Доруобуйа

Кинигэ, аата да этэрин курдук,   киһи аймаҕы быдан былыргыттан күн бүгүҥҥэ  диэри кылгас соннообут, быстах дьылҕалаабыт уодаһыннаах  сэллик туһунан. Бу сыстыганнаах  ыарыы киһини кытта сайдыылаах XXI үйэ боруогун тэҥинэн атылласпыта. Билиҥҥэ диэри аан дойду араас муннуктарыгар киэҥник тарҕаммыт, өссө даҕаны кыайтара илик ыарахан ыарыынан билиниллэр.

Кинигэҕэ сүрүн миэстэни Саха сиригэр сэллик тарҕаныытын, сэллиги утары охсуһуу устуоруйатын  сырдатыы ылар. Сэллик Саха сиригэр XX үйэ бастакы аҥаарыгар киэҥник тарҕаммыт ыарыы этэ. Оҕо-дьахтар, эдэр- кырдьаҕас бары ыалдьаллара, өлүү-сүтүү элбэҕэ. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыттан сэллиги утары киэҥ хабааннаах охсуһуу саҕаламмыта. Маны доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрэ, сэбиэскэй-бартыыйынай  уорганнар, араас тэрилтэлэр, нэһилиэнньэ уонна уопсастыбаннас киэҥ араҥата бары көмөлөөн ыыппыттара. Кинигэҕэ бу үлэҕэ биэлсэрдэр, быраастар оруоллара сырдатыллар. Ол курдук,  ааҕааччы фтизиатр-быраастар В.А.Радэн, С.А.Ермолаев, Г.М. Кокшарскай о.д.а. тустарынан сэргиэҕэ.

Ааптар бэйэтэ 1976 сыллаахха СГУ медико-лечебнэй факультетын бүтэрбитэ, фтизиатр-бырааһынан үлэтин оччотооҕу Орджоникидзевскай оройуоҥҥа Кыыл Бастаах  сэллиги эмтиир диспансертан саҕалаабыта. Валериан Николаев манна үлэтин хайдах саҕалаабытын, кэлэктиибин эрэ туһунан буолбакка, Покровскай куорат, куорат дьонун-сэргэтин,  Өлүөнэ Эбэ тустарынан хомоҕой тылларынан уус-ураннык ойуулуура ааҕааччыга уодаһыннаах дьаҥ туһунан кинигэ буоларын ханнык эрэ кэмҥэ умуннаран ылар, киһи тартаран ааҕан бара  туруон курдук. “Эркээни  хочотунан, улуу Өлүөнэ кэрэ көстүүлээх миэстэлэринэн аа-дьуо  хаамса сылдьан,  бу  кэрэ-бэлиэ миэстэлэр чахчы киһини айар-тутар үлэҕэ көҕүлүүллэрин итэҕэйэҕин... Бу –  драматург Степан Ефремов, прозаик, фронтовик  Исай Никифоров, СӨ норуодунай суруйааччыта Павел Харитонов дойдулара. Сэрии кэнниттэн  Покровскайга   биллиилээх суруйааччы, фронтовик Тимофей Сметанин, бу ытык сирдэргэ элбэх хоһоону анаабыт  Саха сирин норуодунай бэйиэтэ Иван Гоголев биир кэмҥэ селекционнай ыстаансыйа оройуонугар олорбуттара”, – диэн суруйар.  Валериан Парфеньевич Оройуоннааҕы киин балыыһа хирура, кэлин суруйааччы буолбут Василий  Ивановы кытары билсибитэ. Василий Иннокентьевич оччолортон кэпсээннэри суруйарын, кинилиин саха литэрэтиирэтин, суруйааччылар тустарынан элбэҕи кэпсэтэллэрин туһунан истиҥник ахтар. Онтон хас да сыл сүтэрсэ сылдьан баран,  ХХI үйэҕэ үктэниилэригэр  дьылҕа хаан кинилэри иккистээн көрүһүннэрбитэ, бу сырыыга доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр буолбакка –  литэрэтиирэ ыллыгар.

“Сэллик литэрэтиирэҕэ”

Маны таһынан кинигэ ис хоһоонун кэҥэтэр, ааҕааччы интэриэһин тардар матырыйааллар элбэхтэр. Ол курдук,  «Сэллик литэрэтиирэҕэ», «Сэллик уруһуйга» диэн төбөлөртөн ааҕааччы билэр, истибит, билбэт даҕаны литэрэтииринэй айымньыларыттан, худуоһунньуктар уруһуйдарыттан сэлликкэ сыһыаннаах үгүс иһитиннэриини билиэҕэ.

