История

Сурунаал бэйэтин кэмигэр эрэ ааҕыллымтыа, куорат олохтоохторугар эрэ киэҥник биллэр-көстөр буолбатах этэ. «…Холобура, бу сахалар мустубуттар, кинилэр сыыйа-баайа төгүрүк түөлбэни төрүттээн, бастаан симиктик, онтон «тээгэ-таага», «таага-тээгэ» диэн хатыланар тыллары улам дорҕоонноохтук этэн-тыынан, үҥкүү тэтимигэр олорсон, бары ньиргиччи үҥкүүлээн киирэн бараллар. Мустубут дьон түүн хойукка диэри маннык үҥкүүлүүллэр. Үҥкүүнү көрөн уонна истэн турар дьоҥҥо кылгас хаһыылар тугу этэллэрэ, кэпсииллэрэ төрдүттэн өйдөммөт курдук саныахха сөп. Ол эрээри кулгаах истэ үөрэннэҕинэ, бу быстах хаһыыларга туох эрэ кутурҕаннаах хоһооннор этиллэллэрин уонна иһиллэллэрин хайдах да гынан мэлдьэһэр эбэтэр аахайбат буолар кыаҕыҥ суох курдук буолан тахсар. Тыйыс айылҕа ыарахан дорҕоонноро киһи кутун-сүрүн ол курдук баттыыллар, муунтуйбут санааны үөскэтэллэр, киһи олоҕо, кини ким да буоллун, кылгаһын кэпсииргэ дылылар», – диэн кини уочаркатыттан быһа тардан ааҕыахха сөп.

Бу Вячеслав Бялыницкай-Бируля «Дьаарбаҥкаҕа» уочарката «Өлүөнэ долгуннара» сурунаал 1915 сыл атырдьах ыйынааҕы 10 уонна 21 нүөмэрдэригэр хос-хос бэчээттэммит. Ааптар Вячеслав Викентьевич Бялыницкай - сэбиэскэй Саха Сирин үбүн бастакы норуодунай хамыһаара. Өссө ситэрэн, эбэн этэр буоллахха, Бялыницкай суруйааччы, суруналыыс уонна географ, Нуучча императорскай Географическай уопсастыбатын чилиэнэ, сэссэлистиичэскэй Саха Сирин бастакы бырабыыталыстыбатын чилиэнэ. Олоҕор 20 эһэни бултаабыт булчут киэнэ сорсуннааҕа. 12 оҕону дьон оҥортообут үтүөкэннээх аҕа. Кыра кыыһа Аданы 67 сааһыгар оҥорбут эр үтүөтэ буолар. 1900 сыллаахха муус устар 20 күнүгэр Вячеслав Викентьевиһы Нижнеудинскай уезд казначействотыгар аныыллар. Бялыницкай тутатына бэйэтин куһаҕана суох исписэлииһинэн көрдөрөн, үлэһит быһыытынан үүммүтүнэн барар. Верхоленскайдааҕы казначейство казначейын эбээһинэһин толорооччунан ананар.

Алесь Барковскай матырыйаалларыттан: «Вячеслав Викентьевич литэрэтииринэй үлэтинэн салгыы дьарыктанар, Ленскэй кыраай туһунан суруйууларын олохтоох бэчээккэ эрэ буолбакка, «Нуучча бултааһына» уонна «Булт» сурунаалларга ыыталыыр. «Булт» сурунаал эрээдээктэрэ 1905 сыл атырдьах ыйын 7 күнүгэр «Эһиги биһиги биир саамай бастыҥ үлэһиппитинэн буолаҕыт», - диэн суруйар. Буҕаалтыр уонна литэрээтэр идэлэрин тэҥҥэ тутан үлэлиир бэрт сэдэх буолар. Бялыницкайга бу идэлэр бэркэ дьүөрэлэһэллэр. Хойутуу бу икки идэлэргэ кини географиянан уонна естествознаниенан дьарыктаныыта эбиллэн биэрэр. 1907 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр Нуучча императорскай географическай уопсастыбатын Илин Сибиирдээҕи салаата В.В. Бялыницкай-Бируляны бэйэтин кэккэтигэр ылар. Маны Илин Сибиирдээҕи салаа бэйэтигэр чиэһинэн ааҕынар – география уонна естествознание чаастарыгар оҥоһуллар үлэ кыраайга наука туһатыгар киэҥник билиниллэр буолбута үөрүүлээх суол.

