Тутуу

Бүддьүөт туолуута ханнык да сыллардааҕар үрдүк буолла. 2022 сылга өрөспүүбүлүкэ олохтоох бүддьүөттэригэр трансферт үбүн уопсай кээмэйэ былырыыҥҥы сылтан 12% үрдээбит уонна 90,5 млрд солк. тахса суумаҕа тэҥнэһэр. Маныаха ааспыт сыл сыыһаларын хатылаабат сыалтан, муниципальнай тэриллиилэр ураты болҕомтону нэһилиэнньэлээх пууннары ойуур баһаардарыттан көмүскүүр тэрээһин үлэлэрин үбүлээһиҥҥэ, ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтиигэ уонна айылҕа быһылаанын, араас саахалы туоратыыга, суох оҥорууга анаан резервнэй пуонданы тэрийиигэ ууруохтаахтар.

Бэлэмнээбит барылларбыт бигэргэннилэр

Ааспыт сыл устата Ил Түмэн тутууга, энэргиэтикэҕэ уонна ОДьКХ  кэмитиэтигэр уопсайа 9 сокуон бырайыага көрүллэн ылылынна. Олор истэригэр:

 «О льготных тарифах на сжиженный газ, электрическую и тепловую энергию (мощность), водоснабжение и водоотведение» (17.02.2021 г. З № 555-VI);

 «О внесении изменений в Закон Республики Саха (Якутия) «О градостроительной политике в Республике Саха (Якутия)» (17.02.2021 года З № 548-VI);

 «О внесении изменений в статьи 2 и 9 Закона Республики Саха (Якутия) «Об организации проведения капитального ремонта общего имущества в многоквартирных домах на территории Республики Саха (Якутия)»;

 «О внесении изменений в Закон Республики Саха (Якутия) «Об организации проведения капитального ремонта общего имущества в многоквартирных домах на территории Республики Саха (Якутия)».

Итилэртэн да атын сокуоннар  барыллара ылылыннылар. Маны таһынан,  биһиги кэмитиэппит 12 федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэриигэ сокуон барылларын бэлэмнээн үлэни ыытта.

Оробуочай идэлэри баһылыыр ордук

Сыл устата биһиги кэмитиэппит нэһилиэнньэни ордук долгутар боппуруостарга араас таһымнаах тэрээһиннэри, “төгүрүк остуоллары”, бырабыыталыстыба кыттыылаах мунньахтары тэрийэн ыытта.

Ол курдук, олунньу 16 күнүгэр кэмитиэт тэрийэн ыыппыт мунньаҕар, дойду үрдүнэн национальнай бырайыактары олоххо киллэрии чэрчитинэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутуутун салаатыгар үлэ ырыынагын туругун уонна инникитин туһунан боппуруостары дьүүллэспиппит. Бүгүҥҥү күҥҥэ тутуу эйгэтигэр үлэлииргэ каадырынан хааччыллыы боппуруоһа сытыытык турар. Сүрүннээн бу кэскиллээх салааҕа тоҕо олохтоох дьонтон үлэһит илии тиийбэтин тула кэпсэтии буолбута.

Бу үлэһит илии тиийбэт кыһалҕата, ол хамсык ыарыыта турбутунан эрэ буолбакка, баар буолбута балайда буолла. Оттон өрөспүүбүлүкэбитигэр тутуу эйгэтигэр сүрдээх улахан хамсааһыннар баран эрэллэр, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүүгэ улахан соруктар тураллар. Үлэ кээмэйэ сыллата үрдүү турар. Манна федеральнай бүддьүөттэн үп-харчы көрүллүүтэ, хамсааһына кэнники сылларга улаханнык улаатта. Кэлии үлэһиттэр (үлэ миграннара) тутууга үлэлии кэлэллэрэ хамсык ыарыытын кэмигэр быдан кыччаата. Тутуу министиэристибэтэ оҥорбут барыллааһынан, 2021-2024 сс. каадырга наадыйыы 27 939 киһиэхэ тэҥнэһэр. Ол иһигэр 2021 сылга – 1186, 2022 сылга – 5356, 2023 сылга – 10 107 уонна 2024 сылга 11 290 исписэлиис наада.