“Биһиги, ордук эдэр ыччат,  ыарыыга ыллардахха хайдах олорору билэр туһугар ааспыт кэмтэн элбэҕи билиэхтээхпит. …Кинилэр, айар куттаах дьон,  ыарыыны кыайан хорсун быһыыны оҥорбут дьоннор, кинилэр биһиги кылгас дуу, уһун дуу олохпутугар киһи миэстэтин  туһунан толкуйдуурга үөрэтэллэр. Ол иһин, мантан салгыы  уодаһыннаах сэллик урут-хойут кинилэри илдьэ барарын билэ-билэ, айар үлэнэн умсугуйан олорбут дьону ахтан-санаан ааһыахпыт”, – диэн ааптар ааҕааччытын эмиэ биир интэриэһинэй түһүмэххэ сиэтэн киллэрэр. Ол курдук, ыарыы ытарчатыгар ыбылы ыллара сылдьан, киһи аймахха өлбөт-сүппэт айымньылары хаалларбыт кимнээх эбиттэрий? Сорохторун эрэ эттэххэ – Италия уһулуччулаах скрипаһа уонна композитора Никколо Паганини, ньиэмэс омук классик суруйааччылара, бөлүһүөктэрэ Иоганн Гете, Иоганн Шиллер, нуучча кириитиктэрэ, публицистара  В.Г.Белинскэй, Н.А.Добролюбов, улуу бэйиэт, драматург А.П.Чехов уо.д.а. Ааптар кинилэр мөссүөннэрин хаартыскаларынан санатан, хас биирдиилэрэ хайдах ыалдьыбыттарын, эмтэммиттэрин, айар үлэлэрин туһунан кылгас иһитиннэриилэри киллэрбитэ ким баҕарар интэриэһин тардыыһы.

Кыайан эмтэниллибэт ыарыы сорун-муҥун,  ииҥҥэ илдьэ барар ыарыыттан куоппат абатын-сататын уо.д.а. киһини уйадытар хартыыналары суруйааччылар  айымньыларыгар элбэхтик ахтыбыттара. Ол курдук, ааптар  аахпытынан, үөһээ ааттаммыт суруйааччылартан ураты А.Пушкин, О.Бальзак, Эрих Ремарк, С.Шойгу уо.д.а. айымньыларыгар көрүөххэ сөп.

Оттон  “Чахотка в живописи” түһүмэххэ  сэллиги кулгааҕы даҕайан  иһиллиир кэмтэн (1898 с.) саҕалаан күн бүгүҥҥэ диэри элбэх да холуста уруһуйдаммытын  кинигэҕэ илэ хараххынан көрөн сөҕөҕүн. Бу барыта былыр-былыргыттан орто дойду олоҕун аймаабыт ыарыы ыарыһах уонна үрүҥ халааттаах аанньал эрэ буолбакка, бүтүн киһи аймах кыһарҕаннаах кыһалҕатынан буолбутун кэрэһилиир.  Аны туран,  саҥа таһаарыыга былыр сэллигинэн ыалдьан баран, ыарахан ыарыыга бэринэн сытан хаалбакка, бүтэһик күннэригэр диэри, сэниэлэрэ эстэн оронноругар сытан даҕаны сырдыгы сыдьаайа, кэрэни кэпсии, билиини-көрүүнү тулаларыгар тарҕата сыппыт айар-суруйар үлэһиттэр (ол иһигэр, саха суруйааччылара) муусукааннар, уруһуйдьуттар, эмчиттэр тустарынан кэпсэнэр.

Сэллик ыраахтааҕы эрэсиимиттэн хаалбыт дьаҥ быһыытынан, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар саамай тарҕаммыт ыарыылартан биирдэстэрэ этэ. Тыа сирин дьонуттан ураты, үөрэнээччилэр, устудьуоннар, судаарыстыбаннай тэрилтэ үлэһиттэрэ:  П.Ойуунускай, Н.Н.Окоемов, А.И.Софронов-Алампа, И.Д.Винокуров-Чаҕылҕан уод.а. ыалдьыбыттара.

Кинигэ биир түһүмэҕэр ааптар олоҕор сэллик хайдах дьайбыта эмиэ суруллар. Биир тыл.., биир түгэн.., дьылҕа хаан... киһи олоҕун хайдах уларыталлара итэҕэтиилээхтик ойууланар, ааптары уонна ааҕааччыны ыкса ситимниир. Кинигэ маҥнайгы таһыгар –  иһиллиир ньыманы олоххо киллэрбит Франция улуу бырааһа Рене Лаэннек сэлликтээх ыарыһаҕы көрөрө, онтон кэлиҥҥи таһыгар эдэр сааһыгар сэлликтэн суорума суолламмыт М.И.Лопухина мэтириэтэ (худ. В.Л.Боровиковскай) ойууламмыт.

«Сэллик туһунан...» кинигэ – биһигини тулалыыр микробтар эйгэлэригэр, киһи уонна микробтар алтыһыыларыгар, микробтары кытта охсуһууга барыта уу-нуурал чуумпу буолбатаҕын санатыы. Айылҕа үгүс таайылла илик таабырыннаах, ситэ арылла илик элбэх кистэлэҥнээх. Айылҕаттан планетарнай хабааннаах алдьархай ааҥныан сөбүн бу сылтан ордук кэмҥэ аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт Сovid-19 пандемията туоһулуур.

Валериан Николаев кинигэтин фтизиатр-быраастарга анаабыт, кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуламмыт. Ааптар  кинигэтигэр олус айымньылаахтык сыһыаннаспыт:  элбэх матырыйаалы хаһыспытынан, хас биирдии матырыйаал туох эрэ дьикти уонна соһуччу өрүттэрдээҕинэн, элбэх  хаартыскалардааҕынан, алтыспыт дьонугар ураты махталлааҕынан уо.д.а. булумньуларынан ааҕааччы киэҥ араҥатын хабыаҕар  эрэллээхпин.

Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