Ил Түмэҥҥэ

Төрүт сокуоҥҥа олоҕуран

РФ Конституциятыгар көннөрүүлэри киллэрбиттэринэн, Ил Түмэн СӨ Төрүт сокуонугар уларытыылары киллэрбитэ. СӨ Төрүт сокуонун 17 ыстатыйатыгар көннөрүү киирбит, 4 ыстатыйа тохтохтуллубут уонна саҥа 2 ыстатыйа эбиллибит. Ол курдук, СӨ Төрүт сокуонугар киирбит уларыйыыларынан буолаллар:

n Үөрэх, доруобуйа харыстабылын өҥөлөрүгэр социальнай быраап СӨ Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр;

n Судаарыстыбаннай уорганнар үлэлэрэ көдьүүстээх буоларын туһугар дойдуга аһаҕас (публичнай) былаас биир кэлим тиһигэ оҥоһуллар, онно судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара киирэллэр;

n СӨ Конституционнай суутун нуормата тохтотуллан, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) иһинэн Конституционнай сэбиэт статуһа уонна боломуочуйата бигэргэннэ;

n Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын уорганын тиһигин үлэтин көдьүүстээх оҥорор туһуттан, СӨ судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын тутула СӨ баһылыгыттан, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕыттан (Ил Түмэн), СӨ Бырабыыталыстыбатыттан, мировой судьуйаттан уонна атын СӨ сокуонугар этиллэр уорганнарыттан турар буолла.

2021 сыл сааскы сиэссийэтин устата Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена федеральнай сокуоҥҥа олохтоох сокуону сөп түбэһиннэриигэ үлэлээбит, ону таһынан федеральнай былаас уорганнарын кытта бииргэ үлэлэспит.

Ил Түмэн эрэгийиэҥҥэ салгын тырааныспарынан тиэйии бырагырааматын үбүлээһинин улаатыннарар туһунан этиитэ Госдумаҕа ылыныллыбыт. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена Дьокуускай – Москва – Дьокуускай, Дьокуускай -- Санкт-Петербург -- Дьокуускай

хайысхаларынан айаны субсидия маршрутугар киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхпүт. Бэс ыйыгар Госдума көрүүтүгэр Ил Түмэн 3 сокуону көҕүлээн киллэрбит.

Дьокутааттар куорпустарыгар уларыйыы

Бэс ыйын 16 күнүгэр Ил Түмэн XXVIII уочараттаах пленарнай мунньаҕар «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа өрөспүүбүлүкэтээҕи салаатынан талыллыбыт норуот дьокутаата Петр Гоголев СӨ Конституционнай сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллыбытынан, боломуочуйата тохтотуллубут.

Петр Васильевич Гоголев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) VI ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн 2018 сыл балаҕан ыйын 25 күнүттэн 2021 сыл бэс ыйын 17 күнүгэр диэри үлэлээбит.

XXIX уочараттаах пленарнай мунньахха Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн Нам биир мандааттаах быыбардыыр уокуругуттан норуот дьокутаата Алексей Еремеев талылынна.

Маны таһынан 2021 сыл сааскы сиэссийэтин кэмигэр парламент дьокутааттарын куорпуһугар уларыйыылар буолбуттар. Норуот дьокутаата Владимир Членов олохтон туораабытынан, боломуочуйата тохтообут, кини оннугар муус устар ыйыгар буолбут пленарнай мунньахха «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа Саха сиринээҕи салаата туруорбут Татьяна Егорова кандидатурата норуот дьокутаатын боломуочуйатугар бигэргэммит.

Ыам ыйын 26 күнүгэр буолбут XXVII уочараттаах пленарнай мунньахха ЛДПР баартыйа Саха сиринээҕи салаатынан талыллыбыт норуот дьокутаата Гаврил Парахин РФ Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Думатын дьокутаатынан талыллыбытынан, боломуочуйата болдьоҕун иннинэ тохтотуллубут. Кини оннугар Юрий Кондратьев буолла.

Сокуону оҥоруу үлэтэ

2021 сыл сааскы сиэссийэтин кэмигэр СӨ VI ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕа 6 пленарнай мунньаҕы (4-дэ дистанционнай көрүҥүнэн) ыытта, олорго 299 нуорма-быраап аахтата ылылынна. Ол иһигэр 87 сокуон, итинтэн 7-тэ тирэх сокуон, ону таһынан 212 уураах.

Саамай элбэх нуорма-быраап аахтата судаарыстыба салайыытын, социальнай бэлиитикэ уонна наука, култуура, үөрэх, доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр, ону сэргэ бас билии уонна өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарыгар ылылынна.