СӨ Бырабыыталыстыбата үлэһит илии тиийбэт буолуутун сабар  инниттэн кэккэ дьаһаллары ыытар: профессиональнай бэлэмнээһин уонна каадыры хаттаан хос бэлэмнээһин бырагырааматынан  куурустары тэрийии, устудьуоннар тутар этэрээттэрин үлэҕэ тардыы, дьарыга суох дьону үлэҕэ олохтооһун. Ол курдук, ааспыт сылга устудьуоннар тутар этэрээттэрин үлэҕэ тардыы былаан быһыытынан барбыта. Тутуу салаатын хаһаайынныыр субъектарын кытары үлэлэһии түмүгүнэн, тастан кэлии оробуочай күүһү солбуйууга, атын эрэгийиэннэртэн дьыл кэминэн уонна баахта ньыматынан үлэлэргэ тардыллар дьон ахсаанын кыччатан туран, “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” бырайыак чэрчитинэн, 7 тэрилтэни кытта Сөбүлэҥнэр түһэрсиллибиттэрэ. 2020-2022 сыллар сөбүлэһиилэринэн, тутуу тэрилтэлэригэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бастайааннай олорор 453 киһини үлэнэн хабыы былааннаммыта.

Бырабыыталыстыбаны кытта барбыт мунньах түмүгүнэн, биһиги кэмитиэппит өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын иннигэр тастан киирии оробуочай күүһү сыыйа-баайа олохтоох каадырынан солбуйууга, ол инниттэн ыччаттары үлэ ырыынагар ордук ирдэнэр идэҕэ туһаайар үлэни күүһүрдүүгэ уонна суһаллык ыытыыга, үлэтэ суох дьону бүгүн ордук ирдэнэр идэлэргэ хаттаан бэлэмнээһин соруктарын туруорарыгар этиилэри киллэрбитэ. Маныаха ыччат да, төрөппүттэр да биири өйдүөх кэриҥнээхтэр: үлэ ырыынагар бүгүҥҥү күҥҥэ ордук оробуочай идэлэр ирдэнэллэр. Тутуу тэрилтэлэрэ бетонщик, каменщик, монтажник, о.д.а. идэлээх үлэһиттэргэ олус наадыйаллар. Ол оннугар үөрэхтээх  инженердэргэ наадыйыы суоҕун кэриэтэ. Ол эбэтэр үлэ ырыынагар бүгүҥҥү күҥҥэ ирдэммэт идэҕэ күнү-дьылы, үбү-харчыны  бараабакка, ирдэнэр идэлэргэ ыччаттар үөрэнэллэрэ тоҕоостоох. Кинилэр үлэ ырыынагар ирдэммэт үрдүк үөрэхтээҕэр, быдан кылгас кэмҥэ үөрэнэн, оробуочай идэни баһылаан, үрдүк хамнаһы аахсан, атахтарыгар туран баран, кэлин үлэлии да сылдьан үөрэхтэрин үрдэттэллэрэ бүгүҥҥү күҥҥэ быдан көдьүүстээх буолан турар.

 Онон олохтоох ыччакка туһаайан, тутааччы идэтин баһылааҥ, тутуу эйгэтин бэйэҕит илиигитигэр ылан, хаачыстыбалаах, тупсаҕай дьиэлэри тутан, дойдугутун сайыннарыыга ылсыҥ диэн ыҥырыахпын баҕарабын. Саха киһитэ былыр-былыргаттан маска, тутууга улахан дьоҕурдаах буолара уонна инники күөҥҥэ сылдьара. Олохтоох дьонтон таҥыллыбыт тутуу биригээдэлэрэ туппут дьиэлэрэ хаачыстыбата да быдан үрдүк буолар. 

Тугу эрэ кэтэһэн олорорго бириэмэ суох. Көһөрүү бырагырааматынан 2025 сылга диэри баһаам элбэх эргэрбит уонна саахалланар туруктаах дьиэ-уот көтүрүллэн, саҥа дьиэлэр тутуллуохтаахтар. Бу сыалга үтүмэн үп-харчы хамсыахтаах, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн кырата суох үп көрүллүөхтээх. 

