Афанасий Васильевич 1938 сыллаахха тохсунньу 26 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Элбэх оҕолоох ыалга онус оҕоннон төрөөбүт Афоня кыратыттан огдообо хаалбыт ыанньыксыт ийэтин батыһа сылдьан, сүөһүнү иитии үлэтин этинэн-хаанынан билбитэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ оччотооҕу аас-туор сылларга ыалдьан, аччыктаан өлбүттэрэ, икки убайа Аҕа дойду Улуу сэриититтэн эргиллибэтэхтэрэ. Онон тулаайах, соҕотох туран хаалан хаалбыт оччотооҕу сэрии оҕолорун дьылҕата кинини тумнубатаҕа. Оскуоланы бүтэрэн баран 1956 сыллаахха саҥа арылллыбыт Саха государственнай университетыгар тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар зоотехник идэтигэр үөрэнэ киирбитэ. Ким ынах этэрбэстээх, ким киирсэбэй саппыкылаах тыа сирин ыччаттара кэлэн үөрэммиттэрэ. Саха судаарыстыбаннай университета арыллыытыгар ректор, философия наукатын дуоктара, профессор Авксентий Мординов тыл этэригэр маннык диэбит: «Биһиги университеппытыгар үксүн тыа сирин оҕолоро киирдилэр, олор ортолоругар соҕотох ийэ, соҕотох аҕа оҕолоро, холкуостаахтар үөрэнэ киирдилэр».
Афанасий Васильевич кэпсииринэн, бу университет саха ыччатын дьолугар арыллыбыт үөрэх кыһата этэ. «Университет бастакы выпускниктара - 25 зоотехник, 50 бэтэринээр-быраас буолан үөрэхпитин бүтэрэн баран бука бары тоҕо сууллан тыа сиригэр үлэлии тахсыбыппыт. Оччотооҕу ыччакка патриотизм тыына үрдүк этэ, университекка хааллара сатаабыттарын тыаҕа үлэлии тахсабын диэн икки сыл устата дойдубар Мэҥэ-Хаҥаласка Федор Попов аатынан колхуоска зоотехникатаабытым. Үөрэммит буруйбутугар дойдубутугар улахан иэстээх курдук сананарбыт, оччотооҕу ыччаттар дойдубутугар бэриниибит уонна тапталбыт оннук улахан этэ. Университеты бастакы бүтэрээччилэртэн 10-ча наука доктордара тахсыбыттара, олор истэригэр историктар, филологтар бааллар. Биһиги И.П. Решетниковтыын наука дуоктардара буолбуппут. Онон патриотизм – дойдуга таптал диэн өйдөбүл оччолорго биһиэхэ сүрдээх улахан суолталаах этэ».
1985 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын факультета университеттан арахсан, туһунан институт, онтон 1995 сыллаахха академия буолбута. Афанасий Васильевич 1989-1992 сыллаахха институт ректорынан үлэлээбитэ. 1992 сыллаахха профессор аатын сүкпүтэ. Кэлин академияҕа Агротехнологическай факультекка устудьуоннары уһуйан тыһыынчанан үрдүк квалификациялаах специалистары иитэн таһаарда.
А.В. Чугунов 11 монография уонна кинигэ, 230 научнай ыстатыйа, 60 методическай үлэ, 180 публицистическай ыстатыйа уонна 27 уус-уран кинигэ ааптара. Манна барытыгар кини олоҕун устата кэтээн көрбүт сүрүн көрүүлэрэ – саха норуотун духуобунай култуурата кини төрүт дьарыгын – сүөһүнү, сылгыны, табаны иитиини кытта быстыспат сибээстээҕэ ырытыллан, түмүллэн, науканан дакаастанан киирбитэ.
