Ил Түмэҥҥэ

Кыстыгы саахала суох туораатыбыт

--Яков Ананьевич, кыстык хайдах ааста?

– Быйыл өтөрүнэн буолбатах тымныылар турдулар диэнтэн саҕалыыр оруннаах. Учуонайдар быһаарбыттарынан, тутуу конструкциятыгар, суолга «0 нөҥүө туорааһын» («переход через 0») диэн өйдөбүл баар. Онуоха ити көрдөрүү эргиирэ Саха сиригэр саамай элбэхтик буолар эбит. Олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар улахан саахал тахсыбатаҕа хайҕаллаах. Тиэхиньикэни туһаныы, тоһуттар тымныыга үлэлэтии өттүттэн уустук күннэр-дьыллар аастылар. Кыра саахаллар баалларынан бааллара эрээри, урукку курдук, биир даҕаны нэһилиэнньэлээх пуун тоҥмото. Ити эмиэ министиэристибэбит үчүгэй тэрийэр үлэтин-хамнаһын көрдөрөр. ОДьКХ уонна энэргиэтикэ миниистиринэн үлэлээбит, куорат дьаһалтатыгар тыын боппуруостары хонтуруоллуу олорбут, билигин СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытын эбээһинэһин толорооччу Дмитрий Садовников итиннэ сүрдээх улахан оруоллаах диэн тус бэйэбэм сыаналыыбын.

2019 сыл тохсунньу 1 күнүттэн дойду үрдүнэн бөх-сах реформата саҕаламмыта. Ити боппуруоска этэр буоллахха, дьыбары-чысхааны аахсыбакка, экстремальнай тымныыга бөҕү тиэйэр, хомуйар коммунальщиктарбыт күүскэ үлэлээтилэр. Бөҕү тиэйэр тиэхиньикэ тулуйбат тымныылара буола сырыттылар, ону ол диэбэккэ, куораппыт бөҕүнэн көмүллүбэккэ, кыһыны этэҥҥэ туораатыбыт диир тоҕоостоох. Дьокуускайга эрэ буолбакка, тыа сиригэр эмиэ тоһуттар тымныыга сүрдээҕин үлэлээтилэр. Кыһын таһырдьа үлэлиир сыанан аҕаабат. Итинник тымныыга гаас, электроэнергетика эйгэтин үлэһиттэрин, коммунальщиктары киинэҕэ устан, киэҥ араҥаҕа көрдөрөрбүт буоллар!

Кэмитиэт сүрүн соруга

– Сыл аҥаардаах үлэ түмүгүнэн сис кэмитиэт нөҥүө барыта сэттэ сокуон ылыллыбыт. Ол курдук, элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ чөлүгэр түһэрэр үлэни тэрийиигэ, суобаһа суох тутааччылартан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо судаарыстыба өттүттэн миэрэ көрүллүүтүгэр, энергетическэй көдьүүс күүһүрүүтүгэр, о.д.а. сокуоннарга уларыйыылар киирбиттэрэ. Бүгүн кэмитиэт иннигэр туох сыал-сорук, сүрүн кыһалҕа турарый?

– Сис кэмитиэт, бастатан турар, 185-с нүөмэрдээх «Олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбата уларыйарыгар көмөлөһөр пуонда туһунан» («О Фонде содействия реформированию жилищно-коммунального хозяйства») федеральнай сокуоҥҥа икки ыстатыйаҕа эбии киллэрэргэ этии оҥорбута. Ол курдук, 16-с уонна 19-с ыстатыйаларга, чуолаан эттэххэ, саахалланар уонна хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ туһуламмыт сокуон нуормаларыгар эбии “чааһынай дьиэлэри тутуу уонна атыылаһыы” диэни киллэрээри гынабыт. Тустаах бырагыраама чэрчитинэн, элбэх кыбартыыралаах эрэ дьиэлэр тутуллаллара сорох нэһилиэктэргэ экэнэмиичэскэй өттүнэн тоҕооһо суох. Тыа киһитэ туһунан уһаайбалаах чааһынай дьиэҕэ олоруон баҕарар. Инньэ гынан, бырагыраама харчытынан кини чааһынай дьиэ атыылаһарыгар эбэтэр туттарыгар быраабы биэрэр сокуоҥҥа тустаах уларыйыылар киирэллэрин ситиһиэх тустаахпыт.