Бу кэпсэтии түмүгүнэн, урукку кэмнэргэ курдук, инники өттүгэр үлэни-хамнаһы хас да сылынан урутаан былааннааһын баар буолара ордук көдьүүстээх буоларын туруорбуппут. Чуолаан тутуу эйгэтигэр кэлэр 5-7 сылга барыахтаах үлэ кээмэйин уонна былааннарын туһунан бырабыыталыстыба аһаҕастык иһитиннэрэн-биллэрэн  иһэрэ тоҕоостооҕун бэлиэтээбиппит.

2021-2023 сс. ылыллыбыт инвест-бырагыраамабыт сүрдээх улахан суумалаах. Быһа холоон, бу үс сылга 107 млрд солк. көрүллүбүтэ. 2019 сыл балаҕан ыйын 13 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 248-с №-дээх уурааҕынан анал бэрээдэк бигэргэтиллибитэ. Бу бэрээдэк быһыытынан, хас биирдии нэһилиэк, бөһүөлэк улуус дьаһалтатын кытта бииргэ үлэлээннэр, үс сыл устата от ыйын 1 күнүгэр диэри бэйэлэрин былааннарын сайаапка быһыытынан туһааннаах министиэристибэлэргэ киллэриэхтээхтэр.

Онтон ити үп тыырыллыыта улахан тутулуктаах. Быһа холуйдахха, 107 млрд солк. харчыттан 60%-на федеральнай үбүлээһин буолар. Өрөспүүбүлүкэ салалтата күүстээх туруорсуутун түмүгэр, итиччэ үп-харчы көрүллүбүтэ.

Тыа сиригэр тутуу буоллун, атын да идэ буоллун – барытыгар дойду үрдүнэн каадрынан хааччыллыы кыһалҕата сытыытык турар. «Земскэй быраас», «Земскэй учуутал» диэн бырагыраамалар бааллар. Ол эрээри улахан көдьүүһэ суох: сотору буолан баран, төттөрү төннөн кэлэллэр. Сүрүн төрүөтэ – тупсаҕай оҥоһуулаах олорор дьиэ, аныгы олоххо эппиэттиир үчүгэй усулуобуйа суоҕуттан. Тыа сирэ сайдарыгар, дьон олохсуйарыгар, бастатан туран, усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит – уунан, уотунан, сылааһынан хааччыйдахпытына биирдэ дьон тыаҕа тардыһыа. Манна даҕатан эттэххэ, култуура кииннэрин үлэлэрин сайыннарыахха, нэһилиэктэргэ спорду тарҕатыахха, спорт типовой саалаларын тутуохха наада. Ити барыта үгүс үбү ирдиир эрээри, кыһалыннахха, бырагыраамаларга киирсэн истэххэ -- табыллыан сөп.

СӨ Үбүн министиэристибэтэ тэрийэн ыытар олохтоох көҕүлээһин бырайыактарын өйүүр анал бырагыраама баар. Итини кытта холбуу тутан, биир хайысханан үлэ барыахтаах. Билигин бөһүөлэктэрбит генеральнай былааннарын оҥоруутугар үп-харчы наада. Олохпут сайдан, инженернэй систиэмэ тупсан, коммуникация күүстээхтик киириэхтээх.

Өрөмүөн үлэтин эридьиэстэрэ

Тутуу эйгэтигэр бырайыактааһыҥҥа элбэх уларыйыы киирэн эрэр. Урут да этэн турабын, 3D макыаттары, вентиляция, электроснабжение, оттук систиэмэтин төлөпүөнүнэн биитэр көмпүүтэр нөҥүө ханна баҕарар сылдьан киирэн көрөр кыахтанныбыт. Урукку курдук, илиинэн кумааҕыга чертежтаабаккын. Инженернэй проектировщиктар көмпүүтэргэ үлэлииллэр, онон уларытыы киллэрэргэ, сыыһаны-халтаны көннөрөргө сүрдээх дөбөҥ.