Ылыллыбыт сокуоннар ахсааннарыгар маннык докумуоннары бэлиэтиир тоҕоостоох:

n Олохтоох салайыныы эйгэтигэр 14 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 7 сокуон;

--бүддьүөт уонна нолуок эйгэтигэр 12 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 7 сокуон;

-- СӨ бас билиитин уонна экэниэмикэтин сайыннарыыга 56 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 12 сокуон;

--тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар, айылҕа кыаҕын туһаныыга уонна сир сыһыаннаһыыларын хайысхатынан 28 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 10 сокуон;

--социальнай бэлиитикэ эйгэтигэр 37 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 9 сокуон;

--хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын быраабын харыстааһын эйгэтигэр 2 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 1 сокуон;

--наука, култуура, үөрэх, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр 51 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 10 сокуон;

--уопсастыба куттала суох буолуутун хааччыйыы эйгэтигэр 14 нуорма-быраап аахтата, ол иһигэр 5 сокуон;

--тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа 17 нуорма-быраап аахтата, , ол иһигэр 7 сокуон.

2021 сыл сааскы сиэссийэтигэр Федеральнай сокуон 92 барыла көрүлүбүт, ону сэргэ Арассыыйа Федерациятын субъектарын сокуону таһаарар уорганнарын 9 сокуону көҕүлээһинэ уонна 27 ыҥырыыта көрүллэн өйөммүт.

Сокуону көҕүлээһин бэрээдэгинэн, Ил Түмэн РФ Госдуматыгар «Дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын реформатын пуондатын туһунан” сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан» Федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары таарыйар федеральнай сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбит. Сокуон барылынан, пуондаттан ылыллыбыт үбүнэн, собуокка оҥоһуллубут анал матырыйаалларынан чааһынай дьиэлэри тутан, социальнай куортамҥа биэрэр туһунан этиллэр. Бу хайысхаҕа хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү бырагыраама кыттааччылара уонна маневреннай дьиэҕэ олорор дьон хабыллыахтарын сөбүн туһунан этиллэр.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) уураахтарынан федеральнай сокуоннарга көннөрүү киллэрэр туһунан этии киирбит. Ханнык сокуоннарга? «Балыктааһын уонна уу ресурсаларын харыстааһын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан, «РФ Ойуурун кодексыгар ууларытыы киллэрэр туһунан» уонна «РФ олохтоох салайыныытын тэрийии уопсай бэрээдэгин туһунан» федеральнай сокуон 14-с уонна 16-с ыстатыйаларыгар уларытыы киллэрэр туһунан.

Бу сыл бэс ыйын түмүгүнэн СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа көҕүлээн киллэрбит 3 сокуона Госдума көрүүтүгэр сытар.

Ил Түмэн үлэтин биир көрүҥүнэн “парламент истиилэрин”, “бырабыыталыстыба чаастарын” уонна “төгүрүк остуоллары” тэрийэн ыытыы буолар. VI ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньах сааскы сиэссийэтин үлэтин кэмигэр, төһө да коронавирус ыарыы турбутунан биллэриллибит пандемия уһаатар, парламент былааннаммыт үлэтэ кэмигэр ыытыллыбыт.

Быйыл саас Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин уонна хамыыһыйаларын 114 мунньаҕа уонна Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна бас билии боппуруостарыгар сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕын киэбинэн 1 аһаҕас истиилэр, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн уопсастыбаннай-сүбэлиир сэбиэт 2 мунньаҕа, «Саха сирин Аартыкатын түөлбэтигэр олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын сайдалларын мэктиэлиир судаарыстыбаннай бэлиитикэни олоххо киллэрии» диэн дьокутааттар Ассамблеяларын мунньаҕа, Доруобуйа сылыгар анаммыт «Аһаҕас парламент» дискуссия былаһааккатыгар көрсүһүү, 5 эспиэр чааһа ыытыллыбыт.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев бэс ыйын 9 күнүгэр «Уһук Илин уонна Забайкалье» парламеннар ассоциацияларын мунньаҕар Ил Түмэн көҕүлээн киллэрбит «Дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын реформатын пуондатын туһунан” уларытыы киллэрэр туһунан» Федеральнай сокуон боппуруоһугар иһитиннэрии оҥорбут.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕа парламеннар эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы үлэлэрин чэрчитинэн Амур уобалаһын Судаарыстыбаннай Мунньаҕын уонна Хакасия Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин кытары бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэһии түһэрсибит