Общество

Көрсүһүүнү Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Чичигинаров ыытта. Ил Түмэн дьокутааттара Андрей Дорогань, Мария Христофорова, Вера Никифорова, Ньургуйаана Захарова, Любовь Явловская, ВЭБ.РФ судаарыстыбаннай сайдыы корпорациятын РФ Бырабыыталыстыбатын агент-блогун дириэктэрэ Денис Боков, ВЭБ.ДВ Уһук Илин уонна Аартыка блогун салайааччыта Валерия Скокова, инбэлиит оҕолор төрөппүттэрин «ГАООРДИ» уопсастыбаннай түмсүүтүн Санкт-Петербурдааҕы ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Маргарита Урманчеева, кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ «Старость в радость»  аһымал пуондатын бырайыактыыр офиһын салайааччыта Андрей Кагитин, СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Афанасий Постников, “Аврора” мэдиссиинэ килииникэтин салайааччылара, уопсастыбанньыктар кыттыыны ыллылар.

Хапсыбатарбыт даҕаны...

Владимир Чичигинаров киирии тылыгар сис кэмитиэтин үлэтин кылгастык сырдатта. Ол курдук, аҕам саастаахтарга болҕомто уҕараабатын эттэ. Төгүрүк остуоллары, парламент истиилэрин тэрийэн, национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин хаамыытын дьүүллэһэллэрин кэпсээтэ. Тустаах быһаарыылар, рекомендациялар кыһалҕалаах боппуруостарга ылыллалларын бэлиэтээтэ.

Аҕам саастаахтарга анаан стационарга бэйэтигэр буолбакка, дьиэҕэ уһун кэмнээх эмтэнии пилотнай бырайыага дойду үрдүнэн киирэн эрэрин биһирээтэ. Ол эрээри Саха Сирэ маныаха хапсыбатаҕын эттэ. “Ол гынан баран, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу хайысхаҕа үлэни саҕалаабыта”, -- диэтэ.

 Икки бырайыак

Миниистир солбуйааччыта Афанасий Постников биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр икки улахан бырайыак ситиһиилээхтик үлэлиирин кэпсээтэ. Ол курдук, ааспыт сыл муус устар ыйыттан киин ньиэрбэ ыарыылаах дьону кытары үлэ саҕаламмыт. Маныаха 2 бөлөх бенефициардар бааллар. Маҥнайгылар -- анал кыбартыыраларга олорооччулар. Холобура, Дьокуускайга Федор Попов аатынан уулуссаҕа икки кыбартыыраҕа 12 киһи олорор. Балар уруккута анал интэринээттэргэ иитиллибиттэр.

Иккис группаҕа -- дьиэ кэргэнинэн олорооччулар. Күнүскү кэмҥэ бу дьиэ кэргэттэр арыалдьыттаах олоруу отделениетын араас тэрээһиннэригэр кыттар кыахтаахтар.  

Иккис бырайыак быйыл муус устар ыйтан Бүлүүгэ үлэтин саҕалаабыт. “Старость в радость” аһымал пуонда көмөтүнэн 11 бүөбэйдээччини (сиделканы) үлэҕэ ылбыттар. Кинилэр атын киһи көмөтүгэр наадыйар саастаах дьону көрөллөр-истэллэр. Бырайыак чэрчитинэн көмөнү 20 киһи ыла сылдьар.

ВЭБ.РФ сүрүн соруга

Үрдүк сололоох ыалдьыт Денис Боков Саха Сирин бөдөҥ партнер быһыытынан көрөрүн эттэ. Биһиэхэ сабыс-саҥа тэриллэн эрэр социальнай дьайыы бырайыагын үбүлээри гыналлар эбит. Маныаха Арассыыйа үрдүнэн Саха Сирэ аан маҥнайгынан социальнай дьайыы бырайыагын киллэрбитин хайҕаата.

Маҥнайгы бырайыак 2019 сыллаахха саҕаламмыт, быйыл түмүктэниэхтээх. Быйылгы иккис буолар. Маныаха стационарга олорууну солбуйар технологиялары Саха Сиригэр муус устартан олоххо киллэрбиттэр, анал докумуон кулун тутарга баттаммыт. Онон бүгүҥү күҥҥэ Саха Сиригэр икки бырайыак үлэлиирэ -- бу үчүгэй көрдөрүү. Маннык икки бырайыак үлэлиир эрэгийиэннэрэ диэн -- биһиги уонна Камчатка.

