Общество

Мусуойбут үйэтитиигэ сыаллаах-соруктаах үлэтин биир сүрүн хайысхата -- Хатаспыт устуоруйатын, дьонун-сэргэтин олоҕун үөрэтии, сырдатыы. Ол чэрчитинэн балаҕан ыйыдааҕы былаан быһыытынан барбыт  биир бэлиэ тэрээһиммитин кэпсиим.

Тыа хаһаайыстыбатын араас салаатын сайыннарарга дьулуспута

Хатаска балаҕан ыйын 1 күнэ икки бүк суолтата үрдүк. Бу күн “Хатас” сопхуоһу 30-тан тахса сыл салайбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйаҕа киэҥник биллибит хаһаайыстыбаннай салайааччы, олоҕун бүтүннүү үлэҕэ анаабыт ытык киһибит Парасковья Павловна Федорова күн сирин көрбүтэ.

Кини билигин биһиги кэккэбитигэр баара эбитэ буоллар, быйылгы Билии күнүгэр 95 сааһын туолуо этэ. Албаннаах аатын үйэтитэн, үбүлүөйдээх  күнүн бэлиэтээһиҥҥэ нэһилиэк бүттүүнэ эрдэттэн бэлэмнэнэн, РСФСР, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,  Саха Өрөспүүбүлүкэтин саамай үрдүкү “Хотугу Сулус”, итиэннэ Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннарын кавалера, Дьокуускай куорат, Хатас нэһилиэгин, Мэҥэ  Хаҥалас улууһун Бочуоттаах гражданина П.П. Федороваҕа анаммыт дорҕоонноох тэрээһиннэр буоллулар. Олортон биир саамай киэн туттарбыт – Парасковья Павловна бюст өйдөбүнньүгэ турда. Хабаровскай куоракка оҥоһуллан-кутуллан кэллэ.

Парасковья Павловна туһунан баарыгар да, бу күн сириттэн күрэммитин да кэннэ көрдөрөр-иһитиннэрэр, бэчээттиир тэрилтэлэр элбэхтэ сырдатан суруйбуттара, кэпсээбиттэрэ. Ол гынан баран, киэҥ эйгэлээх, дириҥ көрүүлээх, силистээх-мутуктаах баай ис хоһоонноох олоҕу олорбут дьоһун киһи туһунан билигин даҕаны этиллибэтэҕэ элбэх...

Өрөспүүлүкэ олохтоохторо кинини Саха Сирин тыатын хаһаайыстыбатын саҥа кирбиигэ таһаарбыт сатабыллаах салайааччы быһыытынан үчүгэйдик билэллэр уонна билинэллэр. Төрүт дьарыкпытын – сүөһү-сылгы иитиитин -- тэнитэн, дойду тэбэр сүрэҕэр, Москуба куоракка, норуот хаһаайыстыбатын бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатын Бочуот дуоскатыгар  “Хатас” сопхуос тахсарын ситиспитэ.

Мындыр дириэктэр тыа хаһаайыстыбатын араас салаатын сайыннарарга дьулуспута. Сүөһүнү-сылгыны таһынан, сибиинньэ комплексын тэрийэн, оҕуруот аһын олордон, ити хайысхаларга саҥаттан саҥа, сонунтан сонун технологиялары киллэрэн, күн бүгүн Хатас хортуоппуйа амтаннааҕын, Хатас сибиинньэтин этэ минньигэһин  бары хайгыыллар.

Хас биирдиибитигэр кэһиилээҕэ

Хатастар кини ийэлии сыһыанын билэн, элбэх сүбэтин ылынан, ситиһиилэр кэлиилэригэр дьиҥ чахчы харыны ньыппарынан туран үлэлээн, күн бүгүҥҥэ диэри Парасковья Павловналыын алтыспыт кэмнэрин күндүтүк саныыллар. Дэлэҕэ даҕаны “мамкабыт” диэхтэрэ үһү дуо?!

История учуутала, нэһилиэк устуоруйатын үөрэтиигэ кэккэ дьоһун үлэлэрдээх, үйэтитиигэ ситимнээхтик ылсыбыт Ирина Егоровна Чепалова маннык ахтар:

-- Биһиги оччотооҕу “оскуола- производство-үрдүк үөрэх” бачыымынан “Хатас” сопхуоска үлэлии тахсыбыппыт. Ыччат анал комсомольскай биригээдэтэ диэн этибит. Парасковья Павловнаны күнүн ахсын үлэбитигэр көрсөрбүт, көрөрбүт. Төһөлөөх да эрдэ туран кэл, кини номнуо хотоннору, сыахтары кэрийэн көрө-истэ, бэрэбиэркэлии, хонтуруоллуу сылдьар буолара. Сарсыардааҥҥы “летучкаҕа” уопсай балаһыанньаны илиитигэр тутан олорор буолара.