Сыл бүтүүтэ ахсынньыга кэмитиэт «Уопсай бас билиигэ сылдьар элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр хапытаалынай өрөмүөннэрин 2021 сыллааҕы эрэгийиэннээҕи бырагыраамата олоххо киириитин хаамыыта» диэн «бырабыыталыстыба чааһын» тэрийэн ыыппыта. Манна биһиги СӨ дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар уонна энэргиэтикэҕэ миниистирэ Вячеслав Емельянов отчуотун истибиппит. Бу эрэгийиэннээҕи бырагыраама 30 сылга болдьохтонон, 2043 сылга диэри ыытыллыахтаах. 

Тустаах бырагыраама олоххо киирээтин кытта, үгүс мас дьиэ бу бырайыакка сатаан хапсыбата биллибитэ. Ол төрүөтэ – тутуллубуттара 30-40 сыл буолбут эргэ дьиэлэр, төһө да өрөмүөн үлэтэ ыытыллыбытын үрдүнэн, хайдах да тупсан, саҥатыйан кэлбэттэр. Судургутук эттэххэ, бу дьиэлэр олус эргэрбиттэр, онон олорор дьон хапытаалынай өрөмүөн төлөбүрүн хас да сылы быһа төлөөтөхтөрүнэ даҕаны, кинилэр дьиэлэригэр оҥоһуллар өрөмүөн ороскуотун ол муспут суумалара сатаан толуйбат. Оччо элбэх үлэ баран уларытыллыан-оҥоһуллуон наада. Ол иһин 3100 дьиэни хаарбах туруктаахтарга киллэрэн, бырагырааматтан туоратарга күһэллибиттэрэ.

Биллэн турар, онон ханнык да өрөмүөн үлэтэ барбат. Миниистир этэринэн, үп-харчы кээмэйэ кырыымчыгынан, былааҥҥа киирбит сорох үлэлэр олоххо киирбэккэ, кэлэр сылларга көһөн иһэллэр, ол түмүгэр бырагыраама үлэтин көрдөрүүтэ мөлтүүр уонна, саамай сүрүнэ, дьон эрэлэ сүтэр.

Ааспыт сылга бу сыалга судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 13 млрд 940 мөл. солк. ирдэммититтэн, 209 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Итинник ситэтэ суох үбүлээһинтэн, судаарыстыба өттүттэн сөптөөх болҕомто ылыллыбатыттан хапытаалынай өрөмүөн үлэтэ атахтанан турар. Тоҕо диэтэххэ үлэ оҥоһуллуон иннинэ мас дьиэ туһааннаах ирдэбиллэргэ эппиэттиирин туһунан түмүк оҥоһуллуохтаах. Ол эбэтэр өрөмүөн үлэтэ бу дьиэ үйэтин уһатар кыахтааҕын дуу, суоҕун дуу, хаарбах туруктанара өссө эрдэтин бэрэбиэркэлиэхтээхтэр. Ол да буоллар, үп кырыымчыгын боппуруоһа үгүс мунньахтарга, ону таһынан өрөспүүбүлүкэ салалтатын таһымыгар көрүллэр уонна сытыытык турар буолан, сылын аайы көмө кэлэрэ элбээн иһэр. Өскөтүн ааспыт сылга судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 209 мөл. солк. көрүллүбүт эбит буоллаҕына, бу сылга 442 мөлүйүөҥҥэ диэри улаатыннарар туһунан былааҥҥа киирбитэ.

Хапытаалынай өрөмүөн үлэтэ салгыы өссө тупсарын туһугар РФ Дьиэ-уот кодексыгар сөптөөх уларыытыылары киллэриигэ үлэни ыыттыбыт. Ол уларытыылартан сүрүнэ – субъектар эрэгийиэннээҕи бырагыраамаҕа бэйэлэрин усулуобуйаларыгар олоҕуран, быһаччы дьайар кыахтаналларын туруорсуу. Бу көннөрүүлэрбитин ылыннахтарына, субъектар өрөмүөн үлэтин ыытар туһата суох буолбут эргэ дьиэлэри бырагырааматтан бэйэлэрэ туоратар буолуохтара. 

