История

Сыыһа дьаһал содула

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Чурапчы улууһа 900-тэн тахса киһитин, көһөрүллүүгэ 2 тыһыынча киһитин сүтэрбитэ. Сэрии иннинэ улуус 19 279 киһилээх эбит буоллаҕына, сэрии бүтүүтүгэр баара-суоҕа 7 434 киһилээх хаалбыта. Улуус сэрии иннинээҕи нэһилиэнньэтин ахсаанын 46 сыл буолан баран, 1988 сыллаахха эрэ ситиспитэ! 1940 сыллаахха 50 191 сүөһү-сылгы баар буоллаҕына, көһөрүллүү кэнниттэн 13 813 сүөһү-сылгы эрэ хаалбыта. Көһөрүллүү содулуттан 2000 кэриҥэ дьиэ-уот, араас тутуу, сэп-сэбиргэл хаһаайына суох таах хаалбыттара...

Көһөрүллүү кэнниттэн дойдуларыгар 2000 кэриҥэ эрэ киһи эргиллэн кэлбиттэрэ, сэттэ нэһилиэк имири эстибитэ, Төлөй уонна Бахсы нэһилиэктэрэ төрүт ааттарын 1990-с сылларга төнүннэрбиттэрэ. 1941-1945 сс. сэрии уонна хоту Көһөрүллүү улуус социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньатыгар улахан охсууну оҥорбуттара, улуус сайдыытын 30-40 сыл төттөрү бырахпыттара.

Бэстээх кытылыттан саҕалаан, аһаҕас баарсаларга, киһитэ-сүөһүтэ суох кумах, таас кытылларга кыс хаар кыыдамын анныгар тоҥуу-хатыы, хоргуйуу, хаан-уруу дьоннорун кытыл быстыбытыгар, сиҥилэхтэр оҥхойдоругар быраҕан буорунан, кумаҕынан саба эрэ тарыйыы икки ый салҕанан барбыта. Чурапчы дьоно хоту дойду уодаһыннаах, кураанах кыһыҥҥы усулуобуйатыгар дьиэтэ-уота, киһи-сүөһү да айаҕар угара суох дойдутугар хоргуйууттан уонна ыарыыттан бырдылара быстан тиийбиттэрэ. Кинилэр аҥардас кыһыл ытыстарынан, чараас санныларынан, мындыр толкуйдарынан, үлэҕэ дьулуурдарынан, сатабылларынан кыайтарбаты да кыайан кыайан кыстык олохторун булуммуттара.

Былааны куоһара толорон

Мэлдьи курааҥҥа мискиттэрэ сылдьар чурапчылар былыр-былыргыттан уратылаах үлэһиттэринэн сураҕыраллар. Кинилэр сөптөөх сэп-сэбиргэл, тэрил суох, сири-уот, күөллэри, өрүһү билбэппит, сатаабаппыт дии барбакка, Ийэ дойду сорудахтаабыт үлэтигэр -- балык бултааһыныгар кыракый кыл муҥхаларынан түсүһэн барбыттара. Муус үрдүнэн балыктааһын кэмигэр хоргуйан, ону тэҥэ олох-дьаһах усулуобуйата куһаҕанынан үгүстэрэ суорума суолламмыттара. Балыктыы өлүөр барбыт дьон биир-икки ый буолаат, ыалдьан, хоргуйан дыгдаччы иһэн, сыарҕаҕа нэһиилэ тиэллэн кэлэллэрэ уонна өрүттүбэккэ сотору өлөллөрө. Оттон кыаммат оҕо, дьахтар, кырдьаҕастар өлүүлэрин-сүтүүлэрин киһи тылынан сатаан эппэт...

Бастаан утаа биһиги дьоммут балыктыы үөрүйэҕэ суохтарыттан, сири-уоту, булт ньымаларын билбэттэриттэн, булт тэрилинэн, анал таҥаһынан хааччыллыбатахтарынан, 140 саамай туруу үлэһиттэрин аармыйаҕа уонна үгүстэри Сангаарга шахта үлэтигэр ыланнар, балыксыт ахсаана лаппа аҕыйаан элбэх ыарахаттары көрсүбүттэрэ. Ону ол диэбэккэ, балыктааһыҥҥа дьоһуннаах көрдөрүүлэри ситиспиттэрэ. Кэбээйиигэ тиийдэ тиийээт 1942 сыл төрдүс кыбаарталлааҕы былаанын «Калинин» аатынан холкуос (Төлөй) 1840 сэнтиниэр оннугар 2906 сэнтиниэринэн, Ворошилов аатынан холкуос (Алаҕар) 193 % толортообуттара.

Булуҥ оройуонугар 12 холкуос көһөрүллүбүтэ. Кинилэр элбэх саҥа балыктыыр учаастактары арыйбыттара. Прибалтикаттан көһөрүллэн кэлбит уонна өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыттан хомуллан тиийбит дьону кытары Араҥастаах, Бобровскай, Саһыллаах, Трофимовскай, Тиит Арыы, Остоолбо Хайа уо.д.а курдук саҥа бөһүөлэктэри төрүттэспиттэрэ. Балык бултааһыныгар күүстэрин харыстаабакка үлэлээн, былааннарын 300 %-ҥа тиийэ толортообуттара.

