Уопсастыба

Федеральнай сокуон чэрчитинэн

Устуоруйа быыһын сэгэттэххэ, Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыттан саҕалаан, ыраах сытар хотугу эрэгийиэннэргэ күндү түүлээҕи, балыгы соҕотуопкалыыр итиэннэ олохтоохтору булт сэбинэн, аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан-сабынан, күннээҕи олоххо-дьаһахха, дьиэҕэ-уокка туттар тэрилинэн хааччыйар сыалтан, факториялар тэриллэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Саҥа Арассыыйаҕа фактория ситимэ Ямал-Ненец аптаныамынай уокуругар ордон хаалбыта. Күн бүгүн бу уокурукка 30 фактория баар, олор нэһилиэнньэлээх пууннартан ыраах, табаһыттар көһө сылдьар маршруттарынан, туундараҕа, баазаланан үлэлииллэр. Маҕаһыыны таһынан, ыскылааттаахтар, баанньыктаахтар, онон табаһыттар кэлэн наадалаах табаардарын, аһы-үөлү, оттугу-уматыгы, саппаас чааһы атыылаһалларын таһынан сынньанан бараллар.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Аартыка улуустарын олохтоохторун удамыр сыаналаах аһынан-үөлүнэн уо.д.а. табаардарынан хааччыйар аналлаах Эргиэн-логистика кииннэрэ аҕыс улууска тэриллэн үлэлии тураллар. Нэһилиэнньэ биһирэбилин чахчы ылбыт маннык кииннэр 2026 сылга диэри Аартыка бары 13 улууһугар тэриллиэхтээхтэр, Ил Дархан Айсен Николаев оннук соругу туруорар.

Эргиэн-логистика кииннэригэр тирэҕирэн, факториялары тэрийэн, табаһыттар, булчуттар уонна балыксыттар оҥорон таһаарар бородууксуйаларын соҕотуопкалыыр, көдьүүстээх буолуоҕун өйдөөн, Ил Түмэн Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ ямаллар холобурдарынан итиэннэ «Арассыыйа Федерациятын субъектарыгар аһаҕас былааһы тэрийии сүрүн бириинсиптэрин туһунан» 414 №-дээх федеральнай сокуон 44-с ыстатыйатын 103-с пуунун олоххо киллэрии чэрчитинэн, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр факториялар тустарынан» диэн сокуон барылын оҥорбута. Ону чочуйууга уонна ситэриигэ быйыл кыһын биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай хамыыһыйа тэриллэн үлэлээтэ.

Уратыбыт учуоттаммыт

Бастакынан тыл эппит юрист Дмитрий Марфусалов ааспыт мунньахтарга киллэриллибит этиилэр ылыллан, сокуон барылыгар бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит уонна улуустарбыт уратылара учуоттаммыттарын бэлиэтээтэ.

– Ону таһынан, төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэригэр бэйэлэрин үгэс буолбут төрүт дьарыктарын сайыннаралларын туһунан федеральнай сокуон ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр. Үгэс буолбут төрүт дьарыктарынан иитиллэн олорор дьоннор, Аартыка улуустарын олохтоохторун экэниэмикэ өттүгэр көмүскэллээх буолууларын, олох-дьаһах туруктаах буолуутун мэктиэлиир сокуон буолбут. Кэлэр өттүгэр туспа судаарыстыбаннай бырагыраама оҥоһуллуон сөп эбит, – диэтэ.

Аартыканы сайыннарыы уонна хотугу омуктар дьыалаларыгар миниистирин солбуйааччы Михаил Погодаев Эргиэн-логистика кииннэрин баазаларыгар факториялар тэриллэллэрэ көс олохтоох, хотугу дьоҥҥо олус көмөлөөҕүн, иккиһинэн олохтоохторго эбии үлэ миэстэтин таһаарарын итиэннэ табаһыттар, балыксыттар, булчуттар бородууксуйаларын соҕотуопкалыыр тиһиги тэрийэргэ тирэх буолуоҕун тоһоҕолоон туран, сокуон барылын хара бастакыттан өйөөбүтүн, өйүүрүн биллэрдэ.

– Факториялар тустарынан сокуон барылын Аартыка түбэтигэр урбааны сайыннарыы туһунан федеральнай сокуон хотугу омуктар үгэс буолбут төрүт дьарыктарыгар анаммыт пуунугар сыһыары тутар көдьүүстээх буолуоҕа. Оччотугар, үбү-харчыны федеральнай бүддьүөттэн эмиэ тардар кыахтаныахпыт. Арассыыйа Федерациятын Аартыкатааҕы түбэтин Уопсастыбаннай сэбиэтин мунньаҕар биһиги үгэс буолбут төрүт дьарыктары сайыннарыы бырагырааматын салгыы үлэлэтэргэ туруорсубуппут. Билигин бу бырагырааманан федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр харчы сүрүн өттө Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, чуолаан Эргиэн-логистика кииннэрин тутууга бэриллэр. Ону атын эрэгийиэннэр, биллэн турар, наһаа биһирээбэттэр. Ол да буоллар, кэлэр өттүгэр чуолаан факторияларынан олохтоох бородууксуйаны соҕотуопкалыыр, харайар, астыыр-таҥастыыр уонна батарар тиһиги тэрийэр уонна онно өйөбүлү көрөр наадатын туһунан эппиппит. Оттон сокуон барылыгар кэллэххэ, 2-с ыстатыйа 3-с пуунугар «култуурунай уонна олох-дьаһах үлэтин» диэн тылы «култуурунай уонна хаһаайыстыбаннай үлэни» диэнинэн солбуйарга этэбин,-- диэтэ Михаил Погодаев.