Иккиһинэн, дьиэ бырайыактааһынын ити пуонда харчытыттан көрөргө этии киллэрбиппит. Урут тутуутугар эрэ көрүллэр этэ, ол харчынан атыылаһыллара. Билигин бырайыак харчытын пуонда үбүлээһинигэр киллэрэр гына туруорсабыт. Бу күннэргэ ити этиилэрбитин Госдумаҕа ыыппыппыт, мантан антах федеральнай таһымҥа күүстээхтик бииргэ үлэлэһэр сорук турар. Биһиги этиилэрбитин ылыналлара ханнык.

Үсүһүнэн, сокуоҥҥа хааччахтааһын баарынан сибээстээн, 19-с ыстатыйаҕа эмиэ уларыйыы киллэрэр баҕалаахпыт. Эрэгийиэннэргэ коммунальнай инфраструктура сайдыытыгар 1 млрд солкуобайга диэри үбүлээһин көрүллэр, ол хааччаҕы устар гына бүгүҥҥүтэ Ил Түмэн туруорсар. Ити бырагыраама чэрчитинэн, 1 млрд. солкуобайы өрөспүүбүлүкэ федеральнай пуондаттан ыла олорор, онтон салгыы ити бырагырааманан федеральнай пуонданы кытта үлэлэһэрбитигэр хааччах суох буоларын ситиһэргэ дьулуһабыт.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбата, салалтата, Ил Дархаммыт уонна олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыба министиэристибэтэ таһаарыылаах уонна көдьүүстээх үлэтин түмүгэр, Сахабыт сиригэр элбэх үп кэлэрин туруорсан, хас биирдии солкуобайы көмүскээн ситистибит. Ити барыта таһаарыылаах көдьүүстээх үлэттэн, кытаанах туруорсууттан, элбэх кэлииттэн-барыыттан, сөптөөх кэпсэтииттэн кэлэрин өйдүөхтээхпит.

Тутууга – олохтоох дьону

--Каадырынан хааччылыы боппуруоһа билиҥҥитэ хайдаҕый?

– Былырыын хоруона хамсыгын саҕаланыыта “тутуу эйгэтигэр 5000 тыһыынча анал идэлээх киһи тиийбэт” диэн иһитиннэрбиттэрэ. Сайын устата бу боппуруоска бырабыыталыстыба күүскэ үлэлээн, холобура, дьону туһааннаах анал кууруска үөрэттэрэн, устудьуон тутар этэрээтин нөҥүө ыччаты сыһыаран, ити кыһалҕа син үмүрүйбүтэ диир оруннаах. Ол эрээри билигин даҕаны олохтоох каадыр тутууга үлэлиир боппуруоһа күүскэ турар. Эдэр дьон тутууга тоҕо үлэлээбэтин тула бырабыыталыстыбаны, министиэристибэни кытта үгүс кэпсэтии буолбута. Холобура, Ил Түмэҥҥэ бырабыыталыстыбаннай чаас ыыппыппыт, кэмитиэт мунньаҕар даҕаны итини дьүүллэспиппит. Сүрүн төрүөтүнэн сметнай хамнаһы ааттыахха сөп. Социальнай суолталаах эбийиэктэри (оскуола, уһуйаан) тутуу сметанан барар. Оннук ааҕыллыбыт хамнас кыра, ол дьайар. Министиэристибэ этэринэн, сметнай хамнаһы төһө даҕаны үрдэттэххэ, син биир орто хамнас алын кээмэйигэр тиийбэт. Манна сүрүн биричиинэ быһыытынан сезоннай үлэни ааттыахха сөп. Быһа холоон, халлаан сылыйбытын эрэ кэннэ тутуу саҕаланар, инньэ гынан, тутуу үлэтин 6-7 эрэ ый толору ыытар кыах баар. Тутуу эйгэтигэр үлэлиир киһи хамнаһын 12 ыйга түҥэттэххэ, отой кыра тахсар. Ити туох баар баахтанан үлэ көрүҥэр барытыгар көстөр (алмаас, көмүс хостооччулара эмиэ). Сылга толору үлэлээбэт буоллахтара дии. Ити хамнаска охсуулаах.

