьаһахпыт уйгулаах буоларын, дой­дубут тулхадыйбат тулааһын, эрэллээх эркин буоларын мэктиэлиир, бары өттүттэн харысхаллаах, көмүскэллээх оҥорор сүрүн докумуон буолуохтаах.

Норуот дьокутааттара Конституцияҕа киирэр уларытыылар, көннөрүүлэр үгүс мөккүөрү, элбэх ырытыыны ааһан бу бүтэһиктээх халыыбын ылыммытын бэлиэтээтилэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ саҥалыы тиһиллибит Төрүт сокуон нэһилиэнньэ туруктаах олохтоох буоларыгар, итиэннэ олох-дьаһах бары эйгэтин толору хабар докумуон диэн бигэргэттилэр. Түмүккэ, норуот дьокутааттара сокуон барылын өйүүргэ диэн куоластаатылар.

Икки мунаах боппуруос көтөҕүлүннэ

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, парламеҥҥа туһаайан маннык эттэ: “Бүгүн ураты, историческай пленарнай мунньах диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Бэбиэскэҕэ дойду Төрүт докумуонугар көннөрүүлэри киллэриини көрөбүт. Бу стенограмманы юристар, историктар кэлин үөрэтиэхтэрэ, сыныйан көрүөхтэрэ турдаҕа.  Бэйэм историк буоларым быһыытынан уонна чуолаан конституционнай быраапка идэтийбит буолан, итиэннэ кэлэр кэнчээри ыччаты дьон быраабын көмүскүүргэ, сокуону тутуһарга, олохторун толук ууран да туран бу бириинсиптэргэ, сыаннастарга бэриниилээх буоларга үөрэтэ-такайа сылдьар киһи быһыытынан бэйэм санаабын хайаан да этэргэ сананным. Тохсунньу 22 күнүгэр Ил Түмэн Сэбиэтэ дойду бэрэсидьиэнин анал этиитин көрбүтэ, маны сэргэ Конституцияҕа көннөрүүлэри киллэрии сокуонун барылын эмиэ көрөн, барытын өйөөбүтэ. Бу уларытыылар үксэ дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарарга -- дьиэ кэргэни, уопсастыбаны, үлэ, оҕо аймах, аҕам дьон быраабын көмүскүүргэ, кинилэри өйүүргэ туһуланаллар. Ону мин ис сүрэхпиттэн өйүүбүн. Ол эрээри миигин долгутар, мунаахсытар боппуруостар бааллар.

Ол курдук, 67 ыстатыйа бастакы чаа­һыгар Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр бэдэрээлинэй сокуонунан публичнай былаас олохтонуллар бэдэрээлинэй сирдэри-уоттары үөскэтиини көрөр көннөрүү баар. Бу саҥа идея буолбатах. Сыыйа-баайа Арассыыйа субъектарын  бөдөҥсүтүү урут-уруккуттан көтөҕүллэр боппуруос. Бу саҥардыллыбыт Төрүт сокуон тиэкиһин формулировкатынан бэдэрээссийэ субъектарын территориятын аахсыбакка, ханнык баҕарар талбыт сиргэ бэдэрээлинэй уорганнары тэрийиэххэ сөп диэн ыйыллар. Маннык буолар түгэнигэр Арассыыйа бэдэрээссийэтин Конституционнай суута регион парламенын быһаарыытын ылыныа дуо диэн боппуруос турар.

Иккис боппуруос биһиги Конституциябыт көмүскэллээх буолуутун хаарыйар. Суут систиэмэтигэр уларыйыылар киирдилэр. Ол курдук, Арассыыйа суутун систиэмэтигэр Арассыыйа Конституциятын суута, Арассыыйа Үрдүкү суута, уопсай юрисдикция бэдэрээлинэй сууттара, арбитражнай сууттар, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектарын мировой судьуйалара киирдилэр. Оттон Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектарын конституционнай (устааптаах) сууттара киирбэтэхтэр. Мин өйдүүрбүнэн, субъектар Конституционнай сууттарын суох оҥорорго туһаайдылар. Парламент, биллэн турар, конституционнай хонтуруолу олохтуур суолу тобулуо. Арассыыйа төрүт сокуона баар буоллаҕына, ону көмүскүүр механизм баар буолуохтаах».

Ирина Ханды