Култуура

Итэҕэл дьиҥ билии быһыытынан олоххо туһалыыр буоллаҕына -- туһа туспа. Оттон политическай хабааннаах религиознай итэҕэлгэ кубулуйдаҕына -- алдьатар, сэриини төрүөттүүр күүс буолар.

 Итэҕэли үөрэхтээх буолан баран, тоҥ сүрэхтээх дьон кыайан сүрүннүүр кыахтара суох, тоҕо диэтэххэ, итэҕэл эмиэ таптал курдук, киһи ис туругун кытта сибээстээх. ТАПТЫЫРГА киһини ким да ҮӨРЭППЭТ, арай тапталга бэлэм буоларга уһуйан көрүөххэ сөп. Билиҥҥи үөрэх, тас билии тоҥ билиини биэрэр буолан, өйү ордук сайыннарар. Өй ТАПТАЛЫ да, ИТЭҔЭЛИ да ҮӨСКЭТЭР кыаҕа суох, төттөрүтүн аччатыан сөп.

  Өйдөөх, тас билиитинэн сирдэтинэн сылдьар киһи, кырдьык, үчүгэйи куһаҕаны араарарга улахан үөрэхтээх буолар. Өй бэйэтин айылҕата оннук. Кини, нууччалыы эттэххэ, практичнай. Ол иһин наар бэйэтин барыһынан сирдэтинэр. БАРЫСТАН, КЫАЙЫЫТТАН ҮӨРЭР НОЧООТТОН, КЫАЙТАРЫЫТТАН ХОМОЙОР. ӨЙҮНЭН ЭРЭ салайтаран сылдьар киһи ИС ТУРУГУ сатаан ИИТИЭХТИИР кыаҕа суох.

  Өй барахсан киһи тыыннаах буолан сылдьарыгар анаммыт, сүрдээх наадалаах айылҕа биэрбит кыаҕа, нууччалыы эттэххэ, инструмена. Киһи бу орто дойдуга өйүн сайыннарбакка кэхтэр кыахтаах, эстэр аналлаах. Ол иһин өй куһаҕана суох. Кини хайаан да баар буолуохтаах.

    Өйдөөх киһи ПРАКТИЧНАЙ, ДЕЛОВОЙ буолар. Бэйэтин барыһын элбэхтик толкуйдуур, ол туһугар сыралаһар. Өйө сайдыбыт киһи үчүгэй БИЗНЕСМЕН, ПОЛИТИК, САЛАЙААЧЧЫ буолуон сөп. Ол эрэн ӨЙ ЭЙГЭТЭ киһини АҤААРДАСТЫЫ БАҺЫЛААН бардаҕына,киһи сүрэҕэ сабыллар, ТОҤ, ТОҤУЙ буолар, БЭЙЭТИН ИННИН ОРДУК КӨРҮНЭН, дьону ААННЬА АХТЫБАТ, кинилэргэ КЫҺАММАККА, бэйэтин эрэ СУОЛУН СОЛОНОР аатыгар барар. Оннук киһи уһаабат. Тоҕо диэтэргин, СҮРЭҔЭ САБЫЛЛЫБЫТ киһи Айыы тыынын, айылҕа тыынын ЫЛАРА ТОХТУУР.

Манна, дьэ, АЙЫЛҔА ОЛУС МУУДАРАЙ ОҤОҺУУТА БААР. Тугу эмэ ТАПТААТАХХЫНА, тугу эмэ КЭРЭХСЭЭТЭХХИНЭ, туохтан эмэ СОҺУЙДАХХЫНА, СӨХТӨХХҮНЭ ЭРЭ сүрэҕиҥ АҺЫЛЛАР, КҮҮС КИИРЭР. ТОҤ өйүнэн сыаналыыр киһи САБЫЫЛААХ буолар, ол иһин сатаан айылҕа күүһүн КИЛЛЭРБЭТ. Ол иһин даҕаны өйдөөх буолан баран, тоҥ киһи олоххо уһаабат. Уһуур да буоллаҕына, туох баар чувствотын барытын сабан, массыына дуу, робот дуу курдук буоллаҕына, КӨҤДӨЙ КӨХСӨ төһө баҕарар уһуннук олоруон сөп. Оннук дьон сылаас тыыннара суох буолаллар, ИЧЧИТЭ СУОХ кураанах тыыннаналлар.  