 Ол эрээри тутууга сахалар үлэлээбэт буолбатахтар. Дьокуускайга кэмиэрчэскэй тутууга – элбэх кыбартыыралаах дьиэни тутууга, өрөмүөҥҥэ – саха уолаттара бааллар. Холобура, бетонщиктар, каменщиктар улахан хамнаска сылдьаллар. Дьон этэрин иһиттэххэ, тыаҕа социальнай эбийиэктэри тутууга олохтоох дьон буолбакка, кэлии омуктар үлэлииллэрэ кэккэ ыйытыылары үөскэтэр. Хамнаһа кыра буолан, итинник күһэллии тахсар.

Биир өттүнэн маннааҕы тутуу тэрилтэлэрэ дьону бастайааннай үлэҕэ ылар буоллахтарына, туох баар социальнай ноҕуруускатын барытын бэйэлэрэ уйунуохтаахтар: уоппуска күнүн, уоппуска кэмигэр айаны, больничнайы  -- барытын төлүөхтээхтэр. Тутуу тэрилтэтэ сыл аҥаара эрэ үлэлии олорон, ити ирдэбиллэри ылынан толороллоро күчүмэҕэйдээх.

Дьиҥэр, иһигэр киирдэххэ, элбэх кыһалҕаны иилэн ылыахха сөп. Холобура, итинник хамнаска саха киһитэ тыаҕа үлэлииригэр социальнай өттүнэн ыарахаттардаах. Манна эбии кини киэһэтин киинэҕэ барбат, таансыга сылдьыбат, олорор усулуобуйата соччото суох буоллаҕа. Инньэ гынан, тыаҕа баран үлэлииртэн туттуналлар.

Тутууга эдэр-сэнэх, кыахтаах, күүстээх киһи үлэлиир. Онон сыл аҥаара үлэлиир кэмигэр олорор дьиэтиттэн-уотуттан ураты, өссө аралдьыйар, сынньанар усулуобуйата эмиэ тэриллиэхтээх.

Тыа сирин сайыннарар бырагыраамалар

--«Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн элбэх социальнай эбийиэк тутулунна. Бу бырайыак салгыы хайдах буоларый?

– Ил Дархан Айсен Николаев 2019 сыллаахха Ил Түмэҥҥэ туһаайыытыгар ити боппуруоһу эмиэ таарыйбыттаах. Кини: “Бу хамсааһыны тэрийэргэ олохтоох дьону үлэҕэ сыһыарыахха наада”, -- диэбитэ. Айсен Сергеевич эппитинэн, тутуу бырайыактара улаатан, кэҥээн хаалан, норуот күүһүнэн буолбакка, тутуу тэрилтэлэрин күүстэринэн үлэ хаамыыта барар буолла, онуоха кэлии омуктар тутууга кыттыһаллара биллэр суол. Дьэ, ону ымпыгар-чымпыгар тиийэ барытын толкуйдуохтаахпыт.

Ити үтүө дьыала хамсааһына нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥорууга наадалаах (сайынын эрэ буолбакка, төгүрүк сыл устата кэлэр уунан хааччыйар ситими тардыы, иһэр уунан тыа сирин дьонун хааччыйыы, о.д.а.). Уопсайынан, бөһүөлэккэ оророр сири-уоту тупсарыыга ону-маны туһалааҕы толкуйдуохха сөп.

СӨ Үбүн министиэристибэтэ тэрийэн ыытар олохтоох көҕүлээһин бырайыактарын өйүүр анал бырагыраама баар, итини кытта холбуу тутан, биир хайысханан үлэ барыахтаах. Билигин бөһүөлэктэрбит генеральнай былааннарын оҥоруутугар үп-харчы наада. Олохпут сайдан, инженернэй систиэмэ тупсан, билигин коммуникация күүстээхтик киириэхтээх.

