Култуура

  -- Аҕам Христофор Максимов үбүлүөйэ бу муус устар 8 күнүгэр буолар, ол эрээри тэрээһиннэр сыл түмүктэниэр диэри ыытыллаллар. СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайааччылаах хамыыһыйа үлэни сүрүннүүр, --диэн кэпсээн саҕалыыр Киристэпиэл уола Трофим Христофорович Максимов. Кини аҕатын пуондатын 2006 сылтан бэркэ салайа сылдьар.

-Христофор Максимов оччолорго тэриллибит 5 судаарыстыбаннай-холкуоһунай тыйаатырга барытыгар үлэлээбитэ. Ол улуустара бары улахан тэрээһиннэри ыыталлар. Холобура, Ньурбаҕа ахтыы киэһэтэ, Үөһээ Бүлүүгэ муус устар 5-6 күннэригэр кэнсиэр буолла. Чурапчылар Одьулууҥҥа түмсэн кэмпириэнсийэлээтилэр. Онно аны дэгэрэҥ үҥкүүнү сайыннарар соругу туруордулар. Ити курдук бу хайысха кэҥээн иһиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, олоҥхоҥ 70 бырыһыана барыта дэгэрэҥ буоллаҕа дии. Саха хааныгар баар дэгэрэҥ. Ол иһин сэрии да сылларыгар саха норуота самныбатаҕа – дэгэрэҥ ырыата аргыс буолбута. Ыллаан, санааларын көтөҕөллөрө. Оннук барҕа баайбытын аҕам уһун үйэтиппитин иһин саха омуга киниэхэ махталлаах. Билигин биэбэйик оҕолоруттан саҕалаан бары дэгэрэҥи толороллор. Онуоха Христофор Максимов аатынан сахалыы ырыаны-тойугу сайыннарар пуонда өҥөтө кырата суох. Биһиги 200-тэн тахса чилиэннээхпит. Олор истэригэр дэгэрэҥ күрэҕин кыайыылаахтара, үтүөлээх артыыстар элбэхтэр. Кинилэр маастар-кылаастары биэрэллэр, итиэннэ улуустарга устуудьуйаларбыт уһуйаллар. Араас таһымнаах куонкурустары тэрийэбит. Граҥҥа үстэ кыайан, биирдэ киэнсирдииргэ аналлаах аппаратура ылбыппыт. Икки кэнникибит үбүнэн сайыҥҥы лааҕырдары, оскуолалары, дьарыктары тэрийэбит. Сыл аайы Олоҥхо ыһыаҕар күрэхтэһиилээхпит, үбүлүөйдээх сылыгар төрөөбүт Сулҕаччытыгар тахсан, биэс сылга биирдэ Ырыа ыһыаҕын ыһабыт. Быйыл от ыйын 1-2 күннэригэр буолар. Барыгытын Амма кэрэ айылҕатыгар ыҥырабыт.

Иннокентий Христофорович Максимов:

-- Христофор Максимов, чахчы, норуот кутун туппут ырыаһыт буоларын бүгүҥҥү кэнсиэр да туоһулуур – пандемия кэннэ саала маннык толорутун саҥа көрдүбүт. Аҕабыт курдук, култуура өттүнэн убайбыт Василий барбыта. Хабаровскайга үөрэнэн, режиссер идэтин ылан, Ньурбаҕа үлэлии сылдьан, быарынан өлбүтэ. Трофим Христофорович биологическай наука дуоктара, биологическай проблемаларга институн лабораториятын сэбиэдиссэйэ. Оттон мин сааһым тухары Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа реанимацияҕа отделениетыгар үлэлээбитим. Билигин биэнсийэҕэ олорон, аҕам ырыаларын үөрэтэ сатыыбын. Эдэр сылдьан Трофимныын гитараҕа оонньуурбут. Аҕабытын күнү быһа байааннаан эрэ тахсара буолуо дии санааччылар. Суох, кини булчут бэрдэ этэ. Тоһуопка саанан испиискэ хоруопкатын 60 м ыраахтан таба ытара, 5 холонууттан 4-дүн табара.

Бүгүн Христофор Трофимович төрөөбүт күнүгэр Дьокуускайга чаҕылхай күн турда. Үгэс быһыытынан, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын киинин таһыгар баар сквергэ мустан,  анал ыскамыайкатын тула тоҕуоруһан туран, айар үлэтин сүгүрүйээччилэрэ, мелодистар, ырыаһыттар ахтан-санаан аастыбыт.  Улуустарга буолар тэрээһиннэргэ барытыгар сылдьа сатаатыбыт. Өссө да сыл бүтүөр диэри тэрээһин элбэх, онон сэргэх сыл биһиэхэ.

