Сэрии кэнниттэн өрүттүү сыллара, ас-таҥас тиийбэтэ, тыа хаһаайыстыбатын хаалыыттан суһаллык өрө тардыы, бурдугунан хааччыйыы соруга дойду үрдүнэн турбута. Н.С.Хрущев 1953-1958 сылларга индустриализацияны кытта тэҥҥэ сайыннарар сыалтан тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһини үс төгүл улаатыннарбыта, холкуостартан бородууксуйаны атыылаһыы сыанатын икки төгүл үрдэппитэ, урукку иэстэрин сотторбута, быраҕыллыбыт сирдэри, кырыс сири өрө тардыы үлэтэ күүскэ барбыта. Дойду холкуостарын 80% тыраахтардарынан, комбайннарынан хааччыллыбыта, 1 мөлүйүөн механизатор бааһыналарга тахсыбыта. Бэйэ хаһаайыстыбатын биэс төгүл улаатыннарарга көҥүл бэриллибитэ. Холкуостарга олохтоох усулуобуйаны учуоттаан устааптарын бэйэлэрэ ылыналларыгар кыах бэриллибитэ. Алларааттан былааннааһын бириинсибэ олоххо киирбитэ. Бу көдьүүстээх дьаһаллар түмүктэринэн тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта 1953-1958 сылларга 35% үрдээбитэ, дойдуну бурдугунан хааччыйыы былаана аһара барбыта.
Хрущев саҕанааҕы өрө көтөҕүллүү, «ириэрии» политиката ыраах хоту өрөспүүбүлүкэни да тумнубатаҕа. Хомсомуоллары улахан тутууларга ыҥырыы, быраҕыллыбыт сирдэри, учаастактары сөргүтүү политиката күргүөмнээхтик барбыта. 1957 сыллаахха 17 эдэркээн уолаттар, кыргыттар оччотооҕу хомсомуол ыҥырыытын ылынан күөх Амма кытылыттан урут санаалара да тиийбэтэх тус хоту таас хайалар быыстарыгар тайаан сытар Саккырыыр оройуонугар тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыыга диэн ыраах айаҥҥа туруммуттара. Оройуон салалтата кэлэр ороскуоттарын уйунан харчы ыытан, кэлбит ыччаттары үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Бу туһунан билигин 80 сааһыгар үктэммит Анна Гаврильевна Ефремова бэйэтин ахтыытыгар кэпсиир:
— Биһиги 17 ыччат Ил-2 сөмөлүөтүнэн 4 чаас устата көтөн тиийбиппит. 1957 сыллаахха балаҕан ыйыгар аан бастаан Хоту сиргэ үктэнэн баран, хаар сытарын көрөн сөхпүппүтүн өйдүүбүн. Олус кэрэ айылҕалаах хайалар быыстарыгар сытар оройуон дьоно биһигини сайаҕастык көрсүбүтэ. Биир кыракый балаҕаҥҥа түһэрбиттэрэ. Оройуон киинигэр Саккырыырга улахан партийнай мунньах буола турар кэмигэр түбэспиппит. Ол кэнниттэн кэнсиэр туруоран ньиргиттилэр. Биһиэхэ, саҥа кэлбит эдэр дьоҥҥо, туох барыта олус үчүгэй уонна сонун көстүү этэ. Бу кэнниттэн барыбытын мунньан ким ханнык нэһилиэккэ, учаастакка барарынан араартааһын саҕаламмыта. Алта ыччаты Дьарҕаалаахха, 8 киһини – Кустуурга, 2 уолу Сэбээн-Күөлгэ (оччолорго Кэбээйи оройуонун сорҕото Саккырыыр оройуонугар киирэрэ) бараҕыт диэн буолла. Дьэ, үөрэ-көтө күргүөмүнэн анаммыт сирбитигэр табанан айаннааһын буолла. Уопуттаах биригэдьиирдэри биһигини арыаллыырга анаатылар. Сутаков Иван баяҥҥа олус үчүгэйдик оонньуурун көрөннөр, кулууп үлэһитэ тиийбэт диэн кулуупка үлэлэтэ ыыттылар. Мин Дьарҕаалаахха саһыл фермата баарын истэн, тута онно барарга үөрүүнү кытта сөбүлэстим. Аммаҕа Өнньүөскө аймахтарым саһылга үлэлиир буоланнар син ити үлэҕэ сыстаҕас этим. Леонтьев Егор Васильевич, Жирков Сатара учаастагар хотон тутуутугар ананнылар. Роман Кутургин ыстаадаҕа таҕыста. Артемьева Людмила балыыһаҕа үлэлиир буолла. Дьэ, ити курдук үлэ-хамнас күргүөмнээхтик саҕаланна. Оччолорго Саккырыыр оройуонун холкуостарыгар саха ынаҕын, сылгыны, табаны, кырымахтаах хара саһылы элбэтии соруга күүскэ турбута. Биһиги саһылы иитэр фермабыт ыччат фермата диэн ааттанара. Олохтоох ыччаттары кытта 4 сыл устата эйэ дэмнээхтик үлэлээбиппит. Биир саһылтан 6-лыы төрүөҕү ылан бастыҥ ферма аатын сүкпүппүт. Саһыл аһылыгын тыаттан табанан аҕалаллара, араас битэмиини, саһылы иитиигэ үлэ уопутун сырдатар кинигэлэри Верхоянскайтан аҕалан түҥэтэллэрэ. Москуба куораттан тиийэ араас хамыыһыйалар кэлэннэр үлэбит уопутун көрөн-истэн бараллара, хайдах Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар төрөлкөй, бөдөҥ, кырымахтаах хара саһылы иитэрбитин сөҕө көрөллөрө. Саһылларбыт тириитин бэйэбит сүлэн, ыраастаан, анал киэпкэ тиирэн хатаран баран туттарар этибит. Тириилэрбит бастыҥ хаачыстыбаҕа киирсэллэрэ.
