Кинилэртэн биирдэстэринэн олунньу 15 күнүгэр төрөөбүтэ 90 сыла туолбут Анастасия Семеновна Копырина буолар. Итинник үрдүк аакка-суолга чахчы уһулуччу эрэ дьон тиксэллэрэ баар суол. Герой диэн иэгэйэр икки атахтаахха чыпчаал албан аат буоллаҕа. Анастасия Копыринаҕа ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1973 сыл балаҕан ыйын 6 күнүнээҕи Ыйааҕынан сүөһүттэн бородууксуйаны ылыыга уһулуччу үрдүк көрдөрүүлэри ситиспитин иһин Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ.
Үөрэммитэ буоллар
Анастасия Копырина биһигин ыйаабыт сирэ — Уус Алдан улууһун Лөгөй нэһилиэгин Нуонарыкы алааһа. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланарыгар кини 11-гэр барбыт хороччу улаатан эрэр кыысчаан этэ. Настаа күн күбэй ийэ сылаас, истиҥ таптала диэни билбэккэ улааппыта. Олох кыратыгар чугас киһитэ өлбүтэ. Амарах аҕата кини иккис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, уоттаах сэрии бара турдаҕына, 1942 сыллаахха күн сириттэн күрэммитэ. Кыысчаан тулаайах хаалан, сут-кураан, аас-туор сылларга, хомойуох иһин, салгыы кыайан үөрэммэтэҕэ.
Үөрэҕиттэн тохтоон баран, Настаа субай сүөһүгэ бостууктуур убайын кытта мэлдьи бииргэ иилэҥкэйдэһэ сылдьыбыта, көмөлөһөрө. Хороччу улаатан эрэр кыысчаан хара үлэҕэ эриллибитинэн барбыта. Улахан киһилии дуоспуруннаах, кыһамньылаах 14 саастаах Настяны холкуоска ыанньыксытынан үлэҕэ ылбыттара. Мантан ылата кини олоҕун бу салааҕа анаабыта.
«Үөрэммитэ буоллар улахан үлэһит буолуо этэ», — диэн дьон-сэргэ этэллэрин мэлдьи истээччибин. Кырдьык, дириҥ өйө-санаата даҕаны кинини ити чыпчаал ситиһиини көрдөрөрүгэр сирдээтэҕэ. Ханнык баҕарар үлэ, үрүҥ буоллун, хара буоллун киһиттэн син биир өйү-санааны эрэйэр. Ырааҕы анааран эрэ көрөр киһи үлэтэ таһаарыылаах буолар.
Таҥара тэҥниир
Мин Дьокуускайга көһөн киирэн баран, Анастасия Семеновналыын чугастык алтыспытым. Дьиэтигэр да ыалдьыттыырым, төлөпүөнүнэн да үгүстүк кэпсэтэрбит. Кини олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан үгүһү кэпсиир буолара.
— Сэрии, сут-кураан сылларыгар эрэй бөҕөнү көрбүппүт. Ас-таҥас кэмчи кэмэ этэ. Суоратынан, бутугаһынан аһылыктанан сылдьарбыт. Сэрии маҥнайгы сылларыгар бурдугу биэрбэттэрэ. Аччыктааммыт ааммытын бүрүйбүт сүөһүбүт тириитин иккитэ көтүрэн ылан сиэн турардаахпыт. Кэлин 1944-1945 сылларга 2-3 киилэ бурдук биэрэр буолбуттара. Кыайыы буолбутун Төбүрүөн диэн сиргэ ыанньыксыттыы сылдьан истибитим. Оччолорго биһиэхэ араадьыйа диэн суоҕа. Биригэдьиирбит атынан көтүтэн кэлэн кэпсээбитэ. Үөрүү бөҕө буолбуппут, — диэн Анастасия Семеновна кэпсиир буолара.
Кини төгүрүк тулаайах хаалан, дьоллоох оҕо саас диэни билбэтэҕэ. Күнү-күннүктээн оонньуурун-көрүлүүрүн оннугар дьоҥҥо көмөлөһөн, ынах этэрэрэ, ыаһара. Ити үлэҕэ эриллэн улаатыыта, эрэйи-буруйу көрүүтэ үтүөнэн эргиллибитэ. «Таҥара барытын тэҥниир» дииллэрэ кырдьык.
Биир өрөбүлэ суох
1950-с сыллар саҥаларыгар ньирэйи ынахтан араарыы хампаанньата саҕаламмыта. Манна Анастасия Семеновна үлэлии-хамсыы сылдьар холкуоһугар бастакы бачыымы көтөхпүтэ. Кини мөлтөх туруктаах ньирэйдэри ылан, оҕолуу бүөбэйдээн, сууккаҕа 700 грамм эбиллэллэрин ситиспитэ. Онтон үүтэ суохтарынан аатырбыт ынахтары ылан, икки сыл иһигэр хас биирдиилэриттэн 1862 кг үүтү ыан, үтүө үлэһит быһыытынан биллиитэ-көстүүтэ саҕаламмыта.
