Култуура

Киэн туттуохпутун сөп дуо? Ама! Сөптөөх бөҕө буоллаҕа. Арааһынай омук айаарбыт улахан бөлөҕө буоллун, туох да сололоох, чыыннаах тойон-хаан буоллун, алааһын ахсааннаахтык уҥуордаабыт тыа симик киһитэ буоллун, киэн тутта көрдөрүөххэ, көрүөххэ бэртээхэй буоллаҕа.

 Саха кута хомус дьүрүһүйэр дорҕоонун бэйэтигэр иҥэринэн сылдьар буоллаҕына уонна аны хаһан да ыллыыр тимир чыычаахпытын көйгөтүтүөхпүт суоҕа.  Бэл, мин өйдүүр кэмнэрбэр хомуска, хомуһу тардыыга барбах сыһыан олоҕура сылдьыбыттаах. Ыллыыр тимир чыычааҕы ким бобуой, ким өстөнүөй. Бу гынан баран, бэл, кулуупка хомуһу тардыы олох тохтоон сылдьыбыттаах. Кэмэ оннук эбитэ дуу, хомуһу охсуу, хомуһу тардыы олох тохтоон хаала кэриэтэ сылдьыбыта. Хомус биһигиттэн хоргуппута оччо эбитэ дуу, биһиги «сайдан» хаалбыппыт бэрдэ эбитэ дуу. Оннук кэмнэр бааллара, кэлэн ааспыттара…Бэйи, ити кыратык туораары гынным.

Хомус түмэлин дириэктэрэ Дмитрий Бястинов бу сылга бэчээттэнэн тахсыбыт каталог-кинигэни көрдөрөр. 1-кы туом диэн суруктаах, хапытаалынай таһаарыы буолара дизайныттан, таҥыллыбыт хаачыстыбатыттан, нууччалыы, сахалыы уонна аангылыйалыы суруктааҕыттан уонна оттон, бэйэм санаабар, «лис» курдук ыараханыттан биллэр.

-- Түмэл булгуччу каталогтаах буолуохтаах, - диир Дмитрий Дмитриевич – пуондабыт баайын дьон сиһилии билбэт. Хайа да түмэл пуондата интеллектуальнай бас билии буолар. Хас биирдии түмэлгэ төрүт, тутаах пуонда диэн баар. Түмэлбит 9164 биридимиэттээх, мантан 1700-һэ хомус буолар. Маны таһынан хаартыскалар, кинигэлэр, дөкүмүөннэр, нумизиматика бааллар. Каталог 1-кы туомугар Дьокуускайтан уонна 21 улуустан 142 уус охсубут 628 хомуһун наардаан киллэрдибит. Ити иһигэр 54 ааттара-суоллара биллибэт маастардар хомустара бааллар. 2-с туомҥа аан дойду норуоттарын хомустара киириэхтэрэ. Бэйэбит барыллааһыммытынан, эмиэ 1-кы туом саҕа кээмэйдээх буолуоҕа.

Тутаах пуонда – бу түмэл хамсаабат баайа-дуола буолар. Каталогка киирбит хомус ууһун аата-суола, хайа улуустан төрүттээҕэ, хомустар нүөмэрдэрэ киирэллэр. Хомус пааспарыгар сахалыы киирбит буоллаҕына, ону каталогка хааллардыбыт. Сүнньүнэн нууччалыы уонна аангылыйалыы сурулуннулар. Хомус деталлара сахалыы ааттаахтар, олор оннук сурукка киирдилэр. Кэлин чинчийэр үлэҕэ туһалаах буолуоҕа диэн, каталогпытын наука ирдэбиллэригэр чугаһата сатаатыбыт.

Каталогы оҥорууга үлэбитин 2019 сылтан саҕалаан, бу сылга бүтэрэн, 1-кы туомун бэчээттэттибит. Эһиилгиттэн 2-с туомҥа киирсиэхпит. Эппитим курдук, аан дойду норуоттарын хомустарыгар ананыаҕа. Хомуһу интэриэһиргээччи, сиһилии билиэн-көрүөн баҕалаах ханна баҕарар бэрт элбэх буолар. Онон улахан туһалаах каталог буолуоҕа диэн эрэллээхпит.

Түмэл пуондатыгар хараллан сытар хомус кэллиэксийэлэрдээхпит. Американец Фредерик Крейн 596 хомустаах кэллиэксийэтэ Иван Алексеев, Александр Чахов, Валерий Брунцев, Аксентий Бескровнай, о.д.а.кэллиэксийэлэрэ бааллар. Каталогпут 3-с туома улахан кэллиэксийэлэргэ ананыаҕа.

Хомус түмэлэ 30 сыл үлэлээн кэллэ. Баар-суох тумус киһибит И.Е.Алексеев - Хомус Уйбаан 80 сааһын туолбута. Онон 1-кы туоммут тахсыытын ити бэлиэ түбэлтэлэргэ анаабыппыт.