Кэлии ыччаттар олохтоох ыччаты кытта доҕордоһон, ыллаан-туойан, кэнсиэр бөҕөтө туруоран ыытыллар күрэхтэргэ оройуоҥҥа өрүүтүн бастыыр этибит. Ыччаттар Сэбээн-Күөлтэн тиийэ табанан кэлэн араас күрэхтэһиилэргэ кытталлара. Саас аайы Саккырыырга таба сүлүөтүгэр бараммыт араас күрэхтэһиилэргэ, кэнсиэргэ кыттаммыт өрүү бастыырбыт. Тустууга, хайыһарга, саанан ытыыга Егор Леонтьев салайан илдьэ сылдьара, иннилэрин кимиэхэ да биэрбэт этилэр. Хоту кэлиэхпит иннинэ, 1957 сыллаахха сайын Амматтан Ольга Сидоркевич салайыытынан Дьокуускайга фестивальга кыттаммыт, Ольга, мин уонна 2 уол буолан лауреаттаабыппыт, аата, онно үөрбүппүтүөн. 1959 сыллаахха II фестивальга аны Саккырыыртан Дьокуускайга тиийэн кыттыыны ылар чиэскэ тиксибиппит. Бу да сырыыга лауреат аатын ылан, үөрэн-көтөн эргиллибиппит.
Ити үлэлиир сылларбытыгар Сатара учаастагар саҥа хотон тутуллан ыччат фермата тэриллибитэ. Балачча тэйиччи сиргэ Егор Леонтьев хайыһарынан илдьэ барара. Сатараҕа тиийэн мунньахтыыр, үлэбитин былаанныыр этибит. Эдэр, үлэҕэ көхтөөх ыччаттар буоламмыт туохтан да толлон турбат этибит. Күлүү-үөрүү, дьээбэлэһии, үлэ-хамнас күөстүү оргуйара… Олус да кэрэ кэмнэр этилэр. Билигин да ол түгэннэр харахпар бу баардыы көстөллөр. Бу 9 сыл устата үлэлээбит сылларбар нэһилиэк сэбиэтин дьокутаатынан, дьахтар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллан, күн солото суох түбүгүрэр этибит. Саһылтан уурайан баран сопхуос түбүктээх үлэтигэр сылдьыбытым. Кэлин интернакка иитээччинэн, асчытынан үлэлээбитим. Оҕолор таҥастарын илиинэн сууйан, таҥнар таҥастарын бэйэбит тигэн, туох баар өрөмүөн үлэтин барытын бэйэбит оҥорор этибит. Түннүк тааһын кытта бэйэбит уларытарбыт, туох да үлэни көрөн турбат этибит. Анна Тимофеевна Стручкова, Василий Афанасьевич Сыроватскай курдук олус үчүгэй салайааччылары кытта эйэ дэмнээхтик үлэлээбиппит. Онтон ыанньыксыт тиийбэт буолан фермаҕа көһөрбүттэрэ, оччотооҕу ыччаттар “эс” диэни билбэт, ханна ыарахан үлэ баарыгар барытыгар түһүнэн иһэр этибит. Дьарҕаалаахха олоҕум аргыһын көрсөн, хоту дойдуну иккис дойду оҥостон, манна силис тардан олохсуйан билигин сиэннэрбин көрөн олоробун.
