Общество

Арассыыйа бу хайысхаҕа лаппа хаалан иһэрэ мэлдьэх буолбатах. Ол туохтан эбитин анаарыыга бэйэм санаабын үллэстиэм.

Тутан-хабан үөрэтэр ордук

 Билигин информатикаҕа уонна программированиеҕа туттаран-хаптаран үөрэтэр ньымалар киллэриллэн эрэллэр. Ону оҕолорго “тиэхэньиичэскэй толкуй ситэ сайдыбатаҕын ситэрээри” диэн быһаараллар. 

Биллэрин курдук, тиэхэньиичэскэй толкуй кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ тутан-хабан, илиитинэн уһана үөрэммит киһиэхэ сайдар. Туох кистэлэ кэлиэй, билигин биһиэхэ технология уруоктарыгар оскуола үөрэнээччилэрэ бырайыактары оҥорон көмүскүүллэр эрэ, чертеһу туһанан, бэйэлэрэ айан, мындырдаан, илиилэринэн уһамматтар.

«Робототехника» диибит да, ол туһата кыра. Бэлэм оҥоһуллубут бырагыраамаларынан хамсыыр оонньуурдарынан эрэ саатыыллар, төбөлөрүн улаханнык үлэлэтэ, саҥаны-сонуну толкуйдуу сатаабаттар.

Тимир култуурата тиэхиньиичэскэй толкуйу сайыннарбыта. Ол курдук, былыр-былыргыттан саҥаны айааччылар дьарыктарын ылан көрдөххө, аптамабыыл массыыналары айбыт, кэлин аан дойду үрдүнэн массыыналары оҥорор собуоттары тэрийбит Генри Форд, Арассыыйаҕа аан бастаан телеграбы, бэйэтэ «хаамар» экипажтары айан оҥорбут Иван Кулибин, электрическэй иһэрдиини айбыт нуучча инженерэ Николай Бенардос уо.д.а. бука бары оҕо эрдэхтэриттэн тимиринэн айымньылаахтык уһана үөрэммит дьон эбит.

Макаренко ньымата 

Тимиринэн уһаныыга кээмэй халбаҥнааһына (допуск) миллиметр дэһээтэйэ уонна суотайа. Аны туран, дэтээлин киэбэ халбаҥнааһына эмиэ ити кээмэйинэн. Дьэ, итилэри игиинэн аалан, чочуйан, нарылаан биэрэн, чертежка сөп түбэһиннэриэххэ наада. Бу – киһиттэн болҕомтону барытын түмэн, мындырдаан уонна тугунан, хайдах оҥоруохтааҕы өтө көрөн толкуйдаан, туох баар билиини, уоппуту тоҕо тэбээн туран үлэлиири эрэйэр уустук дьарык.

Тимир кытаанах буолан, аҥаардас илии эрэ күүһүнэн үлэлииргэ сылаалаах, онон тимиргэ үлэ өр кэмҥэ улахан тулууру, кыһамньыны эрэйэр. Бу үлэҕэ, киһи мэйиитэ, туох баар билиини, ылбыт информацияны ырытан, сөптөөхтүк, илии үлэтин салайарыгар, быстыспат ситим үѳскүүр. Онон бу дьарык, уол оҕо өй-санаа өттүнэн сайдарыгар төһүү буолар.

Ону улуу педагог Антон Семенович Макаренко иитиллээччилэрэ дьэҥкэтик дакаастаабыттара.

Бу гражданскай сэриигэ тулаайах хаалан бас-баттах, туохха да бэриммэккэ, көҥүл босхо сылдьыбыт оҕолор. Кинилэр кэлэктиипкэ киирэн, илии мындыр, дьаныардаах уонна айымньылаах үлэтигэр уһаарыллан, үтүө дьон буолан, үүнэн-сайдан тахсыбыттара. Үгүстэрэ 1941-1945 сыллардаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ тылланан барбыттара, хорсуннук сэриилэспиттэрэ.

Мин ыччаты инженер идэтигэр үөрэппит-уһуйбут өр сыллаах иитэр-үөрэтэр үлэм уопутугар олоҕуран, маннык бигэ түмүккэ кэллим: тимиринэн мындырдаан уонна дьулуһан туран, толкуйдаабыт айымньытын олоххо киллэриэр диэри дьаныардаахтык үлэлиир оҕо билиигэ-көрүүгэ дьулуһуута күүстээх, ол иһин, өй-санаа өттүнэн сайдар эбит. 

Аҕа көлүөнэ холобура 

Биһиги сахалар төрүт дьарыкпытынан оттуу-мастыы, сүөһү иитэ сылдьабыт. Оннооҕор билиҥҥэ диэри тимири кытта үлэҕэ наһаа сыстаҕаһа суохпут. Онтубут нэспититтэн, туохха даа ыксаабаппытыттан, тугу даа ымпыктаан-чымпыктаан дьип-дьап оҥорон, бүтэрэн-оһорон испэппититтэн, ээл-дээл соҕуспутуттан көстөр диэтэхпитинэ, өһүргэс буолбат. Билигин да, «ыраах-чугас», «түргэн-бытаан», «билигин-кэлин», «кыра-улахан» диэн эйгэттэн уонна кэмнэртэн соччо тэйэ иликпит. Ол аата тиэхэньиичэскэй толкуйу сайыннара сатаабакка эрэ, сыыппара технологиятыгар көһө сатыыбыт дуо?

Оттон ааспыт өттүгэр илии ыарахан үлэтин солбуйар ньымалары, тэриллэри айан таһаарбыт мындыр дьон суох буолбатах этилэр эбээт! Урут, бэлэм саппаас чаас суох эрдэҕинэ, холкуос оту охсор-мунньар, бурдугу быһар-сынньар массыыналарын, атын да үлэ тэриллэрин барытын тимир уустара бэйэлэрэ оҥороллоро, өрөмүөннүүллэрэ дии?