Саҕалааһын баар

Эргиэн-логистика кииннэригэр Дьокуускайтан тиэрдиллибит аһы-үөлү батарыыны таһынан, олохтоох бородууксуйаны соҕотуопкалаан, төрүт дьарыктарынан иитиллэн олорор дьону дохуоттуурга бастакы хардыы оҥоһуллубут. Ол курдук, «Аартыкатааҕы эргиэн-логистика хампаанньата» аахсыйалаах уопсастыба («Якутопторг») 2023 сыл ахсынньытыгар Усуйаана улууһун Хаһааччыйатын «Удьуор» аҕа ууһун общинатыттан 2 туонна таба этин биир киилэтин 388 солк тутан баран, Уус Куйга бөһүөлэгэр 460 солк харчыга батарбыт. Хампаанньа дириэктэрдэрин сэбиэтэ бигэргэппит былаанынан, быйыл Абый, Эдьигээн, Орто Халыма уонна Усуйаана улуустарыгар булт бородууксуйатын кытары сир аһа соҕотуопкаланыахтаах, эһиил бу үлэҕэ Дьааҥы, Муома улуустара, 2026 сылга Аллайыаха, Өлөөн, Эбээн Бытантай улуустара хабыллыахтаахтар эбит.

Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев аҕа ууһун общиналара оҥорон таһаарар бородууксуйаларын туораттан тиксиһиннэрээччитэ суох, бэйэлэрэ сөптөөх сыанаҕа батаралларыгар кыаҕы биэрэр сокуон барылын өйүүрүн биллэрдэ. Үлэлииргэ бэлэммит диэтэ.

Чопчулуохха

Үп миниистирин солбуйааччы Николай Старостин хас да боппуруоһу, ол иһигэр ханнык субъект фактория ыстаатыһын ылыан сөбүн, тэриллэр үлэ хайысхатын, көһүтүллэр социальнай-экэнэмиичэскэй түмүгү чопчулуурга эттэ. Аны биир дьээбэтэ – факторияҕа  баар табаары о.д.а. төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарга киирсибэт киһи ылар түбэлтэтигэр, Бүддьүөт кодексата этэринэн, үп аналынан туһаныллыбатаҕын курдук буолан тахсар эбит.

Эргиэн-логистика кииннэрэ улуустар кииннэригэр аһыллан үлэлииллэрэ өйдөнөр буоллаҕына, кинилэргэ тирэҕирэн үлэлиэхтээх факторияар ханна олохсуйаллара туспа ыйытыыны үөскэттэ. Холобур, Ямал-Ненец аптаныамынай уокуругун сокуонунан, онно факториялар нэһилиэнньэлээх пууннартан быдан ыраах, туундараҕа тутуллубуттар. Оттон биһиэхэ оннук төрүт табыгаһа суох эбит. Табаһыттар, балыксыттар, булчуттар бөһүөлэккэ киирэ-тахса тураллар, ону таһынан, табаары быспакка хааччыйарга уонна соҕотуопкаламмыт бородууксуйаны атын сиргэ илдьэн батарарга биллэн турар, суол-иис итиэннэ сибээс наада.

Итини учуоттаан мунньаҕы салайааччы, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева фактория Күһүүр (Булуҥ) биитэр Дьэлиндэ (Өлөөн) курдук бөһүөлэктэргэ тэриллиэн сөп диэтэ. Онуоха мунньах кыттыылаахтара бөдөҥ бөһүөлэктэргэ табаар тиэрдиллиитэ кэм үчүгэйин санатан тураннар, киинтэн ыраах сытар, кытыы нэһилиэктэригэр тэрийэр ордугун туһунан эттилэр.

Эппиэтинэһи — олохтоох дьаһалтаҕа

Норуот дьокутаата Александр Сусоев сокуон барылын факториялары тэрийиигэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын боломуочуйаларын туһунан 4-с ыстатыйатыгар улуустар боломуочуйалара ыйыллыбатаҕын итэҕэһинэн аахта.

– Нэһилиэнньэ дохуоттаах, олоҕо-дьаһаҕа туруктаах буолуутун хааччыйыыга олохтоох дьаһалталар (муниципалитеттар) баһылыктара сирэй эппиэтинэһи сүгэллэрин быһыытынан, манна кинилэри эмиэ киллэриэххэ. Факториялары тэрийиигэ, үлэлэтиигэ кинилэр көмөлөрө олус наада, – диэтэ норуот дьокутаата.

Мунньаҕы түмүктүүрүгэр Елена Голомарева сөптөөх кэпсэтии тахсыбытынан сыаналаата, факториялар миэстэҕэ үлэни-хамнаһы тэрийиигэ төһүү күүс буоларга ананаллар диэтэ. Сокуон барыла өссө чочуллан, күһүҥҥү сиэссийэҕэ дьокутааттар көрүүлэригэр киллэриллэрин эттэ.