«Төрүт дьарыгыттан тэйбит омук эстэр дьылҕалаах, ол олох тулхадыйбат сокуона, – диир Афанасий Васильевич. – Итини билэр буоланнар, уодаһыннаах омуктар эһиэхтэрин баҕарбыт омуктарын төрүт дьарыгыттан тэйитэллэр. Биһиги, сахалар, төрүт дьарыкпыт - олохпут тутула, духуобунай сайдыыбыт, култуурабыт төрүтэ, тылбыт-өспүт барыта сүөһү-сылгы иитиитин кытта быстыспат сибээстээхтэр. Бу уһук хотугу муус кыаһаан дойдуга хороҕор муостааҕы уонна сыспай сиэллээҕи иитии култууратын баһылаабыт уонна тымныы Полюһу баһылаабыт сахаттан атын омук суох диэн ССРС Академиятын салайааччыта В.Л. Комаров этэн турар. Бу академик дьаһалынан М.К.Аммосов 1925-1930 сс. ССРС АН экспедициятын аҕалан үлэлэппитэ. Дойду биллэр учуонайдара аан маҥнай маннык улахан таһымнаах үлэни Саха сиригэр ыыппыттара. Олор истэригэр 16 академик, 30 профессор бары хайысханнан чинчийэр-үөрэтэр күүстээх үлэни ыыппыттара. Уопсайа 386 киһи Дьокуускай, Бүлүү, Өлүөхүмэ, Дьааҥы, Булуҥ, Алдан, Халыма уокуруктарынан тарҕанан үлэлээбиттэрэ. Кинилэр эдэр өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытытыгар сүҥкэн улахан кылааты киллэрбиттэрэ, сирин-уотун, олоҕун-дьаһаҕын үөрэппиттэрэ уонна сайдар хайысхаларын ыйбыттара», - диэн кини бэлиэтиир.
Тыа сиригэр үлэлии улааппыт оҕо кута-сүрэ бөҕө буолар
Афанасий Васильевич Чугунов өрөспүүбүлүкэҕэ агротехнологическай хайысхалаах уопсай үөрэхтээһин оскуолаларын тэрийиини көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ уонна научнай консультана буолар. Бэрэпиэссэр Чугунов күннээҕи үөрэххэ дьиҥнээх олоҕу дьүөрэлиир туһуттан, өссө 1980-с сыллартан саҕалаан, тыа сирин оскуолаларыгар тыа хаһаайыстыбатын төрүттэрин үөрэтиини киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ, ол түмүгэр бастакы агро-оскуолалар тэриллибиттэрэ. Ол курдук, Сунтаар улууһун Элгээйитин уонна Чурапчы улууһун Дириҥин орто оскуолалара бастакыннан агротехнологическай хайысханан үлэлиир буолбуттара. Оччолорго Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков материальнай-техническэй базаны бөҕөргөтүүгэ, нуорма-быраап, үп-харчы өттүнэн хааччыллыыга Бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн таһымнарынан үлэни сүрүннэспитэ. Күн бүгүн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 102 агротехнологическай хайысхалаах оскуола баар. Уопсай үөрэхтээһин сүрүн хайысхатын сэргэ оҕолору тыа сирин олоҕор-дьаһаҕар, үлэтигэр-хамнаһыгар сыһыарыыга, сүөһү иитэн, оҕуруот аһын үүннэрэн оскуола остолобуойун оҕолор бэйэлэрэ оҥорон таһаарбыт итии аһылыгынан хааччыйыыга үлэлииллэр. Агро-оскуолаларга «Чугунов ааҕыылара» диэн научнай кэмпириэнсийэ сылын ахсын ыытыллара үгэскэ кубулуйда. Дьааҥы Арыылааҕар бэл, арбуһу үүннэрбиттэрэ биллэр. Афанасий Васильевич маннык үөрэх кыһаларын үлэлэрин-хамнастарын быһаччы сүрүннүүр, сүөһү иитиитин төрүттэригэр аналлаах үөрэнэр босуобуйалары оҥорон таһаартыыр. Кини үлэнэн оҕону иитии суолтата уустук климаттаах дойдуга тыын суолталааҕын, олоххо бары өттүнэн бэлэмнииргэ уонна омук быһыытынан чөл хааларга ураты дириҥ суолталааҕын өйдүүр буолан агрооскуолаларга улахан болҕомтотун уурбута. Билигин үлэнэн оҕону иитии суолтатын дойду үрдүнэн, хойутаан да буоллар, өйдөөннөр бу хайысха Арассыыйа үрдүнэн сокуон быһыытынан киирэн, оскуолаларга хаттаан тарҕанан эрэр.