«АЛРОСА» аахсыйалаах хампаанньа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата нэһилиэнньэни иһэр уунан хааччыйыыны тупсарарга хайысхаламмыт бырагырааманы салгыы олоххо киллэрэллэр. Бырагыраама сүрүн дьаһалларыгар ууну оборторон ылар тутуу (водозабор), инженернэй ситимнэр, оҥорон таһаарыыны улаатыннарыы соруктара тураллар.

Саха сирин ханнык баҕарар муннугар олорон эрэ кырааны арыйдахха, иһэр уу кэлэр буолуон баҕарабын. Ону ситиһэргэ күүскэ үлэлиэхпитин наада. Киһи бэйэтэ 70% ууттан турар, онон уу хаачыстыбатыттан киһи доруобуйата улахан тутулуктаах.

Билигин тыа сиригэр, холобура, Тааттаҕа, Харбалаахха, таас чох хостонор сиригэр, 30% эрэ чааһынай ыал ититэр ситимҥэ холбонон олорор, ити сүрдээх кыра. Тыа сирин сайдыыта ууттан, канализацияттан, ититэр ситимтэн саҕаланар.

Уу ылар сирдэрин туһунан

--Куораты тутуу бэлиитикэтигэр киирдэххэ, халаан уутугар барар сирдэргэ дьиэ туттар бобуулаах. Итиннэ туох диэҥ этэй?

– Билигин 128 бөһүөлэк, оннооҕор Дьокуускай куорат халаан уутугар барар сирдэр ахсааннарыгар киирэллэр. 2019 сыллаахха РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан ууга барар сирдэр кыраныыссаларын быһаарар анал бэрээдэк тахсыбыта. Ити инникитин халаан уутугар барбат туһуттан эрдэттэн сэрэтэр үлэ чэрчитинэн ыытыллар. Судаарыстыба өттүттэн ирдэбил кытаатан турар – сир кадастровай былааннаах буолуохтаах. Инньэ гынан, бу чааһыгар элбэх үлэ барыан наада.

2019 сыллаахха Ил Түмэн дьокутааттара элбэх оҕолоох ыаллары инженернэй өттүнэн хааччыйарга күүскэ туруорсаммыт, сөптөөх үбү онно тыырбыппыт, онтукайбыт сороҕо суолтатыгар туттуллубатаҕа. Сүрүн төрүөтэ – элбэх оҕолоох ыалларга бэриллибит сир учаастактара сокуон ирдэбилинэн ситэтэ суохтара дьайбыта (кадастровай учуоттара уонна былааннара, нүөмэрдэрэ суох буолан, үп бүддьүөккэ төннөрүллүбүтэ).

Билигин олохтоох дьаһалта тутууга көҥүл биэрэр бырааба суох. Тутууга көҥүл биэрэр буоллаҕына, РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕын кэһии буолар. Бөһүөлэктэрбит, куораттарбыт генеральнай былааннарын актуализациялаан, ол эбэтэр билиҥҥи балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэрэн көннөрүөхтээхпит. Генеральнай былаанынан намыһах сиргэ тутуу барбат буоллаҕына, ханна эмэ сыҕарытан, үрдүк сиргэ тутуохха наада. Оччотугар уоту тардыы, ититэр ситимҥэ холбонуу, уу-хаар боппуруоһа, суол оҥоһуута курдук судургута суох ыйытыылар тахсан кэлэллэр. Маныаха  бу боппуруостары быһаарыыга «Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ» диэн хамсааһын туһалыан сөп. Холобура, саҥаттаан тэрийэн, саҥа кыбаарталлары тутууга көдьүүстээх буолуо этэ.

Олорор усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит

--Мунньахтарга мэлдьи этэллэринэн, муниципалитеттар өттүлэриттэн сөптөөхтүк толоруллубут докумуон отой аҕыйах буолар. Итиннэ эн тугу этиэҥ этэй?