   САХА ИТЭҔЭЛИН ИС ИҺИТТЭН ӨЙДҮҮР КИҺИ АҔЫЙАХ. Тоҕо диэтэххэ, бу ИТЭҔЭЛИ СҮРЭҔИНЭН-БЫАРЫНАН, КУТУНАН-СҮРҮНЭН ӨЙДҮӨХХЭ СӨП. ТОҤ ӨЙҮНЭН быһааран, халлааннары, Айыылары ким ханна баарын, аата-суола КИМИН НААРДААН УЛАХАН ТУҺА СУОХ. ОЛ - ТОҤ ИТЭҔЭЛ.  Ол итэҕэл АТЫН ОМУКТАРЫ КЫТТА КҮРЭСТЭҺЭРГЭ, “ МИН ЭМИЭ ИТЭҔЭЛЛЭЭХПИН ЭЭ” диэн СЭНЭММЭТ буоларга ТУҺАЛЫЫР. ОНТОН ОРДУККА ТУҺАЛЫЫР КЫАҔА СУОХ.  Итэҕэли сүрүннүүр биир мунньахха олус өйдөөх психолог дьахтар эппитэ өйбөр хатанан хаалбыт. Кини: "Мин ханнык баҕарар итэҕэли - христианство да буоллун, ислам да буоллун, буддизм, иудаизм да буоллун -- биэс мүнүүтэ иһигэр сүрүн тутулун кэпсээн  биэриэм этэ. Оттон саха итэҕэлин олох  өйдөөбөппүн уонна хайдах да быһаарар кыаҕым суох. Ол аата биһиги итэҕэлбит оннун була илик, ситэтэ суох буоллаҕа", - диэбитэ. Мин киниттэн: "Аан бастаан хайдах таптаабытыҥ туһунан сатаан тылгынан дьоҥҥо өйдөнөр гына кэпсиэҥ этэ дуо?"- диэн ыйытаары гынан баран туттуммутум. Туһата суох ыаһах буоларын өйдөөн... Айыылар ааттарын билэр буолан баран, КИНИЛЭР ТЫЫННАРЫН СҮРЭХХИНЭН СЭРЭЙБЭТ, ИМҤИНЭН БИЛБЭТ буоллаххына туһата суох.

ИТЭҔЭЛ диэн ТАПТАЛ.

Бастатан туран, ДЬОҤҤО, ОЛОХХО таптал. Тоҕо диэтэргин, дьоҥҥо эрэнэр, итэҕэйэр эрэ киһи кинилэри таптыан сөп. Оттон дьоҥҥо эрэнии - ол аата бэйэ күүһүгэр эрэнии, АЙЫЛҔА ТУЛХАДЫЙБАТ КЫРДЬЫКТААХ тутулугар ЭРЭНИИ буолар.

    ЭРЭНИИ уонна ЭРЭЙИИ диэн букатын атын-атын өйдөбүллээх тыллар. ЭРЭНЭР киһи ЭРЭЛЛЭЭХ буолар, оттон ЭРЭЙЭР киһи ЭРЭЙГЭ тиксэр. Хаһан да, туохха да ис буолбат, кимиэхэ да эрэммэт киһи эрэйэ элбэх буолар.

    Билигин Аан дойду барыта кэриэтэ өй суолун тутан баран иһэр. Ол үтүөҕэ тиэрдибэт. Тоҥ киһи киһитийэр кыаҕа суох. Сири-дойдуну иччилээн бүтэр, туһанарын эрэ билэр потребитель таһымыгар түһэр. АЙЫЛҔАҔА ОННУК КИҺИ НААДАТА СУОХ. Ол иһин билигин аҕыйах ахсааннаах да буоллар УЛАХАН ТЫЫННААХ норуот АЙЫЛҔАҔА ордук СЫАНАЛАНАР.

Сотору кэминэн саамай улахан валюта киһи МАХТАЛА буолуо. Киһи СЫЛААС ТЫЫНА оннук КЭМЧИ буолар кыахтаах, киһи аймах балысханнык айаннаан иһэр суолун ХАЙЫСХАТЫН уларыппатаҕына.

    Дьиктитэ диэн баар, ол ТОҤ САЙДЫЫ ханна баҕарар ӨТӨН КИИРДЭ. Бэл диэтэр, хоту ыраах ыстаадаҕа, түҥ тайҕаҕа олохтоох булчуттарга тиийдэххэ кытары ол ТЫЙЫС ТЫЫН кыттыгаһа биллэр. АЙЫЛҔА ТАЛАН ЫЛААРЫ, СОРУЙАН КИҺИ АЙМАҔЫ ОННУК ТУРУККА КИЛЛЭРДЭҔЭ. ОЛ ИҺИН ДАҔАНЫ ДЬОН  АХСААНА СИР ИЙЭҔЭ ОЛУС ЭЛБЭЭТЭҔЭ.

КЫРДЬЫК, САХА ИТЭҔЭЛИН СУРУККА ТИҺЭН КИЛЛЭРЭР ОЛУС УУСТУК, ОЛ СУРУЛЛУБУТУ ӨЙДҮҮР ӨССӨ УУСТУК.

Ол да гыннар, билиҥҥи киһи аймах АЙЫЛҔА ИТЭҔЭЛИГЭР - САХА ИТЭҔЭЛИГЭР төннөн эрэр. ДИРИҤНИК ХОРУТАН ӨЙДҮҮР дьон ОМУК ААЙЫ БААР БУОЛАН эрэллэр. Ол аата айылҕа бэйэтин БЫЫҺАНАР СУОЛУН син биир ЭРГИТЭН АҔАЛА ТУРАР буоллаҕа.

ТУОХ ДА БУОЛБУТУН ИННИГЭР СИРГЭ ОЛОХ САЛҔАНАН БАРА ТУРУОҔА, КИҺИ ОБУРГУ АРААС УСУЛУОБУЙАҔА ҮӨРЭНЭН, ӨЛБӨТ СУОЛУН БУЛАН ИҺИЭҔЭ.

А.С. Артемьев - КУЛАН