Уопсастыба

Сахабыт сирин сайдыытыгар чопчу биһиги улуус туох өҥөлөөхпүтүй диэн кэрдиис кэмнэри ылан көрөн, ырытар сыалтан Үөһээ Бүлүү улууһугар өр сылларга салайар үлэлэргэ сылдьыбыт, өрөспүүбүлүкэ, улуус сылларынан сайдыбыт историятын үчүгэйдик билэр, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, бөлүһүөк, улуустааҕы бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Иван Егорович Чычаховы кытары сэһэргэстибит.

- Иван Егорович, Саха АССР тэриллибитэ 100 сылынан Үөһээ Бүлүү улууһа өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрбит кылаатынан тугу этиэххин сөбүй?

- Үөһээ Бүлүү сиригэр-уотугар сахалар ХVII үйэ иккис аҥарыгар- ХVIII үйэ бастакы аҥарыгар Саха Сирин билиҥҥи киин уонна илин улуустарын сирдэриттэн кэлэн олорбуттар. 1700-1770 сылларга Бүлүү Эбэ сахаларыттан дьаһааҕы хомуйаары Үөһээ Бүлүү, Орто Бүлүү, Алын Бүлүү симиэбийэлэрин (кыстыктарын) олохтообуттар. 1775 сыллаахха Арассыыйа Ыраахтааҕытын уурааҕынан, Саха Сирэ воеводство буолар. Бу воеводство биэс хамыһаарыйаттан турар, ол иһигэр Үөһээ Бүлүүгэ баар буолар. Ити кэнниттэн Саха Сиригэр улуустар үөскээбиттэрэ.

1808-1912 сылларга улуустар уларыйыылара-тэлэрийиилэрэ хаста да буолбута, ол түмүгэр ХХ үйэ саҕаланыытыгар Үөһээ Бүлүү улууһугар 24 нэһилиэк баар буола сылдьыбыта. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ сахалар алаастарынан бытанан олорбуттара, сүөһү-сылгы ииттэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ, бурдук ыһар дуона суох бааһыналардаахтара. Сыыппаралартан көрдөххө, улуус олохтоохторо саамай элбэх сүөһүнү, сылгыны 1875 сыллаахха ииттэ сылдьыбыттар, ол курдук, 14252 ынах сүөһүлээх, 14085 сылгылаах, 510 табалаах эбиттэр. Оччотооҕу дьон олус ыарахан олохтоохторо, үлэ барыта илиинэн, оҕус уонна ат көлөлөрүнэн толоруллара. Оччотооҕуга араас ыарыылартан олус элбэх киһи суорума суолламмыта. Улууска 1876 сыллаахха аһыллыбыт таҥара дьиэтин биир начаалынай оскуолата эрэ баара. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа империятын кэмигэр биһиги, сахалар, «инородецтар» диэн атаҕастабыллаах ааттаах омуктар этибит. Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин эрэ кэнниттэн Саха Сирин олохтоохторун олохторугар-дьаһахтарыгар уларытыылар түргэн тэтиминэн киирэн барбыттара. Киин Арассыыйаҕа буола турар быһыылар-майгылар Саха Сирин олохтоохторугар үтүө өттүнэн сабыдыаллаан омук быһыытынан бэйэбитин билиниибит күүскэ бөҕөргөөбүтэ, өй-санаа сайдыбыта, инньэ гынан сахалар ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа олорбут патриархальнай-феодальнай тутулбутуттан капитализм тутулун уҥуордаан саҥа, социалистическай тутулга үктэммиппит.

1922 сыл муус устар ый 27 күнүгэр Саха АССР тэриллиэҕиттэн Саха Сиригэр саҥа историческай сайдыы кэмэ саҕаламмыта. Култуурунай өрөбөлүүссүйэ ыытыллар бүттүүн норуоту барытын үөрэхтээһини, орто анал уонна үрдүк үөрэхтээһини киллэрии, доруобуйа харыстабылын, науканы, литератураны, искусствоны, спорду, олохтоох бырамыысыланнаһы, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы түргэн тэтиминэн барбыта, ол түмүгэр Сэбиэскэй Сойууска, Арассыыйаҕа ааттара-суоллара иһиллэр, биллэр-көстөр олохтоох интеллегенция: учуонайдар, суруйааччылар, худуоһунньуктар, артыыстар, композитордар үүммүттэрэ, тутууга, бырамыысыланнаска, тырааныспарга, сиртэн хостонор баайы хостооһуҥҥа олохтоох каадырдар күргүөмүнэн үлэлиир буолбуттара, саҥа олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр талааннаах салайааччылар үүммүттэрэ. Хайа баҕарар дойду сайдыытын национальнай каадырдар быһаараллар. Ити туһунан ХХ үйэ уонна ааспыт тыһыынча сыл чулуу киһитинэн билиниллибит, улуу Сталин «барыны барытын каадырдар быһаараллар» диэн бигэргэтэн этэн турар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сыллаах историятыгар Үөһээ Бүлүү улууһа (оройуона) Саха Сирин сайдыытыгар бэйэлэрин бөдөҥ кылааттарын киллэрбит чулуу дьону, өрөспүүбүлүкэ сирэй салайааччыларын таһааран турар. Саха Сиригэр бэйэтин доҕотторун, соратниктарын кытта өрөбөлүүссүйэни тэрийсибит, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ статуһа бэриллэрин туруулаһан туран ситиспит, саҥа тэриллибит САССР Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон дойдубут гражданскай сэриигэ айгыраабытын түргэн тэтиминэн чөлүгэр түһэрбит, салгыы сайыннарбыт Исидор Барахов Саха норуотун уһулуччулаах бэлитиичэскэй уонна судаарыстыбаннай диэйэтэлин быһыытынан билиниллэр. Үөһээ Бүлүү улууһугар төрөөбүт-үөскээбит, үлэлээбит, Саха сирин оҥоруулаах күүстэрин, индустриялааһыны, норуот хаһаайыстыбатын бары көрүҥнэрин күүскэ сайыннарбыт ССКП обкомун 1-кы сэкэритээрэ Гавриил Чиряев (кини 1925 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун Кыадаҥда нэһилиэгэр төрөөбүтэ), Юрий Прокопьев талааннаах, чулуу салайааччылар быһыытынан уһулуччу миэстэни ылаллар.