Кустуурга барбыт ыччаттар тустарынан Иван Иванович Постников ахтыытыттан:
— Мин Таатта улууһуттан төрүттээхпин, ийэбит кырабытыгар өлөн, бииргэ төрөөбүттэрим куорга былдьананнар олох аһыытын-ньулуунун кырабыттан билэ улааппытым. Аммаҕа үлэлии сырыттахпына, хомсомуол ыччаттары хоту оройуоннарга үлэҕэ ыҥырар диэн сураҕы истэн, тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыыга диэн 17 ыччат буолан күргүөмүнэн Саккырыыр оройуонугар кэлбиппит. Оройуон салайааччылара биһигини уруйдуу-айхаллыы көрүстүлэр. Саккырыырга биир нэдиэлэ курдук буоллубут. Миигин кытта Слепцова Дуня, Федорова Христина, Никитина Прасковья, Жиркова Дуня, Максимова Маша, Тимофеев Иван, Христофоров Рома диэн Учур уола Кустуурга барар буоллубут. Биһигини комсомолькай тэрилтэ сэкирэтээрэ Матрена Аммосова көрсөн илдьэр буолбута. Миронов Коля оройуоҥҥа хомсомуол сэкирэтээринэн хаалар буолла. Христина Федорова табаҕа таҕыста, уоннааҕылар Эмэндэрээҥҥэ ыанньыксыттыы барар буоллулар. Үлэлиэхтээх сирбитигэр табанан элээрдэн илтилэр, аара Уһуктаахха бары сылбах курдук хоонньоһон сынньанан аастыбыт. Оччолорго кыра учаастактары сөргүтүү, сүөһүнү, сылгыны, табаны элбэтии соруга күүскэ турбута. Ленин аатынан холкуос биир бастыҥ үлэлээҕинэн биллэрэ. Икки сыл ыанньыксыттаан баран, кэлин Кустуурга моториһынан үлэлии сылдьан, олохтоох кыыһы кэргэн ылан, киномеханик идэтигэр үөрэнэн, 7 оҕону төрөтөн манна олохсуйбутум. 1958 сыллаахха нэһилиэк ыччатын кытта бииргэ авиапорт тутуутугар үлэлээбиппит. Ити курдук, үгүс кэлии ыччат манна хаалан, оҕо-уруу тэнитэн, хоту сири өрө тардыыга сэмэй кылааппытын киллэрэн оччотооҕу хомсомуол ыҥырыытын өйөөн хоту дойду биир кэрэ сиригэр олохсуйбуппут.
Амма сардаанатын санатар кэрэ сэбэрэлээх, уһун суһуохтаах Евдокия Саввична Жиркова ыраах учаастакка ыанньыксыттаан, армияттан кэлбит уһун дьылыгырас уҥуохтаах олохтоох уолга, Гаврил Старостиҥҥа, кэргэн тахсан Кустуурга олохсуйбута. Людмила Григорьевна Артемьева, Анна Гаврильевна Ефремова быйыл 80 саастарын томточчу туоллулар. Бу ыаллар оҕолоро бары үөрэхтэнэн, сис ыал буоланнар, сиэннэрэ дойду араас муннуктарынан тарҕаһан, Америкаҕа тиийэ олохсуйан олороллор.
Ити курдук ыраах Амма кытылыттан эдэркээн уолаттар уонна кыргыттар хоту дойдуну, тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыыга диэн ыҥырыыны ылынан, үксүлэрэ дьылҕалара ыйбыт кытылыгар бэриниилээхтик үлэлээн, хоту дойдуга силис тардан олохсуйбуттара. Оччотооҕу ыччаттар ыарахаттартан чаҕыйбат күүстээх санаалара, чиҥ тирэхтэрэ, үлэҕэ турунуулара, олоххо дьулуурдара билиҥҥи ыччакка холобур буолуон сөп. Амма ыччаттара үлэлии кэлбит холкуостара кэлин өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ тахсан кылгас кэм иһигэр тыа хаһаайыстыбата өрө тахсыы суолун тутуспута. Сэрии кэмин ыччаттара, хомсомуоллара олох тургутуутун, аас-туор кэмнэри эттэринэн-хааннарынан билэн, сырдыкка тардыһыыларынан, кытаанах санааларынан дойдуну өрө тардыы күүстээх хамсааһыннарыгар барытыгар кыттан үлэ-хамнас күөстүү оргуйбута. Тайҕаны солоон тимир суол тутуутугар, дойдуга барар улахан тутууларга, кырыс сири тиэрэн бурдугу олордууга, тыа сирин өрө тардыыга киллэрбит кылааттара тугунан да кээмэйдэммэт уонна умнуллубат. Сэрии оҕолорун, ыччаттарын дьарамай санныгар сүгэһэр буолбут сэрии алдьархайын кэнниттэн урусхалламмыт дойдуну өрө тардыы соругун кинилэр кылгас кэм иһигэр толорбуттара, күүрээннээх үлэнэн индустриализацияны кытта тэҥҥэ тыа хаһаайыстыбатын өрө тарпыттара бэл сайдыылаах омук дойдуларын сөхтөрбүтэ. 1957 сыллаахха космоһы баһылааһыҥҥа сэрииттэн эчэйбэтэх Эмиэрикэни ситэн, баара-суоҕа түөрт сылынан космоска киһини көтүппүт улуу дойдуну ким да сөһүргэстэтэр кыаҕа суоҕун урукку кэм ыччаттарын ыраас-сырдык мөссүөннэрэ, чиҥ тирэхтэрэ, күүстээх санаалара саһарбыт хаартыскаларга мичээрдии санаталлар…
Наталья Попова
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
