Бу туһунан историческай суолталаах уонна уһун мөккүөрдээх боппуруоска быһаарыныыны ылыныы соһуччу да, бэлиэ даатанан сибээстээн да буолбатаҕа биллэр. Киэҥ эйгэҕэ «Пионерия 100 сылын көрсө, дойду салайааччыта Сэбиэскэй Сойуус ыччаты иитиигэ модун систиэмэтин төнүннэрэр баҕалаах» диэн үгэргээн суруйуулара, дьиҥ иһигэр киирдэххэ, төрүөтэ онно эрэ буолбатах. Судургутук эттэххэ, «пиар» дуу, биитэр толкуйдуурбут-тобуларбыт тутаҕыттан дуу, «уруккуга төннө сатыыбыт» диирбит сатамньыта суох. Уонна, уопсайынан, Интэриниэккэ суруллубуту барытын сонургуу охсон, ылынарбыт, сыана быһарбыт табыллыбат.
БАРЫТА СОТУЛЛАН ХААЛБАТАҔА
Бастатан туран, судаарыстыба таһымыгар Бэрэсидьиэн Владимир Путин: «Патриотизмы сүрүн идиэйэ быһыытынан ылыныаҕыҥ», – диэн санааны күөрэтиэҕиттэн бэттэх, оҕону уонна ыччаты иитии хайысхатыгар балысханнаах үлэ ыытыллар. Биллэн турар, “барыта үчүгэй, табылынна” диирбит эмиэ кыаллыбат. Ол эрээри ити үлэни кыайа тутарбыт биир үксүн бэйэбититтэн тулуктааҕын бигэтик өйдүөх тустаахпыт.
Иккиһинэн, уопсастыбаннай өйү-санааны уһугуннарыыга, дьон көҕүлээһинин өйөөһүҥҥэ, граннарынан бырайыактары тэрийиигэ дьоһуннаах ситиһиилэр бааллар. Ол аата хас биирдии гражданин эппиэтинэһин өйдөөн, төрөөбүт түөлбэтин сайдыытыгар кыттыһар, бэйэни салайынар, түмсэр буолбутун туоһута.
Судаарыстыбаннай таһымҥа ханнык баҕарар быһаарыныыны кэтээн көрүү, чинчийии уонна сылыктааһын түмүгүнэн ылаллар. Ити эппитим курдук, отучча сыл, сэбиэскэй пионерия суох буолбутун кэннэ, биир күн барыта сотуллан хаалбатаҕа чахчы. Уларыта тутуу норуот хаһаайыстыбатын бары араҥатыгар киирбитэ, ол олох бэйэтин ирдэбилигэр сөп түбэһэн, саҥалыы тэринии, сааһыланыы быһыытынан барбыта. Син ол кэриэтэ, пионерскай тэрилтэлэр аныгы киэптэрин көрдөммүттэрэ, түмүгэр оҕо бэйэтин баҕатыгар уонна көҕүгэр олоҕуран, араас хайысханан социальнай ис хоһоонноох үлэни ыытар түмсүүлэргэ кубулуйбуттара.
БИИР ТЭРИЛТЭ БУОЛАРА САТАММАТ
Оччотугар саҥалыы өйдөөх-санаалаах, айар-тутар баҕалаах, сэргэхтик үлэлиир-хамныыр дьонноох уопсастыбаны тутарбытыгар алын үктэл – оҕо уопсастыбаннай түмсүүтэ буолар. Биир-сыалга сорукка түмсэр, сатабыллаахтык дьайсар, суохтан баары тобулан таһаарар үөрүйэхтэр оҕо эрдэхтэн олохсуйуохтаахтар. Маныаха күһэйии, дьаһайыы, модьуйуу киэбинэн буолбакка, өйдөөн туран, аһыныгас санааттан, баҕа санаа баһыйан, эппиэтинэһи ылынан оҥоруохтаахпыт уонна тэриниэхтээхпит.