Итини этэн туран, Денис Александрович ВЭБ.РФ тэрилтэ туһунан сырдатта. Бүгүҥҥэ күҥҥэ кинилэр баан быһыытынан бэйэлэрин билиммэттэр эбит. Сайдыы института дэнэллэр. Киин баантан тутулуга суохтар, корпорацияны салайыы федеральнай сокуонугар олоҕуран үлэлэрин тэрийэллэр. Ааспыт сылга дьон олоҕо-дьаһаҕа тупсарын туһугар үлэлииргэ сүрүн соруГУ туруоруммуттар. Бөдөҥ инфраструктурнай бырайыактары үбүлүүллэр.

Холобура, Саха Сиригэр ВЭБ.РФ үбүлээһининэн 18 киһи дьиэтээҕи усулуобуйаҕа көмөнү туһанар, олортон 12-тэ бу иннинэ психоневрологическай интэринээттэргэ иитиллибиттэр. Оттон билигин социальнай сопровождениелаах олороллор.

Билигин тэрилтэ стационардары солбуйар кыахтаах технология араас ньыматын тобулар. Аан маҥнайгынан Санкт-Петербурга бу быраактыка тарҕаммыт. «Биисинэс, былаас уонна НКО биир сомоҕо буолан, социальнай эйгэҕэ үлэлииллэрэ ураты мэхэньиисим. Маннык улахан бырайыактар Хабаровскай уонна Челябинскай уокуруктарыгар таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Саха Сиригэр билиҥҥитэ 30 киһи көмөнү ылар, онтон кэлин кэҥээн, уопут мунньуллан, туһанааччы ахсаана элбиэ”, - диэн бэлиэтээтэ.

Мария Скокова этиллибиккэ эбэн, ВЭБ.ДВ Уһук Илиҥҥэ уонна Аартыкаҕа анаан оҥоһуллубут блок буоларын быһаарда. Социальнай харалта министиэристибэтин кытары ыкса үлэлииллэрин, маныаха кинилэри өйүүллэрин тоһоҕолоото.

Маргарита Урманчеева Саха Сиригэр аан маҥнай үктэммитин этэн туран, бэйэтин куоратыгар сыһыаран, бырайыак олус кэмигэр ылыллыбытын биһирээтэ. «Биһиги пилотнай бырайыактар ахсааннарыгар киирбэппит эрээри, бу хайысхаҕа күүскэ үлэлиибит. Стационардары солбуйар технологиялары булуу билигин сүрүн болҕомтоҕо сылдьар. 2025 сылга үөрэтиллэн бүтэн, нуормалыыр быраап аахталара ылыллыахтара. Манна олоҕуран, инбэлииттэргэ туһуламмыт федеральнай сокуоннарга уларытыылар киириэхтэрэ диэн эрэнэбит. Үбүлээһини туһанарга быраабылалар, бэрээдэктэр, о.д.а. докумуоннар бигэргэниэхтэрэ. Онуоха күммүт-дьылбыт арыый ыгым. Онон сокуон ылынааччылар өйөбүллэрэ олус наадалаах. Үлэ үтүө түмүктээҕэ биһигини олус үөрдэр. Саха Сиригэр инбэлииттэри дьиэнэн эрэ хааччыйыынан муҥурдаммакка, күнүскү кэмҥэ дьарыктыыллара, үлэҕэ олохтууллара хайҕаллаах. Уопсастыбаннас, былаас, сокуону оҥорооччулар бииргэ сылдьаллар. Бу эһиги эрэгийиэҥҥит уратыта»,  -- диэн эттэ.

Үлэ барар, дьон туһанар

Кырдьаҕастарга уонна инбэлииттэргэ «Старость в радость» аһымал пуонда бырайыактыыр офиһын салайааччыта Андрей Кагитин Дьокуускай уулуссаларыгар мааны таҥастаах, сэргэх сирэйдээх-харахтаах кырдьаҕастары көрөн үөрбүтүн, санаалыын көнньүөрбүтүн билиннэ. “Ити аата кинилэргэ чахчы болҕомто уурулларын туоһута”, -- диэн бэлиэтээтэ. Бырайыактар аҕам саастаахтар олохторун чэпчэтэргэ туһуламмыттарын эттэ. Кинилэр пуондаларынан 34 эрэгийэн пилотнай бырайыакка хабыллыбыт. Олортон сорохторо федеральнай үбүлээһининэн хааччыллаллар.