Ылан көрүөҕүҥ -- Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах гражданина, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ, Саха АССР үтүөлээх мэхэньисээтэрэ, биллиилээх рационализатор Павел Никифорович Дмитриеви-Бачыым Байбалы.

Кини аҕата Никииппэр маһынан да, тимиринэн да бэркэ уһанар, холобур, саа уоһа түллүбүтүн көннөрөр, алюминийтан кутан, тус-туһунан ойуулаах ньуоскалары, баахыла тимирин оҥорор эбит. Бачыым Байбал эдэркээн сылдьан, дьон оту-маһы муҥутаан икки көлөнөн тиэйэр буоллахтарына, уон атынан уонна аҕыс оҕуһунан тиэйэн, соҕотоҕун түөрт киһи үлэтин толороро. Икки косилканы түөрт акка холбонон, от оҕустарар ньыманы тобулбута. Пилорама тэнийэ илигинэ, «Т-16» тыраахтарга эрбии олордон, маһы эрбэтии үлэтин биллэрдик кудумсуппута. «ЗИЛ» массыына коробкатын туһанан, бурдук тардар миэлиҥсэни оҥорбута.

1960-с сыллар саҥаларыгар тыраахтарынан кэбиһиилээх оту лөглөччү тиэйэр тэрили (стоговоһу) айбыта бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн киэҥник тарҕаммыта, ол иннигэр холкуостаахтар кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга халыҥ хаары кэһэ сылдьан, оту тыраахтар сыарҕатыгар атырдьаҕынан тиэйэн, сыра-хара бөҕөтүн көрөллөрө. Стоговоз билигин да туһаныллар, өссө да туһаныллыа турдаҕа.

Дьэ, ити буолар, илии хара үлэтин чэпчэтэр туһуттан өйү үлэлэтии үөскэппит тиэхэньиичэскэй толкуйа! Билигин ханнаҕытый, аныгы кэм Бачыым Байбаллара?

Чинчийии кɵрдɵрɵрүнэн

Биир холобуру кэпсиибин. Инженер идэтигэр үөрэнэр 100 эдэр киһи игиинэн аалан, тимиртэн дьоҕус калибр-скоба оҥорбуттара. Кээмэйдэрин халбаҥнааhына, чертеһун быһыытынан, миллиметр дэhээтэйэ. Көрүҥ ойууга:

Түмүккэ сүүс устудьуонтан биэс эрэ киһи сөпкө, кээмэйдэрин толору тутуһан оҥорбута. Отучча устудьуон уһана тураннар, преподавательгэ элбэх ыйытыылары биэрэн, тустаах ньымалары сүбэлэттэрэннэр, уопут ылбыттара  уонна санаа атастаспыттара. Аны ити сүбэлэппит оҕолор ыйыталастахтарын,  ис дьиҥэр киирэн истэхтэрин ахсын, өтө көрөр толкуйдара, саас-сааһынан дьэҥкэрэн, төрүт сүрэҕэлдьээбэккэ, хотуулаахтык үлэлээбиттэрэ. Уоннааҕы устудьуоннар, толкуй киирэн да көрбөтөх буолан, түмүктэрэ мөлтөх буолбута.

Салаҥ киһини тиэхэньиичэскэй толкуйа сайдыбатах диэххэ сөп. Итинник киһи тугу эмэ уһанарыгар илиитэ-атаҕа төрүт тахсыбат, дубук-дабык туттар, үлэлии турарын туораттан көрдөххө, соччото суох буолар. Оттон төһө даҕаны дипломнаах аатырдар, илиитинэн уһана уонна прибору дэгиттэр тутта, толкуйдуу үөрэммэтэх исписэлиис бырамыысыланнай тэрилтэҕэ үлэлии тиийдэҕинэ, таһыччы үчүгэй бэлэмнээх уонна уопуттаах атын омук дьонугар төһө «сээн» дэтиэй? Тиэхэньиичэскэй толкуйа сайдыбыт оҕо, устудьуон барытыгар ситиһиилээх буолар – үлэҕэ, үөрэххэ уонна чинчийиигэ.

Барыта кыраттан саҕаланар

Оҕоҕо кыра сааһыттан тиэхэньиичэскэй толкуйу сайыннарар үлэ ыытыллыахтаах. Онуоха оҕо бэйэтин кыаҕар, сааһыгар холоон, туох баар билиитин-көрүүтүн, сатабылын чопчу туһанан, кинини айар турукка киллэрии – бу уһуйааччы үрдүкү анала!

Тиэхиньиичэскэй толкуйа сайдыбыт оҕо үлэҕэ, үөрэххэ, чинчийиигэ барытыгар, өрө күүрүүлээхтик, астынан-дуоһуйан туран дьарыктанар. Оҕону маннык таһымҥа тиэрдии – уһуйаачы үрдүк ситиһиитэ. Итини таба көрөн, атыттарга холобур туттуу, айымньылаах үлэҕэ көҕүлээһин – бу үөрэх кыһатын салайар киһи анала! 

Аҥаардас успуордунан уонна култууранан үлүһүйбэккэ, оҕолорбутугар тэхэньиичэскэй толкуйу сайыннарарга улахан болҕомтобутун ууруоххайыҥ. Оччоҕуна, кэнэҕэһин, сайдыыбыт өссө тэтимириэ. Олохпут сыдьаайа кэрэтийиэ!

Михаил ИВАНОВ,

 педагогика наукатын хандьыдаата, инженер