1911 сыллаахха кинини Өлүөхүмэҕэ көһөрөллөр. «Өлүөнэ долгуннара» сахалыы литэрэтиирэ сурунаалын кытта бииргэ үлэлэһэр. 1913 сылтан 1915 сылга диэри бу сурунаалга кини «Сандра», «Ойуурга», «Сайыҥҥы түүҥҥэ», «Дьаарбаҥкаҕа», «Чөккөөкү» кэпсээннэри суруйар. Бу ойуулааһыннар сахалар олохторуттан ылыллыбыттар. Баҕар, ааптар бэлиитикэни литэрэтииринэй айымньыларыгар буккуйары наадалааҕынан аахпата улахан оруолу ылбыт быһыылаах. 1917 сыллааҕы Өктөөбүр өрөбүүлүссүйэтин кини Дьокуускайга көрсөр, олох оргуйан олороро.

1918 сыл сайыныгар Дьокуускайга сэбиэскэй былаас олохтонор. Ол сылларга Дьокуускайга кумааҕы харчы букатын суоҕун кэриэтэ этэ. Ыскылааттарга арыгылаах бытыылкалар этикеткэлэрэ туох да олус элбэх этилэр. Хайдах бу икки чахчылар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстэнэн хаалбыттарай. Адьас быһаччы! 1918 сыллаахха розничнай эргиэн Саха Сиринээҕи уопсастыбата Алексей Семенов салалтатынан ити арыгы этикеткэлэрин харчы быһыытынан таһаарбыта. «Мадера» этикеткэтигэр илиинэн «1 солкуобай» диэн суруйбуттара уонна уопсастыба бэчээтинэн бигэргэтэн биэрбиттэрэ. «Кагорга» – 3 солкуобай, «Портвейҥҥа» – 10 солкуобай, «Хереска» – 25 солкуобай диэн суруллубута. Бу чахчы туһунан Максим Горькай билбитэ уонна сахалар уонна тоҥустар бу харчыны үлэ төлөбүрүн уонна бородуукта сыанатын быһыытынан олус үчүгэйдик ылыммыттара. Былатыан Ойуунускай суруйбутунан, Вячеслав Викентьевич Совдеп үлэтигэр саамай биир көхтөөх кыттааччы этэ. Саха Сирин саҥа үбүн уорганнарын олохтооһуҥҥа улахан көмөлөһүүгэ өҥөлөөх. Ол эрээри сотору буолаат былаас уларыйбыта. Бассабыыктар куораты хаалларарга күһэллибиттэрэ.

Оттон Бялыницкай-Бируля ити актыыбынай үлэтин иһин суукка түбэһэр уонна 10 ыйга дьиэ хаайыытыгар уураахтанар. Дьолго, 1918 сыллаахха колчаковщина үлтүрүтүллэр. 1921 сыллаахха Минскэй күбүөрүнэ төрүт уус дворянина Бялыницкай-Бируля хомуньуус баартыйаҕа киирэр. Дьиэ кэргэнэ утарар, олохторо ыһыллар. Варшаватааҕы консерваторияны бүтэрбит кырасаабысса балта Ольга дьиэтиттэн барар. Инньэ гынан Ольга туспа дьиэлэргэ ыал муннугар олорон, хаһаайыттар оҕолорун муусукаҕа үөрэтэр. Бялыницкай ойоҕо кыргыттарын, 22 саастаах Маргаританы, 20 саастаах Клавдияны, 18 саастаах Зояны ылан, Уфаҕа баран хаалар. Вячеслав Викентьевичтыын 24 саастаах уола Вячеслав, 16 саастаах уола Владимир уонна 8 саастаах уола Владислав хаалаллар. Икки кыралар аҕаларын кытта бииргэ олороллор. Вячеслав Викентьевич төбөтүн оройунан үлэҕэ түһэр. Ол кэмҥэ Дьокуускайга кумааҕы харчыга балаһыанньа олус ыарахан туруктааҕа. Вячеслав Викентьевич үлэ төлөбүрүн харчынан төлүүрү мэлдьитин туруорсара. 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха автономнай сэбиэскэй сэссэлистиичэскэй өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ. Совнарком бэрэссэдээтэлинэн Былатыан Ойуунускай талыллыбыта.

1922 сыл ыам ыйын 30 күнүгэр Ойуунускай Вячеслав Бялыницкайы үп норуодунай хамыһаарынан анаабыта. Ойуунускай итинник аныырыгар саҥа нарком улахан уола Вячеслав үрүҥнэр өттүлэригэр сэриилэһэ сылдьыбыта. 1922 сыллаахха Вячеслав Викентьевичка уонна кини саҥа ойоҕо, олохтоох дьахтар Ольга Афанасьевна Семеноваҕа кыыстара Тамара төрүүр. 6 сыл буолан баран, Станислав, оттон Ида, Генриетта, 1937 сыллаахха Ада төрүүллэр. Вячеслав Викентьевич илиитин араарбакка үлэлиир, өрөспүүбүлүкэ үбүн балаһыанньата олус уустук туруктанар. Вячеслав Викентьевич доруобуйата улаханнык мөлтөөн, көрөрүн сүтэрэн киирэн барар. Атырдьах ыйын 31 күнүгэр Саха АССР ревкома ыалдьарынан сибээстээн, Бялыницкайы нарком дуоһунаһыттан босхолуур, кинини Алексей Семенов солбуйар.