-- Бүлүү улууһа, пилотнай бырайыакка киирбэтэр даҕаны, үлэ саҕаламмыта. Ыарахаттар маҥнай утаа син биир бааллар. Сүрүннээн каадыр боппуруоһугар. Идэтийбит көрөөччү суоҕун тэҥэ. Билиҥҥитэ Бүлүүгэ 20 киһи толору көмөнү туһанар. Хамнас төлүүргэ пуонда үбүлүүр.

Элбэх оҕолоохтор ахсааннара хаҥыыр

Ил Түмэн оҕо аймах уонна дьиэ кэргэн боппуруостарыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова бу күннэргэ Докуускай куоракка демография боппуруоһунан Арассыыйа таһымнаах кэмпириэнсийэ буолаары турарын сырдатта. Маныаха Ил Дархан Айсен Николаев тус хонтуруолунан былааннаах үлэ барар. Парламеҥҥа 2018 сылга тэриллибит кини салайар кэмитиэтэ бу эйгэҕэ сыһыаннаах 36 саҥа сокуону ылынан, күүһүгэр киллэрбит.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 33 тыһыынчаттан тахса элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баар. Ол эрээри 2021 сыл түмүгүнэн маҥнайгы оҕону төрөтүү 10%-ынан түспүт, иккис оҕону төрөтүү 6-7%-ынан аччаабыт. Оттон төрөөһүнэ 0,6 бырыһыанынан үрдээбит. Бу көрдөрүүнэн сылыктаатахха, элбэх оҕолоохтор ахсааннара хаҥыыр.

Саха Сиригэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ахсааныгар оҕо 23 сааһын туолуор диэри киирэригэр анал сокуон ылыллыыта эмиэ төһүү күүс буолбутун эттэ. Ол курдук, оҕо аармыйаҕа сулууспалыыр кэмигэр, устудьуоннуур сылларыгар төрөппүттэрин статуһун харыстыыр. Бу сокуон олоххо киириэр диэри өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх оҕолоох 27 тыһыынчаттан тахса дьиэ кэргэн баара бэлиэтэммит. Билигин норуот дьокутааттара 25 сыл бииргэ олорбут дьиэ кэргэннэри өйүүргэ сокуон барылын оҥоро сылдьалларын сырдатта.

Манна даҕатан эттэххэ, Алена Николаевна бэйэтэ эмиэ НКО салайааччыта. 20 сыл анараа өттүгэр искэн ыарыылаах оҕолорго көмөлөһөр «Праздник жизни» аһымал пуондатын кэргэнинээн тэрийбиттэрэ. Билигин 300 дьиэ кэргэни түмэр.

Инбэлиит оҕолору эмиэ хабыахха наада

Норуот дьокутаата Мария Христофорова дойдубутугар билигин төһө даҕаны ыарахан кэмнэр буолбуттарын иһин, социальнай харысхалга болҕомто уҕараабатын, көмө аччаабатын тоһоҕолоон эттэ. Маны сэргэ саҥа өйөбүл салаалар, миэрэлэр кэҥииллэр. Уһун болдьохтоох көрүүгэ-харайыыга биһиги эрэгийиэммит билигин киирбэтэ хомотор эрээри, саха норуота туохтан да толлубатын, бэриммэтин, араас балаһыанньаттан тахсар суолу тобуларын эттэ.

ВЭБ.РФ үлэтэ ыарыһах дьоҥҥо бу олоххо социальнай адаптацияны ааһалларыгар тирэх буолара, көмө оҥороллоро бэртээхэйин бэлиэтээтэ. “Саха Сиригэр икки бырайыак олоххо киирбитэ -- бу уһук сытар эрэгийиэннэргэ ураты болҕомто туоһута. Аартыка уонна Уһук Илин эрэгийиэннэр демографияҕа туһуламмыт улахан кэмпириэнсийэлэрэ Саха Сиригэр ыытыллар буолбута мээнэҕэ буолбатах. Саха Сирин салалтата, дьоно-сэргэтэ бу боппуруоска ураты болҕомтолоохтор. Холобура, “Аврора” мэдиссиинэ килииникэтигэр үһүс сылан “Көхтөөх уһун үйэлэнии» бырайыак таһаарыылаахтык үлэлиир. Бу кэтэх тэрилтэ уопсастыба сайдыытын туһугар оҥорор социальнай өҥөтө буолар. Бэртээхэй бырайыактар эрэгийиэннэр усулуобуйаларын уратытын учуоттаан үлэлииллэрэ хайҕаллаах. Уһук Илиҥҥэ уонна Аартыкаҕа апробацияны этэҥҥэ аастаҕына, атын эрэгийиэннэргэ холкутук киирэн, үлэ тута көдьүүстээхтик барыан сөп. Маныаха уопуту хаҥатан, инбэлиит оҕолору эмиэ хабыахха баара. Ол курдук, инбэлиит оҕолор төрөппүттэрэ кэлин бэйэлэрэ сааһыран, орто дойдуттан күрэнэр түгэннэрэ баар. Оччотугар кырачаан киһи орто дойдуга харысхала суох хаалар. Онон бу сегмеҥҥэ олус туһалаах буолуо этэ”, -- диэн эттэ.