Дмитрий Дмитриевич салгыы өссө биир сонуну кэпсиир. Аан дойдуга билигин 18 уһулуччу чулуу хомусчут баар. 1991 сыллаахха Саха сиригэр ыытыллыбыт Хомус кэнгириэс-бэстибээлин чэрчитинэн уһулуччу чулуу хомусчуту быһаарар куонкурус ыытыллан турар. Куонкурус түмүгүнэн чулуу хомусчут аатын 9 киһи ылбыта. Ол иһиттэн үс саха: Федора Гоголева, Спиридон Шишигин уонна Петр Оготоев.

Ити кэнниттэн 20 сыл буолан баран, 2011 сыллаахха уһулуччу чулуу хомусчуту быһаарар куонкурус ыытыллыбыта. Маннык куонкурус Саха сиригэр ыытыллыахтааҕа, түмүккэ 9 уһулуччу чулуу талыллыахтааҕа хамсаабат быраабыланан буолбута. 2011 сыллааҕы куонкуруска барыта 27 хомусчут кыттыбыта. Куонкурус  түмүгүнэн чулуу хомусчуттарынан АХШ, Башкортостан, Кыргызтан, Австрия, Норвегия, Япония бэрэстэбиитэллэрэ уонна Альбина Дегтярева, Юлияна Кривошапкина, Ким Борисов билиниллибиттэрэ.

Аан дойду уһулуччу чулуу хомусчуттарын быһаарар үһүс куонкурус эһиил ыытыллыахтаах . Быйыл буолуохтааҕын хааччахтааһынан тохтоото,. «Түмэл попечительскай сэбиэтэ сүбэлэһэн баран, куонкуруһу тэрийэн ыытар этиитин култуура министиэристибэтэ өйөөбүтэ. Миниистир Юрий Куприянов попечительскэй сэбиэппит бэрэссэдээтэлэ. Ил Дархаҥҥа тахсан сөбүлэһиннэрэн, ыйаах тохсунньу ыйга тахсан турар. Куонкурус усулуобуйата халбаҥнаабат, 9 хомусчут аан дойду уһулуччу чулуу хомусчутун аатын ылыаҕа. Дьүүллүүр сүбэ састааба 7 киһилээх: Франц Кумпль, Лео Тадагава, Арон Силадьи, Арасыыйаттан Валентина Сузукей, Саха сириттэн Альбина Дегтярева, Иван Алексеев уонна Спиридон Шишигин»,- диэн кэпсиир Дмитрий Дмитриевич.

Урут хомуска сыыйа тардыы төрүт ньымата баһылыыр курдук буолара. Сыыйа тардыы дорҕооно киэҥинэн, холкутунан уонна хас биирдии дорҕоонун киһи үчүгэйдик арааран истэринэн уратылаһар буолара. Мин эдэр сааспар твист эрчимнээх хамсаныылара, уохтаах муусуката, хомус килбик, сэмэй, нарын дорҕооннорун тааҕы-таах саба баттаан кэбиһэрэ. Кэлин санаатахха биһиги, хас да көлүөнэ ыччат, арҕааҥҥы уонна Эмиэрикэ култуураларын сиэртибэтэ эбиппит.

Билигин кыргыттардыын, уолаттардыын хомуска икки илиилэринэн тэҥинэн эрчимнээхтик туора-маары далбаатанан добун холоругу түһэрдэхтэринэ, бөрөлүү улуйан сыналыстахтарына, аллаах ат туос бөтөрөҥүнэн астардахтарына, сирбэппин. Ол эрэн, итинник муусуканы быстахха эрэ, туох да дуоһуйууну ылбакка, истиэххэ сөп диэн санаалаахпын. Сааһырыы, кырдьыы бэлиэтэ диэхтэрэ гынан баран, бастатан киһи кутугар, иэйиитигэр уонна өйүгэр-санаатыгар дьайар муусукаҕа, литэрэтиирэҕэ, ускуустубаҕа булгуччу санааны, толкуйу үөскэтэр күүс баар буолуохтаах. Онто суох буоллаҕына кураанах дорҕоон, мээнэ мээри, сымыйа дьэргэлгэн буолуоҕа. Ити санаабын эдэр дириэктэр Дмитрий Дмитриевичкэ этэбин.

-- Биһиги үгэс буолан тиийэн кэлбит хомуска тардыы ньымалара,  матыыптара, дорҕооноро үйэлээх буолалларыгар сүр баҕалаахпыт, - диир Дмитрий. Хомуска үөрэниэн баҕалаах оҕо хара бастакыттан саха тылын төрүт дорҕооннорун булгуччу билэр уонна өйдүүр буолуохтаах. Билбэт буоллаҕына, билиэхтээх. Ол кимиэхэ эрэ буолбакка, тус бэйэтигэр наада. Олоҕун устатын тухары наада буолуоҕа. Ийэ тылын билбэт киһи,баҕар, куруубайдык иһиллиэ, толору дьоло суох киһи. Ол кэнниттэн оҕо үгэс буолбут хомуска тардыылары тутуһуохтаах уонна баһылыахтаах. Дьэ ол кэнниттэн кини төһө баҕарар импровизациялаатын. Оҕо толкуйдуу үөрэниэхтээх, толкуйдаах буолуохтаах. Онуоха эбэн талааннаах, дьоҕурдаах буоллаҕына, түмүктэр булгуччу баар буолуохтара.

Прокопий ИВАНОВ.