— Ити кэмҥэ холкуоспут бэрэссэдээтэлинэн Егор Гаврильевич Алексеев үлэлиирэ. Миигин, 21 саастаах эрэ эдэр кыыһы, райсовет дьокутаатынан талбыттара. Егор Гаврильевич мин үлэһит, киһи буоларбар улаханнык көмөлөспүтэ, өйөөбүтэ, сүбэ-ама буолбута. Кини оройуон киинин да билбэт кыыһы атынан тиэйэн киллэрэрэ, дьиэтигэр түһэрэрэ. Үтүө салайааччы этэ, — диэн Анастасия Семеновна кэпсээбитэ.
Киниттэн оччолорго биир күнүҥ хайдах ааһар этэ диэн ыйыталаспытым. Настаа атын дьон түлүк ууларыгар утуйа сыттахтарына, сарсыарда эрдэ хабыс-хараҥаҕа 4 чааска туран, ферматыгар барара. Дьиэтэ ыраах буолан, бириэмэтин кэмчилээн чугас ыалга, эбэтэр «кыһыл муннукка» эбиэттиирэ. Киэһэ 9 чааска үлэлээн бүтэн дьиэтигэр барара. Ынахтарын оҕолорун курдук таптыыра, бүөбэйдиирэ. Ис сүрэҕиттэн астынан туран үлэлиирэ. Биир өрөбүл күн, уоппуска диэн көрүллүбэтэ. Биирдэ ыалдьан балыыһаҕа киирэн баран, үлэтин санаан күрээн тахсыбыта. Дьэ, кытаанах үлэ диэтэҕиҥ.
— Илиинэн ыырым саҕана 15-18, кэлин электродойканан туһанар буолбуппут кэннэ сүүрбэттэн тахса ынаҕы ыырым, — диирэ Анастасия Семеновна.
Доруобуйа айгырыыр дуо?
Киниттэн: «Наһаа күүстээх үлэттэн киһи доруобуйата мөлтүүр, айгырыыр дуо?» — диэн ыйыппытым.
— Ити этиигэ мин төрдүттэн сөбүлэспэппин. Төһө да итиигэ-тымныыга буспутуҥ-хаппытыҥ, тириппитиҥ-хоруппутуҥ иһин, киһи үлэҕэ ыстаал курдук хатарыллар. Үлэ киһиэхэ хаһан даҕаны куһаҕаны оҥорбот. Киһи күн сиригэр хайдах доруобуйалаах айыллан кэлбититтэн доруобуйата тутулуктаах дии саныыбын, — диэн кини хоруйдаабыта.
Ситиһиилэр
Анастасия Семеновнаны үөлээннээхтэрэ наһаа түргэн туттуулааҕын, бүтэрбитэ-оһорбута эрэ баар буоларын туһунан кэпсиир буолаллара.
1966 сыллаахха Анастасия Семеновна Копырина «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадаламмыта. Нөҥүө сылыгар бастакы төрүөх бургунастартан 1913 кг, оттон үс сылынан 3239 кг үүтү ыан чемпион ыанньыксыт аатын ылбыта. Чулуу ыанньыксыт ССКП обкомун, ССКП Уус Алданнааҕы райкомун бюротун чилиэннэринэн быыбардаммыта. 1971 сыллаахха Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта.
Бу кэмҥэ кини тэрийбит ыччат-комсомольскай ферматын коллектива хас биирдии фуражнай ынахтан 2500 кг, оттон бэйэтэ 3500 кг үүтү ыабыттара. Пятилетка бүтэһик сылыгар Анастасия Семеновна хас биирдии ынаҕыттан 4000 киилэ үүтү ыырга эбэһээтэлистибэ ылыммыта. 4004 киилэни ыан ылыммыт соругун чиэстээхтик толорбута. Бүтүн Союзтааҕы социалистическай куоталаһыыга, үлэҕэ үрдүк көрдөрүүлэрин иһин, үөһэ этэн аһарбытым курдук, киниэхэ 1973 сыллаахха Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ. Биир дойдулаахтара чулуу үлэһит кыыстарынан киэн туттуохтарын туттубуттара.
Герой сүбэлэрэ
Ытык дьоммут, кырдьаҕастарбыт, сир түннүктэрэ бэйэлэрин кытта төһөлөөх элбэх мындыр сүбэни-аманы илдьэ барбыттарын киһи ааҕан сиппэт. Анастасия Семеновна тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар бэйэтин санаатын эппитин, сүөһүнү көрүүгэ-харайыыга сүбэтин-аматын биэрбитин сурукка тиспитим. Ону ааҕааччыларбар билиһиннэриэм.