Элбэх оҕолоох ыаллары өйүүр дьаһаллар 

Өссө биир боппуруоска тохтуохпун баҕарабын. 2019 сыллаахха Ил Түмэн дьокутааттара элбэх оҕолоох ыаллар учаастактарын инженернэй өттүнэн хааччыйарга күүскэ туруорсаммыт, сөптөөх үбү онно тыырбыппыт. Онтукайбыт сороҕо, хомойуох иһин, суолтатыгар туттуллубатаҕа. Сүрүн төрүөтэ – элбэх оҕолоох ыалларга бэриллибит сир учаастактара сокуон ирдэбилинэн ситэтэ суохтара дьайбыта.

Нэһилиэнньэ ахсаана эбиллиитинэн Саха Сирэ Арассыыйаҕа 7-с, Уһук Илиҥҥэ 1-кы миэстэҕэ таҕыста. Былырыын өрөспүүбүлүкэбитигэр кэлиҥҥи 6 сыллаах дааннайы куоһарар элбэх оҕо төрөөбүтэ. Олор 40%-ра барыта элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрдүлэр. Ол аата демографиябытын, бастатан туран, элбэх оҕолоох ыалларбыт тупсараллар, онон кинилэри өйүүрбүт булгуччулаах.

Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын дьиэ инженернэй коммуникациятын тардыыга туһанар сокуон барыла бастакы ааҕыыны ааспыта. Билигин үлэлии турар сокуон ирдэбилэ -- элбэх оҕолоохторунан ылбыт учаастактарыгар туттар эрэ дьиэлэригэр уот, гаас киллэртэрэргэ ийэ хапытаалын туһаныахтаахтар диэн. Сокуон бигэргэннэҕинэ, аны мантан ыла бэйэлэрэ ханна баҕарар ылбыт дьиэлэригэр туһанар кыахтаныахтара.

Биһиги элбэх оҕолоох ыаллары өйүүргэ туһуламмыт хас да мунньаҕы тэрийэн ыыппыппыт. Онно СӨ Бырабыыталыстыбата кыттыбыта. Ону тэҥэ сэтинньи 24 күнүгэр Ил Түмэн 2022 сыллааҕы бүддьүөтү көрөр киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар биһиги элбэх оҕолоох ыаллары дьиэ-уот тутталларыгар өйүүргэ үп-харчы көрүллүүтүн боппуруоһун ырыппыппыт. Чуолаан 5 уонна онтон элбэх оҕолордоох ыалга дьиэ тутталларыгар эбэтэр атыылаһалларыгар уочарат оннуттан хамсаабатын, устунан сорох ыаллар бу сокуонунан көрүллүбүт субсидияны, уочарат бытаан буолан, ылбакка туораан хаалалларын туһунан кэпсэтии барбыта.

Бу уочаракка 1815 ыал турар. Биһиги кыһалҕаны туоратыыга элбэх оҕолоох ыалларга уһаайбалаах чааһынай дьиэ тутуута ордук тоҕоостооҕун, үп-харчы да өттүнэн быдан көдьүүстээҕин уонна инфраструктуратын сайыннарыыга үбүлээһинин барытын биир кэлимник көрөн быһаарар наадатын этиммиппит. Мин бу мунньахха баһаар содулун туоратыы чэрчитинэн Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр экология өттүнэн ыраас матырыйаалынан кылгас кэм иһигэр тутуллубут, бары өттүнэн хааччыллыылаах дьиэлэри холобур аҕалбытым. Итинэн сибээстээн, биһиги кэмитиэппит бу кыһалҕаны туоратыыга сокуоҥҥа икки көннөрүүнү киллэрбитэ.

Ил Дархан Айсен Николаев ааспыт сыл бүтүүтэ, ахсынньы 30 күнүгэр, бэйэтин Анал этиитигэр Ийэ сылын биллэрэн, элбэх оҕолоох ыаллар бу кыһалҕаларын 5 сыл иһинэн быһаарарга СӨ Бырабыыталыстыбатын иннигэр чопчу сыалы-соругу туруорда. Кини: “Элбэх оҕолоохторго көрүллэр учаастактарга инфраструктуратын боппуруоһун биир кэлимник ылсан быһаарарга”, -- диэн этии киллэрдэ.