Эйгэҕэ дьүөрэлэһии баһыйыахтаах. Ол аата ким кими да дьаһайбакка, туораппакка, сабарыйбакка, ыкпакка-түүйбэккэ, күөмчүлээбэккэ буола сатыахтаах. Маныаха халбаҥнаабат бириинсиптэр, суураллыбат сыаннастар уонна тэҥ быраабы хааччыйар усулуобуйалар олохтонуохтаахтар. Быһатын эттэххэ, дойдубут хайдах судаарыстыбаннай тутуллаах даҕаны, син ол кэриэтэ оҕо уопсастыбаннай хамсааһына тэриллиэхтээх.
Арассыыйа федеративнай тутуллаах буолан, кини иһигэр бэйэлэрин салайынан олорор араас субъектар бааллар. Холобура, Сахабыт Сирэ хас да тэҥ бырааптаах улуустары (оройуоннары) сомоҕолуур. Онтон улуустарбыт тус-туспа дьаралыктаах уонна былаахтаах нэһилиэктэртэн тураллар. Дьэ, ол Конституциянан бэриллибит кыахпыт. Ураты сайдыыбытын, интэриэспитин, баҕабытын учуоттуур бырааппыт. Тылбыт, култуурабыт, итэҕэлбит эрэ буолбакка, бэйэбит дьоруойдарбыт, сирдэрбит, бырайыактарбыт…
Ити аата барыбытын биир халыыпка киллэрэр, 85 субъегы биир былаанынан олохтуур кыаллыбатын туоһулуур. Оччотугар Арассыыйаҕа да, эрэгийиэҥҥэ да биир соҕотох оҕо түмсүүтэ тэриллэрэ сатамньыта суох, тоҕо диэтэр, национальнай интэриэһи учуоттаабат. Быһатын эттэххэ, көҥүлбүтүн күөмчүлүүр, баҕабытын сарбыйар. Инньэ гынан, 1990, 2000 эбэтэр 2010 сыллар да кэннэ тэриллибит оҕо тэрилтэлэрэ киэҥ далааһыннаахтык сайдыбатылар, дьон бүттүүн санаатын ситимнээбэтилэр.
ХАМСААҺЫН, ӨЙӨБҮЛ УОННА ТЭРЭЭҺИН
Хамсааһын (движение) диэн көҥүл тэтим эрээри, чопчу соруктаах буолан, барыларын көҕүлүүр аналлаах. Кини араас-араас оҕо түмсүүлэрин эрэ буолбакка, биирдиилээн оҕону, баҕалаах төрөппүтү, тэрилтэни кытта сомоҕолуур, хамсатар, эйгэҕэ киллэрэр. Маныаха баар, айыллыбыт, үлэлии олорор оҕо түмсүүтэ бэйэтин ис туругун уонна тутулун алдьаппакка, айгыраппакка эрэ кыттыһар кыахтаах.
Дьону далааһыннаах тэрээһиҥҥэ идиэйэ (бырайыак, көҕүлээһин, санаа) уонна үтүө сыһыан эрэ көмөтүнэн кыттыһыннарар, сүрүннүүр уонна хайысхалыыр кыахтааххын. Остуолу охсон, бирикээстээн, отчуотунан олуйан, элбэҕи ситиспэккин даҕаны, сырдык санааны үөскэтиэхтээҕэр, оҕолорго да кыайан дьайбаккын. Иитии диэн истиҥ сыһыаны тэрийии, тус санааны үөскэтии, түмэккэ киллэрии уонна эйгэлэтии буоллаҕа эбээт!