Афанасий Васильевич этэринэн, олоҕу үлэ эрэ сайыннарар. «Тыа сирин оҕото тустаах үөрэҕэр сэргэ тутан, үлэнэн иитиллиэхтээх, ол эбэтэр сахалыы тыыҥҥа уһуйуллан улаатыахтаах. Оннук оҕо, кини кэлин ханнык идэни таларыттан тутулуга суох, өйө-санаата туруктаах, кута-сүрэ бөҕө, ис тускула чиҥ буолар. Оҕо төһөнөн эрдэ тулалыыр эйгэтин иэнигэр, ол иһигэр алааһын алыбын этигэр-хааныгар инэриигэ иитиллэр да, соччонон аһыныгас, оттомноох, чараас дууһалаах, кэтэнэ-манана сылдьар көссүө, кэрэҕэ тардыһыылаах, түс-бас майгылаах буола улаатар. Ол кини кэлин «киһи киһитэ» буоларыгар олуга. Манна сытар алаас педагогикатын сүрүн логиката. Ол кистэлэҥэ алаас ил тыалын суугунугар, тыынар тыыннааҕын саҥатыгар, күлүмүрдэс күөх дуолугар, көҥүл олоҕун биһигэр аа-дьуо, аргыый чочуллар, киэркэйэр. Алаас педагогикатын биир соруга - ыччакка патриотизм кутун иҥэрии. Ол саха ыччатыгар түөлбэҕэ төрүттэнэр. Патриотизм - бэринии бэлиэтэ, дойдуга анабыл миэстэтэ, сайдыыга туһабыт миэркэтэ, омугу тэнитии ситэтэ», - диэн өйдөбүл кини учуутал быһыытынан сүрүн кэнсиэпсийэтэ буолар.
Бэрэпиэссэр Афанасий Васильевич Чугунов саха ыччатыгар туһаайан этэр кэс тыла: «Дьулус, таптаа, харыстаа, үлэлэлээ, сүбэлэс, идэлэн, дьиҥи тутус, билиилэн, өйдөө, ай, итэҕэй, тардын, эрэн, ыал буол, кэрэҕэ дьулус, киһини көмүскээ, былааһы былдьаһыма, сахабын дэн, дьолго дьулус, үрдүккэ талас, хайҕалы ситис! Аан дойду олоҕо - эйэнэн, киһи олоҕо - сиэринэн-майгытынан салайтарыахтаах ( миром должен править мир, челвоеком – разум). Бу тыллар ыччат этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар тирэх буолуохтаахтар. Олоҕо бүтүннүүтэ - күннээҕи майгыта, төрөппүттэригэр сыһыана, төрүт сиригэр бэриниилээх буолуута барыта киһилии сиэринэн салайтарыахтаах».
Алаас философията
Бэрэпиэссэр Чугунов олоҕу сыныйан көрүүтэ: «Философия - олох, өй-санаа мөккүөрэ, теорията, дириҥ байҕала, өйдөөхтөр аналлара, уопсастыба сайдар сокуоннара, санаа хамсыыр барыллара, ырытыллар кэм ыырдара.
Биһиги бары алаастан (сыһыыттан) төрүттээхпит. Сааһырдах аайы, төрөөбүт төрүттэрбит олохторо, олорбут алаастара улам дириҥээн өйдөнөр буолан иһэр эбит. Бэйэтин төрүччүтүн билэ сатаабат, кинилэр өтөхтөрүгэр, алаастарыгар сылдьыбат, сахалыы саҥарбат киһи омугун билиммэт диэн ааттаныан сөп.