Биллэрин курдук, элбэх оҕолоохторго сир биэрэллэр да, үксэ туга да суох көннөрү ырааһыйа хонуу эрэ. Ол иһин инфраструктуратын сайыннарыыга үлэлэһэр Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта салалталаах оробуочай хамыыһыйаны тэрийдибит.

Тыа сиригэр кэтэх дьиэ табыгастаах

Ааспыт сылга элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри чөлүгэр түһэрэр үлэни тэрийиигэ, суобаһа суох тутааччылартан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо судаарыстыба өттүттэн миэрэ көрүллүүтүгэр, эниэргэтиичэскэй көдьүүс күүһүрүүтүгэр, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ барар үлэ харгыстарын туоратыыга, о.д.а. сокуоннарга көннөрүүлэри киллэриигэ үлэлэстибит. 

Мантан сүрүннэригэр тохтоотоххо, «О Фонде содействия реформированию жилищно-коммунального хозяйства» федеральнай сокуон 16-с уонна 19.1 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэргэ туһуламмыт федеральнай сокуон барыла Госдумаҕа киллэриигэ бэлэмнэммитэ. Ол курдук, 16-с уонна 19-с ыстатыйаларга, чуолаан эттэххэ, саахалланар уонна хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ туһуламмыт сокуон нуормаларыгар эбии «чааһынай дьиэлэри тутуу уонна атыылаһыы» диэн балаһыанньаны эбии киллэрэргэ үлэлэстибит. Тустаах бырагыраама чэрчитинэн, элбэх кыбартыыралаах эрэ дьиэлэр тутуллаллара  нэһилиэктэргэ экэнэмиичэскэй өттүнэн тоҕооһо суох. 

Манна даҕатан эттэххэ, 2019-2025 сылларга хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү  өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамата улахан нэһилиэнньэлээх пууннарга, куораттарга тэтимнээхтик бара турар эбит буоллаҕына, ыраах сытар кыра нэһилиэктэргэ тутуу тэтимэ мөлтөх. Тоҕо диэтэргит, суола-ииһэ уустуга, бырайыактыыр-симиэтэлиир үлэни ыытыы ороскуота, экспертизатын аһардыы уустуга, тутуу биригээдэлэрэ, анал тиэхиньикэ, сөптөөх матырыйаал суоҕа, элбэх кыбартыыралаах дьиэни тутуу ночоото үрдүгэ улахан харгыстары үөскэтэр. Дьон тыа сиригэр элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутуутун улаханнык сэҥээрбэттэр. Тыа киһитэ туһунан уһаайбалаах чааһынай дьиэҕэ олоруон баҕарар. Инньэ гынан, бырагыраама харчытынан кини чааһынай дьиэ атыылаһарыгар эбэтэр туттарыгар быраабы биэрэр сокуоҥҥа тустаах уларыйыылар киирэллэрин ситиһэр сыалтан ити үлэни ыыппыппыт түмүктээх буолла. Ааспыт 2021сыл бүтүүтэ, ахсынньы 30 күнүгэр, Госдума бу киллэрбит уларытыыларбытын ылынна.

Кэмитиэт оҥорбут федеральнай сокуонун барыла бу харгыстары туоратан, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ барар үлэ хайысхаларын (мэхэньиисимнэрин) кэҥэтиигэ туһуланан оҥоһуллубута. Ол эбэтэр бу сокуоҥҥа уларытыы киллэрэммит, ыраах сытар уустук суоллаах-иистээх кыра нэһилиэктэргэ тутарга бэлэм гына собуот конструкциятынан оҥоһуллубут чааһынай дьиэ кэмпилиэктэринэн хааччыйыахпыт.

Иккиһинэн, дьиэ бырайыактааһынын ити пуонда харчытыттан көрөргө этии киллэрбиппит. Урут тутуутугар эрэ көрүллэр этэ. Билигин бырайыак харчытын пуонда үбүлээһинигэр киллэрэр гына туруорустубут. 