Билиҥҥи кэмҥэ СӨ Аҕа баһылыгынан айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы олорор Айсен Николаев улуу убайдарын суолларын салҕаан өрөспүүбүлүкэни сайыннара, Арассыыйаҕа, аан дойдуга даҕаны аптарытыатын үрдэтэ олорор, сайдыы саҥа суолларын тобулар. Үөһээ Бүлүү улууһа (оройуона) Саха АССР 100 сылын үүнүүтүгэр-сайдыытыгар быһаччы оруоллаах түөрт өрөспүүбүлүкэ сирэй салайааччыларын таһаарбыта сүрүн кылааппыт буолар.

Саха Сирин атын улуустарыттан өрөспүүбүлүкэ сирэй салайааччыларынан Нам улууһуттан М.К. Аммосов, Н.Е. Винокуров, Таатта улууһуттан П.А. Ойуунускай, Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан С.З. Борисов, Хаҥалас улууһуттан М.Е. Николаев, Чурапчы улууһуттан Е.А. Борисов тахсыбыттара. Улууспут Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллааҕы историятыгар үтүө сабыдыалы оҥорбут, таһаарыылаах үлэлэринэн биллибит-көстүбүт, норуот билиниитин ылбыт сүдү дьоннору таһаарбыт улахан кылааттаах. Ол курдук, ССРС, РСФСР, СӨ норуодунай артыыската А.Е. Ильина-Дмитриева, ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеев, СӨ норуодунай учуутала В.С. Долгунов, норуодунай суруйааччылар Н.Г. Золотарев- Якутскай, П.Н. Тобуруокап, С.Т. Руфов, В.Т. Сивцев, норуодунай худуоһунньук Н.Д. Амыдаев, норуодунай артыыстар М.Е. Николаева, З.П. Багынанова, В.П. Николаева ааттарынан Саха Сирэ бүтүннүүтэ киэн туттар.

Үөһээ Бүлүүттэн Саха Сирин наукатын сайыннарыыга ситиһиилээхтик үлэлээн, 60-тан тахса киһи наука доктордарынан, элбэх учуонай араас Академиялар академиктарынан буолбуттара, 130-ча киһи араас наукаларга кандидаттар истиэпэннэрин ыланнар, өрөспүүбүлүкэ науката, оҥоруулаах күүстэрэ сайдарыгар боччумнаах кылааттарын киллэрэ сылдьаллар. Бу ахтан аһарбыт чулуу дьоннорум бука бары өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах историятыгар, сайдыытыгар Үөһээ Бүлүү улууһа киллэрбит кыһыл көмүс кылаатынан буолар.

- Өрөспүүбүлүкэбит биир үйэ иһигэр сөҕүмэр сайдыытынан тугу ааттыахха сөбүй?

- Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллааҕы историятыгар сөҕүмэр сайдыы тутуу уонна бырамыысыланнас салаатыгар таҕыста. 100 сыл анараа өттүгэр Саха Сиригэр ситэ сайдыбатах кустарнай бырамыысыланнас ханнык эмэтик баар буоллаҕына, билигин сир баайын хостуур бырамыысыланнаһа чэчирии сайынна уонна өрөспүүбүлүкэ туһатыгар үлэлиир буолла.

Бу - Сахабыт Сирин баараҕай сайдыыта. Иккис сөҕүмэр сайдыынан норуот хаһаайыстыбатын, олох-дьаһах бары салааларыгар төрүт олохтоох омуктар исписэлиис уонна салайааччы быһыытынан үүнүүлэрэ, сайдыылара буолла. Саха Сирин олохтоохторо наукаҕа, ускуустубаҕа, култуураҕа, спортка сайдыыларынан аан дойдуга билиннилэр, бу эмиэ сөҕүмэр сайдыы.

Саха Сирин олохтоохторо билиҥҥи кэм историятыгар аан дойду сайдыылаах атын судаарыстыбаларын олохтоохторун таһымнарыгар тиийэргэ дьулуһуулара – бу эмиэ сайдыыны түргэтэтэр хамсааһын буолар.

- Аны сүүс сылынан Сахабыт Сирэ ханнык таһымҥа тиийиэ диэн анааран көрөҕүнүй?

- Мин санаабар, аны 100 сылынан Саха Сирэ аан дойду олоҕун да хаамыытынан, планета сайдыылаах дойдуларын таһымыгар тахсыа, инники күөҥҥэ сылдьыа диэн эрэнэ саныыбын. Ити олоҕу биһиги сиэннэрбит, кэлэр кэнчээри ыччаттарбыт айыахтара-тутуохтара турдаҕа. Саамай улахан баҕа санаам, аан дойду олоҕун тутан турар, отуорун оҥорор үрдүк айыылартан көрдөһүүм биир эрэ – хаһан да сир үрдүгэр сэрии буолбатын диэн.