Тыа хаһаайыстыбата

 Тоҕо диэтэххэ, туруорсууларбын олоххо киллэрээччилэринэн сокуону таһаарааччы, үбү-харчыны тыырааччы норуот дьокутааттара буолаллар. Онтон тоҕо “хотон-хонуу үлэһиттэрин түөскүтүн мөтөтүҥ” диибиний? Ол манныктан. Дьэ, ааҕыҥ.

Тутулуга суох буолуу иһин охсуһааччы буолаҕыт

Сэттэтэ да мөккүспүппүт, үөхсүбүппүт иһин, аан дойду тыынар тыыннааҕа, ол иһигэр икки атахтаах киһи, бастатан туран, тыыннаах сылдьарыгар аһыыр-аһын булунуохтаах. Бу – Ийэ айылҕа сокуона. Онно улуу француз өйдөөҕө Жан-Жак-Руссо (1712-1778) “Ханнык да судаарыстыба тутулуга суох буолуутун төрдө – тыа хаһаайыстыбата. Аан дойду бары баайын бас билэр да буолан баран, аһыыр аһыҥ суох буоллаҕына, эн атыттартан тутулуктаах, көҥүлүҥ суох буолар” диэн этиитин санатыахпын баҕарабын.

Онон, Эн, хотон-хонуу үлэһитэ, дьону-норуоту олохтоох, иҥэмтэлээх аһынан хааччыйсарыҥ таһынан, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа атын дойдулартан тутулуга суох буолуутун, көҥүлүн иһин охсуһааччы буоларгын умнума.

Сопхуос саҕана 438 тыһ. ынах, 200 тыһ. сылгы сүөһүлээх этибит. Билигин 180 тыһ. ынах, биир оччо сылгы сүөһү ордунна. Өрөспүүбүлүкэ эккэ наадыйыытын 26 %, үүккэ наадыйыытын 57 % хааччыйабыт. Ол аата аһылыкпыт улахан аҥаарын тастан киллэрэн, төһөлөөх элбэх үппүт-харчыбыт атын дойдулары байыта сылдьара буолуой?

Оо! Саатар, аһыыр аспыт 60-70 %-ын бэйэбит оҥорорбут буоллар, баһаам харчы-үп бэйэбитигэр хаалан, сайдыыны түстүө этэй?

Норуот доруобуйатын туһугар үлэлиигит

Учуонайдар этэллэринэн, киһи доруобуйатын 70 %-а аһыыр аһыттан тутулуктаах. Онно мин толору сөбүлэһэбин. Араас химиянан сутуллубут, эбиитин геномодифицированнай аһынан аһыыр буоллаххына, үйэҥ төһө уһаахтыай, улахан эрчимнээх буолуоххунуй?

Химия сыта да суох бэйэбит алаастарбыт ньаассын күөх отторунан аһылыктаммыт ынахпыт-сылгыбыт этэ-аһа, үүтэ-кымыһа хайдахтаах курдук иҥэмтэлээхтэрин, киһи иммунитетын бөҕөргөтөн, бары ыарыылартан харыстаһар эмп оруолун толороллорун киһи ааҕан сиппэт.

Онно бэйэбиттэн холобурдуум. Ааспыт күһүн алтынньыга мин, 83 саастаах оҕонньор, хамсыкка хаптаран, атахпын тэҥнии сыспытым. Онно эмчиттэр абыраабыттара эрээри, арааһа, улахан оруолу аһылыгым ылбыт буолуон сөп. Мин сылы эргиччи олохтоох ынах, убаһа этинэн уонна «Чурапчы» кэпэрэтиибим үрүҥ аһынан аһыыбын. Балыыһаҕа даҕаны бэйэбит халбаһыбытын, быырпахпытын, суораппытын сии сатыырым. Ол кэмҥэ хамсыктан хас да үөлээннээҕим, билэр дьонум барахсаттар бараахтаабыттара. Олору билигин санаатахпына, бары кэриэтэ сүөһүтэ суох, маҕаһыынтан эрэ аһааччылар эбит. Хотон үлэһитэ ыалдьыбытын, өлбүтүн соччо билбэппин, истибэппин.