Үйэтитии үлэтэ

Аҕа көлүөнэ дьоммут олорон ааспыт олохторо, үлэлээбит үлэлэрэ дойду умнуллубат историятынан буолаллар. Чурапчы Көһөрүллүүтүн биһиги көлүөнэттэн көлүөнэҕэ иҥэрэн үйэтитэр эбээһинэстээхпит. Билиҥҥи туругунан түмүллүбүт чахчылар бүтэһиктээх буолбатахтар, сорох сыыппаралар өссө да чуолкайдана, кэккэ түгэннэр ситэ үөрэтиллэ иликтэр.

Бу сылларга улууска элбэх үлэ ыытылынна, ол курдук Көһөрүллүү 60 сылыгар икки 12 кыбартыыралаах мас дьиэ, Көһөрүллүү 65, 70 уонна 75 сылларыгар 32, 34 кыбартыыралаах таас дьиэлэр тутулуннулар, Көһөрүллүү Мемориала, боруонса пааматынньык оҥоһулуннулар, Хатылыга баар Көһөрүллүү мусуойа өрөмүөннэннэ. Элбэх матырыйаал хомулунна, документальнай киинэлэр оҥоһулуннулар, ахтыылар кинигэлэрэ таҕыстылар. Көһөрүллүү кыттыылаахтара, кинилэр оҕолоро Кэбээйи, Эдьигээн уонна Булуҥ улуустарынан эспэдииссийэҕэ алта төгүл баран кэллилэр. Ону таһынан босуобуйалары, материальнай көмөнү туруорсуу, нэһилиэктэргэ өйдөбүнньүк бэлиэлэри, пааматынньыктары туттарыы, көрсүһүүлэр уо.д.а. дьаһаллар тиһиин быспакка утумнаахтык тэриллэллэр.

Быйыл

Быйыл Көһөрүллүү 80 сылынан сибээстээн, анал бырагыраама ылыллан, улууска элбэх дьаһаллар, тэрээһиннэр ыытылыннылар, ыытылла да тураллар. Бастатан туран, Көһөрүллүү кыттылаахтарыгар биир кэмнээх көмө оҥоһулунна.

Күһүөрү сайын Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ улуустарыгар дэлэгээссийэлэр баран кэллилэр. Дэлэгээссийэлэри Кэбээйи улууһугар улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга салайааччы Мария Кронникова, Эдьигээҥҥэ улуус дьаһалтатын дьиэ кэргэн кытары үлэҕэ исписэлииһэ Татьяна Бушкова, Булуҥҥа бэтэрээннэр улуустааҕы сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Матрена Матвеева салайан илдьэ сырыттылар. Улуустар дьаһалталарын итиэннэ онно олохсуйбут Көһөрүллүү кыттыылаахтарын оҕолорун, сиэттэрин кытары көрүстүлэр, мусуойдарга, пааматынньыктарга сылдьан сүгүрүйүү сиэрин-туомун оҥордулар.

Булуҥтан – дэлэгээссийэ

Атырдьах ыйын 5-6 күннэригэр Булуҥ улууһун бочуоттаах олохтооҕо, өрөспүүбүлүкэ Ытык кырдьаҕаһа, тыа хаһаайыстыбатын туйгуна Василий Иванович Бурцев көҕүлээһининэн, Хадаар нэһилиэгиттэн көһөрүллэн тиийэн, Булуҥҥа олохсуйбут дьон сыдьааннара, барыта 17 киһи кэлэн, Чурапчынан, Хатылынан, Хадаарынан сылдьан бардылар.

Кинилэр улуус баһылыга Степан Саргыдаевы кытта көрсөн, салгыы өссө да ситимнээх үлэни-хамнаһы тэрийэргэ кэпсэтистилэр. Баһылыгы социальнай боппуруостарга солбуйааччы Мария Кронникова, Хадаар нэһилиэгин баһылыга Афанасий Степанов арыаллааһыннарынан, Көһөрүллүү мемориалыгар, История уонна этнография улуустааҕы мусуойугар уонна Хатылытааҕы Көһөрүллүү мусуойугар сырыттылар. Көһөрүллүү мусуойун төрүттээбит, Чурапчы улууһун уонна Хатылы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Дмитрий Чечебутов Чурапчы улууһуттан Булуҥҥа көһөрүллүбүт дьонтон 42 кыыс онно олохсуйан, ыал буолан, оҕолонон-урууланан тэнийбиттэрин туһунан кэпсээбитин долгуйа иһиттилэр. Булуҥҥа олохсуйбут Екатерина Степановаҕа анаммыт экспозицияны сиһилии көрөн, бэйэлэригэр үгүһү иҥэриннилэр.

Түмүк оннугар

Чурапчы улууһугар балаҕан ыйын 19 күнэ – Кэриэстэбил күнэ. Онон балаҕан ыйын 18-20 күннэригэр улуус үрдүнэн, хас нэһилиэк ахсын бу күҥҥэ анаммыт дьаһаллар туспа бырагырааманан ыытыллыахтара, көрсүһүүлэр, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр, быыстапкалар о.д.а. буолуохтара.

Күн-дьыл аастаҕын ахсын аҕам саастаах дьоннорбут, Көһөрүллүү кыттыылаахтара, аҕыйаан иһэллэр. Кинилэр олорон ааспыт олохторун оҕолоро уонна сиэннэрэ салгыыллар. Норуокка хара мэҥ буолан хаалбыт улууспут историятын баарынан кэнчээри ыччаттарбытыгар тиэрдии – биһиги ытык иэспит буолар.

Марфа Чичигинарова,  Көһөрүллүү мусуойун сэбиэдиссэйэ. Чурапчы, Хатылы.