– Манна эмиэ каадыр, исписэлиис боппуруоһугар төннөн кэлэбит. Тыа сиригэр тутуу буоллун, инженернэй идэ буоллун – барытыгар дойду үрдүнэн ити кыһалҕа сытыытык турар. “Земскэй быраас”, “Земскэй учуутал” диэн бырагыраамалар бааллар. Ол эрээри улахан көдьүүһэ суох: сотору буолан баран төттөрү төннөн кэлэллэр. Сүрүн төрүөтэ – олорор дьиэ, аныгы олоххо эппиэттиир үчүгэй усулуобуйа суоҕуттан. Тыа сирэ сайдарыгар, дьон олохсуйарыгар, бастатан туран, усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит – уунан, уотунан, сылааһынан хааччыйдахпытына биирдэ дьон тыаҕа тардыһыа. Манна даҕатан эттэххэ, култуура кииннэрин үлэлэрин сайыннарыахха, нэһилиэктэргэ спорду тарҕатыахха, спорт типовой саалаларын тутуохха наада. Ити барыта үгүс үбү ирдиир эрээри, кыһалыннахха табыллыан сөп бөҕө буоллаҕа.

Спортивнай эбийиэктэр тутуллаллар

-- Өрөспүүбүлүкэбитигэр спортивнай оонньуулар буолаары тураллар, ол чэрчитинэн билигин туох үлэ-хамнас барарый?

– Быйыл Горнайга 2021 сылга буолуохтаах Манчаары оонньууларын көрсө элбэх тутуу үлэтэ барар. Сүрүннээн Бэрдьигэстээх иһигэр. Оттон кытыы нэһилиэктэргэ балаһыанньабыт хайдаҕый? Ити эмиэ бэйэтэ туспа ыйытыы.

Спорт таһымын таһаарарга, спорду нэһилиэнньэҕэ көҕүлүүргэ маннык күрэхтэһиилэр, тутуулар улахан суолталаахтар. Сотору кэминэн Уус Алдаҥҥа, Тааттаҕа спортивнай тэрээһиннэр ыытыллыахтаахтар. Таатталар олус кэтэһэн олороллор: улахан спортивнай саала тутулларын, стадионнара саҥардылларын.

Итинник хамсааһыннар спорт, улуус сайдыытыгар төһүү күүс буолаллар эрээри, ситэ бары нэһилиэктэри хаппат. Сүнньүнэн буолар эрэ киин сиргэ спортивнай эбийиэктэр тутуллаллар.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата таһаарыылаахтык үлэлээн

--Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар олус суолталаах инвест-быраагыраама туһунан сырдат эрэ.

– 2021-2023 сс. ылыллыбыт инвест-бырагыраамабыт сүрдээх улахан суумалаах. Быһа холоон, бу үс сылга 97 млрд солк. көрүллүбүтэ. “Бу бырагыраама тыа сиригэр туох туһалааҕый? Онно үп хайдах көрүллэрий?”-- диэн ыйытар эбит буоллахха, 2019 сыл балаҕан ыйын 13 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 248-с №-дээх уурааҕынан анал бэрээдэк бигэргэтиллибитэ. Бу бэрээдэк быһыытынан, хас биирдии нэһилиэк, бөһүөлэк улуус дьаһалтатын кытта бииргэ үлэлээннэр, үс сыл устата от ыйын 1 күнүгэр диэри бэйэлэрин былааннарын сайаапка быһыытынан туһааннаах министиэристибэлэргэ киллэриэхтээхтэр. Онтон ити үп тыырыллыыта улахан тутулуктаах. Быһа холуйдахха, 97 млрд солк. харчыттан 64%-на федеральнай үбүлээһин буолар. Өрөспүүбүлүкэ салалтата таһаарыылаахтык үлэлээбитин түмүгэр, итиччэ харчы көрүллүбүтэ.

Олоҕу кытта тэҥҥэ хардылаан

--Билигин барыта сыыппара эйгэтигэр көһөн эрэр. Бу чааһыгар тутуу, олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатыгар туох уларыйыы киирдэ?

