Култуура

Ырыа - эмиэ сытары да туруоруон, уолуйбуту да уоскутуон сөп. Ытыктыыр, убаастыыр, тумус туттар киһибит, социологическай наука доктора, психолог Ульяна Винокурова дойдуга тапталга иитиини, дойдуга бэриниилээх буолууну сүрдээх судургутук эрээри, дириҥ ис хоһоонноон, кылгастык  “дойдумсах”  буолуу диэн тылынан быһаарбыта чахчыта нуучча өһүн хоһоонун «Краткость сестра таланта» диэни туоһулуур.

Быйылгы үгүс элбэх өрөгөйдөөх күннэрдээх, бэлиэ кэмнэрдээх сэтинньи ый 19 күнүгэр  сахалыы тыыннаах “Айыы Кыһата” оскуолатыгар  ылбаҕай ырыа ыллыгынан киэҥ аартыгы арыйбыта 45 сыла буолбутун бэлиэтиир «Мин ырыа ыллыаҕым...» диэн ааттаах киэһэни  тэрийбит Алексей Калининскай-Өлөксөй Луҥха   дойдумсах буолууга иитиигэ дьоһун үлэлэрин көрдөрөр-иһитиннэрэр дьоро айымньылаах киэһэтэ буолан ааста.

Кини Ырыа туһа диэн, сылайары билбэккэ  сыаллаах-соруктаах, чуолкай кэскиллээҕи кэккэлэппит, үйэлээҕи үксэппит дойдуга тапталы, бэриниини сэттэ дорҕоону-нуотаны эргитэн-урбатан, номоҕон доҕуһуоллатан, өрөгөй дорҕооннорунан өһүллүбэттии өрүкүтэн дойдумсах оҥорор тыыҥҥа иитэр-үөрэтэр. Кини бу киэһэтин биир сүрүн тиэмэтэ саҥа тахсыбыт «Элиэнэ эбэкэм, эн ааккар...» диэн ырыа хомуурунньугун сүрэхтэниитэ буолла. Түөрт түһүмэххэ араарыллан таҥыллыбыт – “Сахабыт саргытын айхаллаан” – 21 ырыа, “Кэбээйи- сүрэхпит биһигэ” – 20, “Төрүт түөлбэ ырыалара” – 20, “Мин ырыа ыллыаҕым” – 21 .  Ол да иһин буолуо сорох ырыа бэйэтин кэмин кэтэһэн уонунан сылларга кэнники диэн долбуурга сытар, эбэтэр айыллыбыт күнүттэн ыла, сонно тута уостан түспэт төлкөлөнөр. Ону биһиги Өлөксөй Луҥха ырыаларыттан эмиэ билэбит, ол туһунан суруйбуппут да, кэпсээбиппит да. Итинэн сиэттэрэн кэпсээтэххэ, 45 сыл анараа өттүгэр айыллыбыт улуу киһибит Семен Данилов тылларыгар суруллубут «Аан дойду - Саһыл сыһыы» күн бүгүҥҥү быһыыга-майгыга сөп түбэһэрэ киһини сөхтөрөр.

Кырдьык даҕаны, диэн саҥа аллайыахха диэри хас биирдии киһи төрөөбүт алааһа, түөлбэтэ киниэхэ аан дойдута буоллаҕа дии… Бу ырыаны бастакы айыллыбыт кэмин кэнниттэн чуумпуруу, умна быһыытыйыы кэннэ, Улуу Кыайыы 60 сылыгар сөргүтэн алта ырыаны холбоон, сюита оҥорон, педагогическай колледж уолаттарын хорун толоруута “Поющая Туймаада” ырыа куонкурсун кылаан бирииһин ылан, 100000 солк. наҕараадаланан, колледж ырыа сайдыытыгар өссө үлэлэһэригэр көмө буолбута. «Манна Владимир Жирков оруола улаханын күн бүгүн даҕаны махтана саныыбын», - диэн Алексей Кириллович мэлдьи кэпсиир.  Онтон бу кэнсиэргэ СӨ үтүөлээх артыыһа Борис Алексеев хас биирдии көрөөччү сүрэҕэр тиэрдэрдии бу ырыаны толордо. Ырыа айааччылар, куруутун тылын суруйааччыга, ырыа тылын айааччы мэлдьи музыка суруйааччыга наадыйан сонордоһоллоро, бу эйгэ ирдэбилэ, ис тутула буоллаҕа…

Бу икки киһи бииргэ сөп түбэһэн биир салгыҥҥа киирэн тэтимнээн, биир таһым буолан ырыа айыллыбыт түгэннэрэ аҕыйаҕа суохтар. Маннык көстүү, сыһыан, кэлиҥҥи кэмҥэ Афанасий Гуринов-Арчылан уонна Өлөксөй Луҥха икки ардыларыгар баарын билэбит. Ол үтүө түмүгэ буолан элбэх ырыалар кынаттанан таҕыстылар. Бу кэнсиэргэ «Элиэнэ эбэкэм, Эн ааккар» диэн ырыаны СӨ норуодунай артыыһа Александр Емельянов кыайа-хото тутан Элиэнэ эбэбитинэн  киэн тутта ыллаабытын көрөөччүлэр биһирии, истиҥник ылыннылар.