Иккис холобур. 3,5 мөлүйүөн ахсааннаах монгуоллар 70(!) мөлүйүөн ынах-сылгы, хой, бараан сүөһүлээх, наар бэйэлэрин олохтоох, төрүт астарынан аһыыр буоланнар, ити ынырык ыарыылартан төрүт кэриэтэ эмсэҕэлээбэтэхтэр диэн аахпытым.

Онон, хотон-хонуу үлэһиттэрэ, эһиги норуот доруобуйатын туһугар үлэлиир олус туһалаах дьон буоларгытын умнумаҥ! Киэн туттуҥ!

Үлэ миэстэтин таһаараҕыт

Хас биирдии хотон-хонуу үлэһитэ (сүөсүһүт, сылгыһыт, табаһыт, сир үлэһитэ, оҕуруоччут, балыксыт), бары киһи сиир аһын оҥорооччулар элбэх дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаарааччы, эбии дохуот, харчы оҥостоллоругар көмөлөһөөччү буоларгытын адьас умнумаҥ.

Эһиги оҥорбут бородууксуйаҕытын соҕотуопкалыырга, астыырга-үөллүүргэ, батарарга-атыылыырга, тиэйэргэ-таһарга, о.д.а. төһөлөөх элбэх киһи үлэлиирэ, эбии хамнастанара буолуой? Манна кинилэргэ көмө буолар бэтэринээрдэри, племүлэһиттэри, урбаанньыттары, кинилэри салайар тыһыынчанан хотуну-тойону, чунуобунньуктары, уо.д.а. үлэһиттэри эбэн кэбиһиҥ!

Өссө ити кырата. Сүөһү, таба суоҕа буоллар, тыа сирин кырыы учаастактара, кыра нэһилиэктэрэ бары кэриэтэ эстибит буолуо этилэр. Ол иһин дьоҕус оскуолалар учууталлара, уһуйааннар иитээччилэрэ, бары бүддьүөт, таарыччы ОДьКХ үлэһиттэрэ олорго олорор сүөһүлээх дьоҥҥо махтаныах тустааххыт -- биһигини үлэнэн хааччыйаллар диэн.

Саха тылын, үгэстэрин араҥаччылыыгыт

Соторутааҕыта «Кыым» хаһыакка «Куорат дьоно тоҕо ситэ сайдыбаттар» диэн ыстатыйаны суруйан, элбэх сэҥээриини ылбытым. Онно «Куоракка төрөөбүт, улааппыт сахалартан биир эмэ биллэр-көстөр киһи баар дуо?» диэн ыйыппытым. “Оннук биир да киһини булбатым” диэбитим. Ол кэннэ “туох баар саха улахан салайааччылара, учуонайдара, суруйааччылара, артыыстар, оннооҕор эстрада ырыаһыттара-- бука бары тыа сириттэн төрүттээхтэр эбит” диэбитим.

Сахабыт тыла, төрүт үгэстэрбит тыыннаах хаалбыттарыгар эһиги сыраҕыт улахан суолталааҕын эмиэ өйдөөҥ.

Саамай туһалааҕынан дьарыктанаҕыт

Орто дойдуга туһата суох үлэ, идэ да баара биллибэт. Олортон мин биир саамай туһалаахтарынан хотон-хонуу үлэһиттэрин ааҕабын.

Онон эһиги, хотон-хонуу үлэһиттэрэ, норуоту аһатар, эмтиир, элбэх киһини үлэнэн хааччыйар, омукпут тылын, үгэстэрин араҥаччылаһар, биир тылынан дьон-сэргэ этэҥҥэ олорорун, саха норуота симэлийбэтин туһугар туруулаһар үтүө үлэлээх дьоммут диэн түөскүтүн мөтөтүҥ, киэн туттуҥ диибин. Ол иһин бары эһигини ытыгылыы көрүөхтээхтэр. Ол эрээри...

Мин туохтан хомойобунуй?

Ити курдук туһалаах, үгүстэрэ, сылга биир күн өрөөбөт, уоппуска диэни билбэт, дуона суох дохуоттаах үлэһиттэргэ салалтабыт ситэ суолта биэрбэтиттэн хомойо саныыбын. Ол иһин туруулаһабын.