— Үгүөрү соҕус үрүҥ илгэни ылар инниттэн, биирдиилээн ыалларга да буоллун, сайылыктааһыны тэрийэр хайаан да наада. Ынаҕы хайаан даҕаны 10 ый устата ыыры ситиһиллиэхтээх.
— Ынахха эбии аһылык хайаан да наада. Хаалбыт бааһыналар элбэхтэр. Бу бааһыналары уопсай күүһүнэн таҥастаан, биирдиилээн ыалларга турнепс олордоллоругар үллэриэххэ.
— Кураан дьылларга сайын устата иккитэ оттооһуну тэрийиэххэ. Ол эбэтэр күһүҥҥү ходуулааһыны сөргүтүөххэ. Оттуур ходуһаны кэҥэтэр үлэлэри ыытар дьону эмиэ өйүөххэ баара. Хатыҥ сэбирдэҕин хомуйан, хатаран, бугуллаан, кыһын сүөһүгэ сиэтэр үчүгэй буолааччы.
Сэтинньи ый ортотуттан муус устар ыйга диэри бэс лабаатын хомуйан, сүөһүгэ эбии аһылык оҥостуохха эмиэ сөп. Дулҕаны күөх эрдэҕинэ быһан, хатаран, үлтү сыстаран эмиэ сиэтиэххэ сөп.
Былыык күөл атаҕар мустааччы. Күһүн ону хомуйан ылаҥҥын, муус үрдүгэр чөмөхтүүгүн. Кыһынын сүөһүгэ биэдэрэ аҥаардыытын биэрэҕин. Лабыктаны хомуйуохха наада. Уу отун, хомуһу сиэрпэнэн да хомуйан ылыахпытын сөп. Оччоҕо кыра да отунан сүөһүнү иитиэххэ сөп.
— Сүөһү саас ырыганнаан сытан хааллаҕына, сөрүүн кэмҥэ, кулун тутарга, муус устарга хайаан да туруоруохтааххын. Бэлисипиэт насоһунан синньэ улаатыар диэри эмиийин сүмэтинэн үрдэриэхтээхпит уонна эмиийин төбөтүн биинтэнэн баайан кэбиһиэхтээхпит. Иккис күнүгэр эмиийиттэн биинтэтин сүөрэҕин уонна көмөлөһөҥҥүн сүөһүгүн туруораҕын. Синньинэн салгын киирэн сүөһү сэниэлэнэр. Битэмииннээх аһылыктары аһатыахтаахпыт. Килиэби оргуйбут ууга сиигирдэн сиэтиэххэ сөп. Оччоҕо сэниэ киирэр. Бэс лабаатын ууга оргутан иһэрдиэхтээхпит. Күһүн балыктыахтаахпыт. Миинин сытан хаалбыт сүөһүгэ 1-2 киилэҕэ диэри иһэрдиэхтээхпит. Балык миинэ олус битэмииннээх. Итини таһынан сытан хаалбыт сүөһүгэ сарсыарда аһыан иннинэ сылаас, сиикэй сымыыты туустаан иһэрдэҕин. Ити кэнниттэн чаас буолан баран, сүөһүгүн аһатаҕын. Мантан эппэтииттэрэ көтөҕүллэр. Сиикэй бурдугунан аһатыа суохтаахпыт, куртахтарыгар ыарахан.
— Сүөһү иһэ ыалдьыбыт буоллаҕына, хаанныахха наада. Кулгааҕын аҥаарын хайа быһаҕын, эбэтэр кутуругун төрдүн быһаҕынан быһа анньаҕын. Куһаҕан хаана бардаҕына, көмөлөөх буолар. Сүөһүгүт хаанынан сыптарыйар буоллаҕына, биир ыстакаан хааны тууһаан баран иһэрдиэхтээххин. Ити олус туһалаах эмп.
— Билигин тыа сиригэр үлэтэ суох дьон элбээтилэр. Үлэлии сатаатахха, үлэ суох буолбатах, баар. Тоҕо кыаллыбатый, кыһыннары үлэлиир теплицалары оҥостор. Тоҕо кэлии эрэ аһы ыарахан сыанаҕа атыылаһыахтаахпытый?
Үлэ Геройун Анастасия Семеновна Копырина ыллыктаах санаалара, туһалаах сүбэлэрэ сүөһү иитиитинэн дьарыктанар хас биирдии хаһаайыстыбаҕа наадалааҕын саарбахтаабаппын.
* * *
Бу күннэргэ герой төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар Лөгөй нэһилиэгэр биир дойдулаахтара ытык киһилэрэ төрөөбүтэ 90 сылын бэлиэтээтилэр. Анастасия Семеновна туһунан үгүс үтүө тыллар этилиннилэр.
Маны таһынан аны сайын бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Анатолий Семенович Бурнашев Үлэ Геройун бэлиэ түгэнигэр аналлаах ыһыах ыһаары, билигин ол тэрээһинигэр сүүрэ-көтө сылдьар.
Людмила НОГОВИЦЫНА
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