Саха алааһа. Аан дойдуга ханна да суох сир ньуура. Алаас үөскээбит төрүөтэ, кини айылҕата, өйдөбүлэ саха омук туспа духуобунай баайа. Кырдьыга да, алаас барахсан сайын көҕөрөн чэлгийэн турара бэйэтэ туспа угуйар уратылаах. Алаас баар буолан, саха омук тыыннаах хаалбыта. Кини алааһын өлгөм быйаҥыттан үөрэр-көтөр, олоҕун ситимэ салҕанар, өйө-санаата чэбдигирэр, сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыыта күүрэр.
Ырыта өйдөөтөххө, саха алааһа бэйэтэ баай ис хоһоонноох айымньы эбээт. Чэ эрэ, болҕойо түһүөҕүн, ырыта саныаҕыҥ:
- хайа баҕарар алаас куулатыгар-халдьаайытыгар эргэ өтөх омоонноох, ытыс саҕа оһорбо бурдук сирдээх. Хаһан эрэ бу түөлбэҕэ, кимнээх эрэ диэн ыал саадьаҕай ынахтаах, саалыыр биэлээх, тар, ымдаан астаах, кымыс утахтаах, күүгунүү умайар көмүлүөк оһохтоох олорон аастаҕа. Алааһыгар оттоон, тыатыгар мастаан, бултаан, күн тахсыыта туран, киириитэ сытан-оччотооҕу кэм оһуора буолан олордоҕо;
- ол туоһулара-самныбыт балаҕан, сууллубут сэргэ, тохтубут бүтэй, хотон дьардьамата, сиҥнибит үүт омуһаҕа, ампаар онно, отунан-маһынан бүөлэнэ оспут ыллык суол омооно, алаас үрдүгэр эмэҕирбит дьон уҥуоҕа – ыал олорбут хобдох бэлиэлэрэ буолаллар. Ити саха алааһын историята;
- мутукчата көҕөрөрө, сибэккитэ тыллара, ото-маһа чэлгийэрэ-ситэрэ, сиэмэ тамныыр болдьоҕо, көтөрө-сүүрэрэ үөскүүрэ – барыта бэйэтэ туспа күннээх-дьыллаах, хатыланар, кэһиллибэт кэмнээх-кэрдиилээх. Ол барыта саас тиллэр-чэлгийэр, сайын ситэр, сиэмэтин ыһар-ситими салгыыр, күһүн уостар-уоскуйар, кыһын уһуктаары утуйар. Барыта утум-ситим, үйэлэргэ кэһиллибэт-алаас гармонията;
- күөх сирэм ньууругар уойар-тотор сүөһүтүн-сылгытын үүтэ-этэ, бачыгырас бугула,багдаллыбыт кэбиһиилээх ото, куһа-хааһа, көлүччэтин баһыллар балыга, баай хара тыатын булда- алаас экономиката;
- алаас иһэ мэлдьи мөккүөр, олох иһин охсуһуу. Ким төрүүр, үөскүүр, ким өлөр, оһор. Элиэ кутуйаҕы, чыычааҕы сиир - онон тыынын уһатар, тыыраахы, тураах күөл тула баҕаны-чохуну мэҥиэстэллэр, мохсоҕол куһу бултаһар. Төгүрүк суукка устата кыра-кыаммат өлөртөн куотар, кыанар кыдыйа сатыыр. От-мас күн-түүн ситими салҕаары үлүһүйэ үүнэр-сайдар, ону тиистээх-тиҥилэхтээх сиэн-аһаан уойар-тотор. Тула олох күөстүү оргуйар. Этиллибити барытын, алаас үйэлэргэ саха омук илгэ тыынын иитэн-аһатан кэлбит дьикти аналын, өбүгэлэр өйдөбүллэрин, тыыннаахтар ахтылҕаннарын, кэлэр көлүөнэ кэскилин кытта биир кэлим анаара өйдөөтөххө алаас философията тахсан кэлэр».
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