«Чэпчэки сыаналаах кэлии ас-үөл дэлэй, ночооттоох салааҕа тоҕо элбэх үбү-харчыны кутуохпутуй?» -- диир тойоттор суох буолбатахтар. Сорох «өйдөөхтөрбүт»: «Сахалар сүөһүбүтүн эстэхпитинэ, куораттарга көстөхпүтүнэ сайдыахпыт», «Илиинэн ыаммыт, кэпэрэтиипкэ киирбэтэх кэтэхтэр үүттэрэ тутуллуо суохтаах», -- дииллэриттэн иһим буһар.

Вячеслав Штыров тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сыллааҕы бүддьүөт 13,4 %-ын бэрдэрэн, хамсааһын тахсан испитэ, кини үбүлээһини 15 %-ҥа тиэрдэргэ туруорсара. Ол түмүгэр сылгы, таба төбөтүгэр баччааҥҥа диэри киинтэн кэлэ турар көмө көрүллүбүтэ, сир аайы МТС-тар тэриллэн барбыттара, мелиорацияҕа, сир оҥоһуутугар үп көрүллүүтэ улааппыта, сылгыһыттарга кыһыҥҥы үс ыйга эбии хамнас, босхо спецтаҥас көрүллэр буолбута, саха сүөһүтүн сайыннарарга «Тускул» ГБУ тэриллибитэ, о.д.а. үлэлэр баран испиттэрэ. Ол түмүгэр, ынах сүөһү ахсаана эбиллиэх курдук буолбута.

Онтукайбыт ханна баарый? Салгыы кэлбит салалта үбүлээһини 5,6(!) %-ҥа диэри таҥнары түһэрбитин содулугар ити этиллибит үлэ суох оҥоһуллубута. Арай, федеральнай үптэн кэлэр сылгы, таба төбөтүгэр бэриллэр үп эрэ хаалбыта.

Олор түмүктэригэр Штыров саҕаттан ынах сүөһүбүт ахсаана 120(!) тыһынчанан аҕыйаата. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ биир киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната 59 солк. 50 харчы диир эрээри, биэс сылы быһа 45 солкуобайга тутан кэлбитэ. Былырыын саҥа мэхэньиисими киллэрэн, үүт аһы оҥорууну 15 %, арыыны оҥорууну 30 % аччаппыттарын бэйэлэрэ билинэллэр. Куруук суруйарым курдук, министиэристибэ бу 30 сылы быһа көрүллэр үп кыра аҥаарын бэйэтэ «биригэдьиирдээн» үөһэттэн быһа түҥэтэн, албын-көлдьүн бөҕөнү таһаарда, социальнай тэрилтэҕэ кубулуйан иһэр.

Сүөһү баар – тыа сирэ, саха баар

Мин өйдөбүлүм маннык: сүөһү баар – тыа сирэ, саха баар.

Төрүт дьарыгын сүтэрбит, аҕыйаппыт омук сайдыыта бытаарар, сыыйа эстиигэ барар. Сымыйа дуо? Ханнык даҕаны сайдыы үбүлээһинтэн тутулуктаах. Онтон маннык сэнэбиллээх, кыра үбүлээһининэн тыабыт хаһаайыстыбата өнүйбэтэ, олохтоох аспыт-үөлбүт эбиллэн кэлбэтэ туох да мөккүөрэ суох.

Ол эрээри... Аныгы үрдүкү салалтабыт, Ил Түмэммит дьокутааттара дьиҥнээхтик, ис сүрэхтэриттэн дьоннорун-сэргэлэрин доруобуйаларын, ордук тыа дьонун олохторун уйгута тупсарын, саха тыла, үгэстэрэ эстибэтин туһугар баҕарар буоллахтарына, экология өттүнэн олус ыраас, иҥэмтэлээх, олохтоох ас-үөл дэлэйэригэр кыһаллыахтара, үбүлээһини биллэрдик элбэтиэхтэрэ диэн эрэнэбин.

Бары даҕаны онно эрэниэҕиҥ!

Уйбаан Пономарев,

Чурапчы