Алексей Кириллович ырыаны толорууга сүрдээх болҕомтолоох уонна үрдүк ирдэбиллээх сыһыаннаах, мелодиятыгар даҕаны, тылыгар даҕаны. Биир тылыгар, сүһүөҕэр, дорҕоонугар тиийэ чуолкайдык нотаҕа сөп түбэһэрин туһугар ымпыктаан-чымпыктаан, үлэлэһэр буолан “чэ, бэрт, үчүгэй буолла “ диэтэҕинэ, ол аата  табылынна дии саныыгын. Уонна ырыа тылын өйдүүргэ, иҥнибэккэ билэр буоларга ураты ньымалаах, бастаан ырыа ис хоһоонун кэпсиир, онтон бу тыл онно тоҕо киирбитин быһаарар, а.э. хас биирдии тылыгар тиийэ ырытыы-анаарыы буолар.

Ылсыбыккын ыһыктыма, туппуккун мүлчү тутума диэн алгыс курдук куруутун этиллэр тыллар Өлөксөй Луҥха олоҕун өйдөбүлэ, сүнньэ буолар. Бииртэн биир, саҥаттан саҥа, сонунтан сонун программалары үөрэтэн клип да оҥорор, фонограмманы чочуйан оҥотторор, ырыаны нотаҕа түөһэриигэ, олордууга да көмөлөһөр уо.д.а.

Кини ырыаларын үрдүк анал үөрэхтээх Сахабыт Сирэ бары билинэр “Өрөспүүбүлүкэ куоластара” диэн убаастанар үтүөкэн дьоммут эрэ толорор буолбатахтар, ол курдук кини ырыата маассабайдык тахсарыгар, норуокка тиийэригэр сыаллаах-соруктаах кэккэ үтүө түмүктэрдээх үлэни ыытар - самодеятельнай кэлэктииптэри, биирдиилээн ырыаһыттары  кытта үлэлэһэр. Быйылгы айар-тутар сезоммут биир бэлиэ тэрээһинэ, Хатас ырыа айааччыларын түмсүүлэрин чилиэттэрин (14 ааптар) айар киэһэлэригэр анаан дьоҕус гынан баран улахан суолталаах ырыанньык тахсарыгар этэргэ дылы, түбүгүрэн олохтоох самодеятельнай ааптардар ырыалара нотаҕа тиһиллибиттэрэ. Ону таһынан, эргиччи талааннаах  Андрей Малышев уонтан тахса ырыата эмиэ итинник туспа кинигэ буолан тахсарыгар бэлэмнэммитэ.

Айыы Кыһата оскуолаҕа буолбут Айар кэнсиэр ырыа түмэр күүһүн, сырдыкка, кэрэҕэ, үрдүккэ эрэли саҕар эйгэлээҕин өссө төгүл көрдөрдө, биллэрдэ. Манна киирбит үп-харчы бүүс бүтүннүү сыа-сым курдук хомуллан 40 000 солк. Кэбээйи улууһуттан ыҥырыллыбыт уолаттарга көмө буолар пуондаҕа киирбитэ, барбытыгар биһиги Хатастар кылааппыт баарыттан, «Тускул» КК үлэһиттэрэ, ырыаһыттара кыттаммыт киэн туттабыт. Кэнсиэргэ кэлбит хас биирдии киһи - Ил Түмэн дьокутааттара, Култуура министиэристибэтин, Дьокуускай куорат норуот айымньытын киинин, Опера уонна балет тыйаатыр үлэһиттэрэ, айар-тутар эйгэ ааттаах-суоллаах дьонноро (бэйиэттэр, ырыаһыттар), Кэбээйи улууһун,  куораттааҕы түмсүүтүн чилиэттэрэ, ырыаны таптааччылар, Айыы Кыһата оскуола кэлэктиибэ бары дойдумсах буолуу долгунугар олорсон, киирэн дойдубутун таптыырбыт, ахтарбыт өссө күүһүрдэҕэ. Эҕэрдэ тылларын эппит Ульяна Винокурова, Афанасий Ноев, Елена Голомарева, Мария Христофорова, Алексей Егоров, Егор Неустроев, Николай Слепцов, Лидия Шамаева, учуутала Ольга Гуляева, Нина Олесова, Нина Горелова, Евгений Пермяков, Валентин Чепалов уо.д.а. бу тэрээһини үрдүктүк сыаналаан, кэнсиэр дуу, кинигэ сүрэхтээһинэ дуу эрэ буолбакка, дириҥ силистээх-мутуктаах, ураты өйдөбүллээх,  иитиигэ-үөрэтиигэ хорутуулаах санаалардаах, түмсүүлээх буолууну түстүүр киэһэ диэтилэр, эттилэр-тыынныылар, эҕэрдэлээтилэр... Аны да айар аартык уһун суолугар көрсүөх буоланнар тарҕастылар.