Үсүһүнэн, сокуоҥҥа хааччахтааһын баарынан сибээстээн, 19-с ыстатыйаҕа өссө биир уларыйыы киириэхтээх. Эрэгийиэннэргэ хомунаалынай инфраструктура сайдыытыгар 1 млрд солкуобайга эрэ диэри үбүлээһин көрүллэр, ол хааччаҕы устар гына Ил Түмэн туруорсар. Ити бырагыраама чэрчитинэн, 1 млрд. солкуобайы өрөспүүбүлүкэ федеральнай пуондаттан ыла олорор, онтон салгыы ити бырагырааманан федеральнай пуонданы кытта үлэлэһэрбитигэр хааччах суох буоларын ситиһэргэ дьулуһабыт.

Онон ааспыт сылга биһиги өрөспүүбүлүкэбит Бырабыыталыстыбата, салалтата, Ил Дархаммыт уонна олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ федаральнай таһымҥа көдьүүстээх үлэтин түмүгэр, Сахабыт Сиригэр элбэх үп кэлэрин туруорсан, хас биирдии солкуобайы көмүскээн ситистибит. Ити барыта хардарыта барар күүстээх үлэттэн, үгүс туруорсууттан, элбэх кэлииттэн-барыыттан, сөптөөх кэпсэтииттэн кэлэр.

Кэлэр сылларга Аартыка уонна ыраах сытар нэһилиэктэргэ 155 тыһ. кв. м. хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү соруга турар, онон федеральнай сокуоҥҥа кэмитиэт киллэрбит уларытыылара бу улахан далааһыннаах үлэ инникитин харгыһа суох барарыгар олук ууруохтара.

Дойду үрдүнэн чааһынай дьиэ тутуутун көҕүлүүр тэрээһиннэр, анал бырагыраамалар киирэннэр үлэлээн эрэллэр. Онон инники өттүгэр бу хамсааһын киэҥник барар чинчилээх. Үөрүүлээҕэ, бу хамсааһыны Владимир Путин тус хонтуруолугар ылла. Онон чааһынай дьиэ (ИЖС) тутуутун өйүүр сыалтан чэпчэтиилээх кирэдьииттэри биэрэн эрэллэр. Бу хамсааһыны көҕүлүүргэ улуустар, нэһилиэктэр баһылыктара, уһаайбалаах дьиэ тутуута  бүгүҥҥү күҥҥэ ордук кэскиллээх буолбутун өйдөөн, манна сөптөөх сирдэрин-уоттарын эрдэттэн тыыран, саҥа түөлбэлэринэн (кыбартаалларынан) тутууну генеральнай былааннарыгар киллэрэн, үлэни сүрүннүүллэрэ наада.

Үүммүт 2022 сылга «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр чааһынай дьиэни тутуу сайдар кэскилэ. Чааһынай дьиэ тутуутун (ИЖС) үбүлээһинэ. Мас дьиэ тутуутун сайыннарыы» диэн “төгүрүк остуолу” ыытарга былаанныыбыт. Саха киһитэ былыр-былыргаттан алаастарынан тарҕанан олорбута. Саха ыала туһунан уһаайбалаах, сирдээх-уоттаах олорорун ордорор ураты уйулҕалаах. Билигин туһунан дьиэлэнэн олоруу ордугун бу хамсык ыарыыта тарҕаныытын  кэмигэр дьон-сэргэ ордук өйдөөн эрэллэр дии саныыбын. Таас дьиэ сыанатынан да, иэнэ кыратынан да үгүс дьону астыннарбат.

Тыа сирин сайыннарыы бэлиитикэтэ судаарыстыба таһымыгар тахсан, өйөбүлү ылан, салгыы кэҥээн иһиэҕэ диэн бүк эрэнэбин уонна бу хайысханан чааһынай дьиэ тутуутун өйүүр үлэбитин салгыы ыытыахпыт. 

Яков Ефимов,

Ил Түмэн тутууга, энэргиэтикэҕэ уонна ОДьКХ-ҕа сис кэмитиэтин  бэрэссэдээтэлэ.

Наталья Попова суруйда.