Бүлүү оройуонун социальнай харалтатын начаалынньыга Алина Каратаева. Мария Христофорова салайааччылаах «Утум» уопсастыбаннай тэрилтэ бэртээхэй пилотнай бырайыагы олоххо киллэрэрин кэпсээтэ. Төһө даҕаны бастаан ыарахаттар баалларын иһин, билигин биир тэҥник үлэ барар буолбут.

Кырдьаҕаһы аһатарга – 82 солкуобай

“Аврора” мэдиссиинэ килииникэтин иһинэн үһүс сылын “Көхтөөх уһун үйэлэнии” киинэ үлэлиир. Манна үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин направлениетынан саастаах дьон кэлэн эмтэнэллэр, чөллөрүгэр түһэрэллэр. Уопсайа 39 миэстэ баар эрээри, уочарат улахан, билигин, холобура, балаҕан ыйыгар суруйтара сылдьаллар. Маныаха кинилэр социальнай өҥөлөрү, ковид кэнниттэн чөлгө түһэриини эрэ буолбакка, эмтээһини, доруобуйа туругун көрүүнү эмиэ оҥороллор. Ол курдук, кырдьаҕастар доруобуйаларын туругунан коронавируһу утары быһыыны ылбатахтара чуолкай. Олорго социальнай көмө мэдиссиинэ өҥөлөрө тарҕаммат. Инникитин ыстандаартары көрүүгэ ону учуоттуурга баҕа санаатын “Аврора” килииникэ салайааччыта Валерия Охлопкова тириэртэ.

Ол курдук, саастаах дьон эмтэниигэ наадыйаллар. Үксүлэрэ оройуоннартан киирэллэр. Олорор сирдэригэр анал исписэлиистэр суохтарын кэриэтэ. Холобура, окулист, кардиолог бырааска тиийэ суох. Аны туран, кырдьаҕаска күннээҕи аһылыгар 82 эрэ солкуобай көрүллэрэ эбит. Бу туохха да тиийбэтэ чуолкай. Билигин килииникэҕэ күҥҥэ үстэ аһаталлар, ол иһигэр итии астаах эбиэт киирэр. Маныаха аһылыкка үбүлээһини үрдэтэргэ этии киллэрдэ.

Ыраах сиртэн кэлбит кырдьаҕастарын араас култуурунай тэрээһиннэргэ сырытыннараллар. Бу эмиэ чөлүгэр түһүүгэ биир олус туһалаах ньыма диэн эттэ. Ол эрэн манна эмиэ үбүлээһин көрүлллүбэт.

“Саха норуотун биир уратыта – саастаах дьонун кырдьаҕастар дьиэлэригэр туттарбаттар. Бэйэлэрэ көрөн, эмтээн илдьэ сылдьаллар. Ол эрэн көрөөччүлэр сылайар, бэйэлэрэ сынньаныан баҕарар кэмнэрэ эмиэ тирээн кэлэр. Маныаха кырдьаҕастары көрүүгэ 20-лии хонуктаах көмө баара буоллар”, -- диэн Валерия Анатольевна эттэ.

Бырагыраама кэҥээн иһиэхтээх

Дьокуускай куорат Дууматын дьокутаата Наталья Пахомова ураты бырайыак олоххо киирэн, инбэлииттэр олохторун чэпчэтэ турарыгар, итиэннэ инникитин бырагырааманы кэҥэтэн, инбэлииттэргэ  кыбартыыралары атыылаһыы, дьиэнии тутуу пууннара киириэҕэр баҕа санаатын эттэ.

***

Бу күннэргэ ыытыллар «Уһук Илин уонна Аартыка демографиятын сайыннарыы» кэмпириэнсийэҕэ 200-тэн тахса киһи кыттыыны ылыа. Сугулааҥҥа этиллибит санаа олоххо киириэ диэн эрэнэбит.