– Аан дойду таһымыгар сыыппара экэниэмикэтин ылан көрдөххө, ити хамсааһын хоруона хамсыгын кэмигэр күүскэ барда диэн бэлиэтээн этиэххэ наада. Офис үлэһиттэрэ дьиэҕэ олорон үлэлииллэрэ тэрилтэлэргэ быдан барыстаах буолан таҕыста. Улахан хонтуоралары куортамнаабаттар, дьон дьиэтиттэн олорон үлэлиир. Научнай тэрилтэлэргэ сүрдээх улахан экономия таҕыста дииллэр, лабораторнай үлэттэн атынын дьиэҕэ олорон оҥороллор. Үчүгэйэ диэн, сибээс хабар буолла эрэ, киһи хантан баҕарар үлэлиэн сөп. Манна диэн эттэххэ, Ил Түмэн ВКС нөҥүө араас мунньаҕы ыытта, “төгүрүк остуоллар”, пленарнай мунньахтар буоллулар. Мин санаабар, дьону хабарынан эмиэ олус табыгастаах – 100-чэкэ киһи кыттара эмиэ биир ситиһии.

«Сбербанк» тойоно Герман Греф роботизация тиэмэтигэр сүрдээх элбэх интервьюну биэрэр. Бу тэрилтэҕэ билиҥҥитэ дьону систиэмэ көрөр-истэр кыһалҕатын быһаарар.

Тутуу эйгэтигэр бырайыактааһыҥҥа элбэх уларыйыы киирэн эрэр. 3D макыаттары, вентиляция, электроснабжение, оттук систиэмэтин төлөпүөнүнэн биитэр көмпүүтэр нөҥүө ханна баҕарар сылдьан киирэн көрөр кыахтанныбыт.

Урукку курдук, илиинэн кумааҕыга чертежтаабаккын. Инженернэй проектировщиктар көмпүүтэргэ үлэлииллэр, онон уларытыы киллэрэргэ, сыыһаны-халтаны көннөрөргө сүрдээх дөбөҥ. Үөһэ таһаарар подъемнай механизмнар кэллилэр, кинилэр тутууга көмөлөрө үгүс. Тиэхиньикэ сайдан, үлэ хаамыыта түргэтиир, ону эмиэ учуоттуур тоҕоостоох. Манна даҕатан эттэххэ, тиэхиньикэ килиимэттэн олус тутулуктаах. Экстремальнай тымныыга кыайан үлэлээбэт. Ону ол диэбэккэ, Саха сирэ аан дойдуну кытта тэҥҥэ хардыылыыр.

Тыа сиригэр сибээс үчүгэй буолуон наада. Аныгы технология олоххо киириитэ интэриниэттэн олус тутулуктаах. Урут нэһилиэнньэ: “Төлөпүөн сибээһин киллэриҥ”, -- диэн туруорсара, билигин интэриниэт кыамтатын түргэтэтэр туһунан этэр. Сибээс баар буолан, хочуолунайы, бүтүн систиэмэни онлайн көрө олорор кыахтанныбыт. Билигин үгүс хочуолунайдар хачыгаара суох үлэлииллэр, барытын оператор хонтуруоллуу, көрө-истэ олорор. Автоматизация күүскэ бара турар.

Тыа хаайыстыбатын ылан көрдөххө, тыраахтырдар, комбайннар спутник нөҥүө үлэлиир буоллулар. Төһө дириҥи хаһалларын, туорааҕы сөпкө угалларын бырагыраама быһыытынан туруоран биэрэҕин. Биир гектарга 5 см эрэ сыыһа барыахтарын сөп. Киһи ити үлэни хонтуруоллааччы, хамаанда биэрээччи буолар: уруул да туппат, көлөһүнүн тохпот. Итинник Саха сиригэр суох эрээри, Арассыыйа атын соҕуруу эрэгийиэннэригэр үлэлии олороллор. Краснодарга ыһыы үлэтигэр хото туттубуттара хаһыс да сылыгар барда. 

Түмүктээн эттэххэ, дьон олорор усулуобуйата тупсарын туһугар үгүс сыал-сорук турар, инникитин элбэх уларыйыы күүтэр. Сомоҕолостохпутуна, биир күргүөмүнэн кыһалҕаны быһаарарга болҕомтобутун, билиибитин, баай уопуппутун уурдахпытына, тугу барытын кыайыахпыт. Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ.  

 Ил Түмэн пресс-сулууспата.