Кыыһа Ада Вячеславовна маннык кэпсиир: «Биһиги олохпут тухары иэдээннээх усулуобуйаҕа, сууллаары турар дьиэҕэ олорбуппут. Мин баара-суоҕа биир суолу көрдөһөрүм – аҕам биһиккигэ арыычча чөл туруктаах кыбартыыраны. Ревматизмынан, катарактанан ыалдьар кырдьаҕас киһи маннык усулуобуйаҕа олороро хайдах да табыллыбат этэ. Алтынньы ыйтан муус устарга дылы аҕам уулуссаҕа тахсыбат этэ. Мин бу көрдөһүүлэрбэр салайааччылар бары утары боппуруоһу биэрэллэрэ, «аҕаҥ тоҕо баартыйаттан тахсыбытай» диэн. Арай биирдэ ыйыппыттаахпын: «Аҕаа, эн тоҕо баартыйаттан тахсан хаалбыккыный?» - диэн. Кини маннык эппиэттээбитэ: «Мин сөптөөх дии санаабытым дьиҥнээх дьыалатыгар алҕас буолан тахсыбыта. Оттон мин балласт буолуохпун баҕарбатаҕым». Аҕам чахчы чиэһинэй киһи этэ».

Нөҥүө сыл саҕаланыытыгар Вячеслав Викентьевич өссө биир охсууну ылбыта – улахан уола Вячеслав кыһыл этэрээккэ сулууспалыы сылдьан өлбүтэ. Бастакы оҕото Вячеслав аҕатын киэн туттуута этэ. Дьиэ кэргэн үгэстэрин салҕааһын быһыытынан, Бялыницкай-Бируля төрүттэригэр эр дьон, быраабыла курдук, бэйэлэригэр байыаннай суолу талыналлара. Вячеслав Томскайга байыаннай училищены туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ, туйгунун иһин кыһыл көмүс саабыланан бэлиэтэммитэ. Кини сэбиэскэй былааһы тутатына ылымматаҕа. 1922 сыллаахха кини аата өрөбүүлүссүйэни утарааччылар испииһэктэригэр баара. Өр толкуйдааһын кэнниттэн кини кэлин Сэбиэттэр диэки буолбута. Былатыан Ойуунускай Бялыницкайга Дьокуускайтан барарыгар сүбэлээбитэ. Ойуунускай кэлэктииптээһин сылларыгар улуустарга Дьокуускайдааҕар ордук куттала суох буолуоҕун билбит эбит. Вячеслав Викентьевич Өлүөхүмэ улууһугар барбыта, кини онно 1948 сылга диэри үлэлээбитэ, онтон эмиэ Дьокуускайга төннүбүтэ. 1958 сыллаахха Вячеслав Бялыницкайга сэбиэскэй былааһы атаҕар туруоруу иһин персональнай биэнсийэ анаммыта. Бу кини өр сыллаах уонна ыарахан олоҕун иһин ылбыт соҕотох наҕараадата буолар.

Устуоруйа дорҕооно ааһар ааспытын, буолар буолбутун кэннэ, 1997 сыллаахха биллэн ааспыта – үп министиэристибэтэ бэйэтин үбүлүөйүн киэҥник бэлиэтээбитэ. Өскөтүн Вячеслав Викентьевич ити кэмҥэ тыыннааҕа эбитэ да буоллар, кинини бырааһынньыкка ыҥырыахтара биллибэт этэ. Министиэристибэ биир тутаах үлэһитэ: «Биһиги устуоруйаны билбэппит. Эһиги тугу баҕараҕытый”, - диэн эппитэ. Кыыһыгар Адаҕа үбүлүөйүнэй кинигэни биэрбиттэрэ. Ол оннугар үп миниистирин эбээһинэһин толорооччу Яныгин күннээн-күөнэхтээн хаалбыта. Урукку миниистир былыргы миниистир кыыһыгар маннык этэн турардаах: «Кырдьык, эһиги аҕаҕыт үп бастакы наркома этэ, ол киниэхэ ханнык да эбии чэпчэтиилэри биэрбэт, ордук балаһыанньаны көрбөт».

 Билиҥҥи үп салайааччылара, кырдьык, эт мэйиилэринэн өйдүүллэрэ ыарахан буолуоҕа эрээри, былыргы нарком баара эбитэ буоллар, эдэр кэллиэгэлэрэ кинини үтүө тылынан ахталларыттан даҕаны дуоһуйуох эрэ этилэр.