Биир дойдулаахтарын эҕэрдэтин Амма улууһун баһылыга Николай Архипов тириэртэ:

--100 сылын соторутааҕыта эрэ бэлиэтээбит курдук этибит. Номнуо 5 сыл ааһа охсубут. Христофор Трофимович уолаттара күүскэ ылсаннар, сүрдээх элбэх үлэ ыытылынна. Бу сыанаҕа турар оҥоһук -- ааспыт үбүлүөйгэ Сулҕаччыга култуура дьиэтин иннигэр туруоруллубут боруонса пааматынньык макыата. Ону таһынан Христофор Максимовка аналлаах уһаайба оҥоһуллубута. Онно балаҕаннар тутуллаллар. Туох сыаллаах диэтэргит, оҕолору саха ырыатыгар уһуйар кыһа буолуоҕа. Төһө да уустук кэм буоллар, саха дьоно чулуу дьоммутун кэриэстиирбит кэрэхсэбиллээх.

   Үөһээ Бүлүүттэн кэлбит кыттааччы Сахаайта Мойтохонова:

--Былырыын соҕотоҕун кэлэн кыттыбытым. Быйыл “Тобуруокап сиэннэрэ” төрүт дорҕоон бөлөҕүн аҕаллым. Үөрэппит оҕолорбун түмэн тэрийбиппит. Сылы кыайбат кэм иһигэр кырыымпаҕа үөрэнэ охсон, Христофор Максимов киэҥ эйгэҕэ иһиллибэтэх ырыаларын толороллор. Нотанан ааҕан  үөрэтэллэр. Ол курдук, бөлөх салайааччыта Николай Борисов бүгүн “Умун дииллэр” диэн Василий Гольдеров тылларыгар суруллубут ырыаны киһи кутун таарыйар гына толордо.

Манна даҕатан эттэххэ, быйыл сайын биһиэхэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Олоҥхо ыһыаҕа буолар. Онно өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакытын кырыымпа күрэҕин тэрийэбит. Урут ыытылла илик буолан долгуйабыт. Дэгэрэҥ ырыа куонкуруһа эмиэ уратылаах – доҕуһуолга кырыымпа эбэтэр байаан эрэ көҥүллэнэр. Урукку курдук фонограмманан ким да ыллаабат.

Үөрэрим диэн, урут мин оҕо эрдэхпинэ дэгэрэҥ саастаах эрэ дьон ырыатын курдуга. Оттон билигин эдэрдэр талаһан туран ыллыыллар. Онон элбэх кыттааччы кэлиэ диэн эрэнэбит, күүтэбит.

  Бу киэһэ үөһэ бүлүүлэртэн ураты өссө Намтан Мария Григорьева салайар “Нам кылыһаҕа” бөлөх кытынна. Таҥсырга, дьаҕаҕа, кырыымпаҕа, кылыһахха оонньоон, эриэккэс дорҕооннорунан абылаатылар. Оттон Амма Алтаныттан Иван Неустроев-Байаан Бааска тэрийбит бөлөҕө “Саха ынаҕа” диэн бэртээхэй ырыаны толорон, “Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин куонкуруһугар, чахчы, бастыан бастаабыт эбит”, -- дэстибит.

Дьоро киэһэни бары билэр ырыаһыттарбыт Байбал Сэмэнэп, Варя Аманатова, Виталий Очиров, Дмитрий Иванов, Василий Местников, Руслан Габышев, Василий Новоприезжай, Михаил Санников-Уол Сарсын уо.д.а. киэргэттилэр.

Бырайыак ааптара -- СӨ үтүөлээх артыыската, РФ тыйаатырдарын диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ Анна Томская салайааччылаах “Кыл Саха” диэн Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын иһинэн тэриллибит төрүт дорҕоон бөлөҕө. Хас биирдии ырыаны кинилэр доҕуһуоллаатылар.

Дьон-сэргэ кэнсиэр ыытааччытын биһирээтэ. Христофор Максимов пуондатын “Үрүҥ көмүс” бэлиэтин хаһаайына, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Лобанов, бэйэтэ этэринэн, “сэгэйэн, сэгэлдьитэн, дэгэрэҥнэтэн, саха эйгэтин аартыгынан бэрт сэргэхтик айаннатта”.

 Биэчэр тухары 27 нүөмэри көрдүбүт. Дэгэрэҥ ырыалар олус тэтимнээхтэр буолан, ким да салгыбата, хата, төттөрүтүн түмүгэр артыыстары ыытымаары, Амма Аччыгыйын тылларыгар “Учууталбар” ырыаны иккистээн ыллаттылар. Бастаан Байбал бэйэтэ толорбута, иккиһигэр артыыстар бары тахсан, көрөөччүлэри кытта ньиргиттилэр. Норуот тапталлаах ырыаһытыгар аналлаах дьоро киэһэ маннык норуодунай булуохтаах буоллаҕа эбээт!