Уопсастыбаҕа дьон баҕатынан үөскүүр хамсааһыҥҥа судаарыстыба хайдах кыттыһар? Кини уопсастыбаннай хамсааһыны бас билиитигэр ылар, быһаччы дьайар эбэтэр орооһор бырааба суох. Арай тэҥ партнер быһыытынан бу хамсааһын ханна дьулуһар сыалын-соругун өйдөөн, ылынан, усулуобуйаны олохтуохтаах. Ол аата тирэх буолар базаны тэрийэн, бырайыактарын гранынан өйөөн, тэрээһиннэрин үбүлээн, көхтөөхтөрү бириэмийэлээн, педагогтары үөрэттэрэн кыттыһыахтаах. Өскөтүн судаарыстыба бары ырычаахтарынан хонтуруолга ылар түгэнигэр, уопсастыбаннай көх буомурар. Интэриэс учуоттаммат буолла да, уостуу, симэлийии суолугар киирэр.
Ол иһин гражданскай уопсастыба институттарын кытта үлэҕэ судаарыстыба уонна уопсастыбаннай хамсааһын көхтөөх чилиэннэрин кытта араас кэпсэтиилэр, форумнар, кэмпириэнсийэлэр ыытыллаллар. Дуогабардаһыы, эппиэтинэс ылынарга сүбэлэһии диэн ааттанар. Бу түгэннэр барыта Конституцияҕа уонна бэдэрээлинэй сокуоннарга сурулла сылдьаллар. Оччотугар эрэ оҕо уопсастыбаннай хамсааһына бэйэтигэр суолталаах, былаан быһыытынан ылыммыт соруктарыгар тиийиэхтээх. Холобура, оҕо түмсүүтүгэр оҕо санаата, кини бырайыага, тэрээһини бэйэтинэн көҕүлүүрэ суолталанар. Хомойуох иһин, оскуолаҕа оҕо киэнэ «хайа аанньа буолуой», «онно бириэмэ барар», «оччоҕо кыайыахпыт суоҕа» диэн өйдөбүллэринэн суолталаммат. Онтон оҕо туһугар диэн санаалаах буоллахпытына…
ЭРЭГИЙИЭННЭР САНААЛАРА УЧУОТТАННА
Ыстатыйа киириитигэр бэлиэтээбитим курдук, Арассыыйаҕа оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын тэрийии наадатын дакаастаан, кэлин чопчу сорук быһыытынан буппуруоһу бэдэрээлинэй таһымҥа былырыыҥҥыттан бэлэмнээтибит. Тоҕо “бэлэмнээтибит” диэн, бэйэбитин кыттыһаннардыбыт диэтэххэ, Саха Сирэ курдук оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын ыһыктыбакка, симэлиппэккэ уонна көхтөөхтүк тэрийэн олорор отучча эрэгийиэн буолан, Куурускай уобаласка ыытыллыбыт «XXI үйэ лиидэрэ» куонкурус кэмигэр түмсэн, балай да дириҥник ырытан, сайдыы хайысхаларын торумнаабыппыт. Онтон быйыл сыл саҥата Москубаҕа «Сенеж» диэн үөрэх былаһааккатыгар тиийэн, бары эрэгийиэннэри хабан, чөкөппүт өйбүтүн-санаабытын кэпсээтибит, илдьиритистибит, толору өйөбүлү ыллыбыт.
Биллэн туран, түмсүү «түмээччилээх» уонна «түмсээччилээх» буоллаҕына үөскүүр. Ол аата, бастатан туран, сөптөөх санааны таһаарар дьон баар, иккиһинэн, интэриэстэрин таба тайаннаран, ыраахтан-чугастан айаннаан кэлэр көхтөөх дьон баарбыт. Этэргэ дылы, бэйэбит харчыбытынан, сүрүн үлэбититтэн көҥүллэтэн. Бастакылар кэккэлэригэр «Роспатриотцентр» тэрилтэни, «Большая перемена» куонкурус көҕүлээччилэрин киллэрэбит. Итиэннэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнин дьаһалтатын кытта биир тылга киирэн, толору өйдөһөн, салгыы РФ Үөрэххэ министиэристибэтин уонна Ыччат дьыалатыгар бэдэрээлинэй ааҕыныстыба кыттыылаах «баһы сынньыы» (мозговой штурм) саҕаланар. Дьоһуннаах үлэ түмүгэ этии буолан, Бэрэсидьиэҥҥэ киирэр. Маныаха дойду салайааччыта өр уһаппакка, тута тус бэйэтэ кыттыылаах тэрээһиҥҥэ этэн, быһааран, өйдөтөн турар.
* * *
Этиллибити тэрийэр, баар оҥорор элбэх сатабылы, бириэмэни, үбү-аһы, дьаһалы, дьайыыны ирдиирэ саарбахтаммат. Ол эрэн маҥнайгы хардыы оҥоһулунна. Оруннаах-оттомноох сыһыан уонна салайааччылар быһаарыныылаах соруктара элбэҕи эрэннэрэр. Барыгытын оҕо саас доҕоро, үтүө өйдөбүлэ буолбут Пионерия күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит!
Егор Борисов, Федерация Сэбиэтин чилиэнэ, сенатор:
– Өрөспүүбүлүкэбитигэр оҕо уопсастыбаннай хамсааһына сайдыытын боппуруоһунан хас да сыл дьарыктаммыт буолан, дойдуга бары оҕо түмсүүлэрин сомоҕолуур бүттүүн хамсааһын тэриллэр буолбутун олус үөрэ ылынным. Маннык тосхоллоох үлэни Сахабыт Сиригэр биһиги 2013 сыллаахтан саҕалаабыппыт. Ыччаттар уонна педагогтар уопсастыбаннай көҕүлээһиннэрин өйөөн, «Дьулуур» диэн оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын төрүттээбиппит. Бу дьоһун уопуппут оччоттон баччаҕа диэри үтүө холобур быһыытынан инники күөҥҥэ сылдьар.
Феодосия Габышева, Ил Түмэни сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, педагогикаҕа наука дуоктара, бэрэпиэссэр:
– 90-с сылларга Арассыыйа үгүс эрэгийиэннэригэр оҕо түмсүүлэрэ суох буолбут, онтон педагогтар болҕомтолоро атыҥҥа туһаайыллыбыт буоллаҕына, Сахабыт Сиригэр оскуола базатыгар барытын тутан хаалбыппыт. Ити кэмҥэ иитии үлэтигэр уонна оҕо түмсүүтүгэр сүрүн тирэҕинэн «Эркээйи» бырагыраама буолбута. Ол үлэ салҕанан, саҥа кэм ирдэбиллэринэн байытыллан, кэҥэтиллэн, «Эркээйи эргиирэ» диэн ааттанан, оскуолаларга ыпсан эрэр. Манан сирэйдээн этиэхпин баҕарабын, Сахабыт Сирин уопута билиҥҥи кэмҥэ дойду таһымыгар ордук тоҕоостоох буолла.
Елена Голомарева, Ил Түмэнин сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, «Дьулуур» оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын төрүттэһээччи:
– Дойду таһымыгар ылыныллыбыт дьаһал Пионерия 100 сылын кытта дьүөрэлэспитэ оҕо аймах боппуруостарыгар историческай суолталаах хардыы буолар диэн сыаналыыбын. Арассыыйа бары муннуктарыгар оҕо бэйэтин эйгэтигэр сайдарыгар кыах бэрилиннэ, итиэннэ ыччакка кыра сааһыттан уопсастыба сорҕото, туллар тутааҕа буолар санаа олохсуйуо. Онтон биһиги, педагогтар, оҕолорбут туларыыр эйгэҕэ, уопсастыба уонна дойду туһугар эппиэтинэстээх буола үүнэллэрин туһугар кыһаллан үлэлиирбитигэр усулуобуйалаах буолуохпут.
Геннадий ОХЛОПКОВ
-
4
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