Дьэ, ол сылдьан хонтуораҕа тиийиитигэр рация нөҥүө сибээстэһэн, боппуруостаах дьонун номнуо ыҥыран, миэстэтигэр, кэмигэр, түгэнигэр быһаарса охсоро, сүбэлэһэн, салгыы үлэлээн барара.

Арай биирдэ ССРС дьахталларын сийиэһигэр дэлэгээт буолан Москубалаата. Хас эрэ хонон баран “кэлбит үһү” диэтилэр. Үлэлии сырыттахпытына, тиийэн кэллэ. Сонун атастаһыыта буолла. Туох мунньахха хайдах сылдьыбытын сэһэргээтэ, биһиги үлэбитин кэпсээтибит. Ол кэннэ суумкатыттан хостоон, хас биирдиибитигэр (!) кэһиитин түҥэттэ –  японскай солко былааттары уонна дьиҥнээх сакалаат кэмпиэти... Оччолорго сопхуос саамай туругуран турар кэмэ этэ. Кэҥээн-тэнийэн, хас эмэ сүүһүнэн үлэһиттээҕэ, хас эмэ уонунан исписэлиистээҕэ... Уонна бары кини кэһиитигэр тиксибиппит. Кими да матарбатаҕа. Хас биирдии үлэһитигэр оннук болҕомтолооҕо. Биһиги үөрбүппүтүттэн кини ордук үөрбүтэ. Ол үөрбүт хараҕын куруутун өйдүүбүн. Дьиҥэр, саха киһитин сиэринэн, куруутун ымманыйа, мичээрдии, таптыы сылдьыбат этэ. Ол эрээри ийэлии сылаас сыһыанын бары билэрбит.

Үлэттэн дьолу булбут кэммит

  “Бастакы Баҕарах” түөлбэ салайааччыта Николай Семенович Попов кэпсиир:

- Кэргэним Евдокия Семеновналыын кыракый дэриэбинэттэн көһөн кэлбиппит. Хатаһыҥ онно тэҥнээтэххэ, киин сир буоллаҕа дии. Дойдубутугар даҕаны үлэлээн-хамсаан, тыа  хаһаайыстыбатын үлэтин син да билэр, сатыыр курдук этибит буоллаҕа.

Оччолорго “Хатас” сопхуос аата-суола ньиргийэн олорор кэмэ этэ. Бастаан кэлэн баран, бэл диэтэр, салла да санаабытым. Оннук курдук киэҥ далааһыннаах, кыахтаах, кыайыылаах-хотуулаах, элбэх ахсааннаах үлэһиттээх кэлэктиип этэ. Сопхуос хас биирдии үлэһитин Парасковья Павловна кыраҕы хараҕын далыттан таһаарбатын көрөммүн сөхпүтүм. Барыларын аатынан-суолунан билэрэ, хас биирдиилэрин кытта кэпсэтэр, сэһэргэһэр тиэмэлээҕэ – ким туох интэриэстээҕин, туох олохтооҕун-дьаһахтааҕын, дьиэ кэргэннээҕин, оҕолооҕун-уруулааҕын, кыайыытын-кыһалҕатын, үөрүүтүн-хомолтотун билэрэ. Дьоҥҥо соннук болҕомтолооҕо, үлэһиттэригэр эппиэтинэстээҕэ.

Парасковья Павловна сүүһүнэн киһини салайарыгар хаһан хаһыытаабат этэ. Куолаһын соноппутун да истибэтэҕим. Сөбүлээбэтэҕин, сэмэлиирин, этэргэ дылы, аҥаардас көрүүтүттэн билэрбит. Көрүүтэ да сөп оҥороро.  Билигин ол сылларбытын олохпут саамай таһаарыылаах үлэлээх, үлэттэн дьолу булбут кэммитинэн ааҕабыт.

Үлэттэн үөрүү тыына баара

Сэрии кэминээҕи оҕо, үлэ бэтэрээнэ Наталья Григорьевна Антонова:

-- Мин кэргэмминээн Лев Александровичтыын Хатаһы олохпут орто омурҕанын саҕана биирдэ булбуппут. Кэргэним оскуолаҕа үлэҕэ киирбитэ, оттон миэхэ үлэ көстүмүөх курдук буолбутугар, Парасковья Павловнаҕа көрдөһө бара сылдьыбытым. Кини тута ыскылаакка ылбыта.

Дьүөгэбэр Марыына Саабыснаҕа көмөлөһө, көх-нэм буола, Улахан Арыыга оттуу киирсэр буоллубут. Дьэ, онно далааһын киэҥин, кыах улаханын, тиэхиньикэ арааһын көрөн сөхпүт санаабын субу курдук өйдүүбүн. Парасковья Павловна салайар кэмин уратыта диэн, куруутун үлэттэн үөрүү тыына баара. Хатаска кэлиэхпит иннинэ олорбут оройуоммутугар мунньах, мустуу буолла да, сэмэ-суҥха, куһаҕаны хостооһун курдук буолара. Арай манна кэлбитим, доҕоор, мунньах буолла да -- наҕараада, бириэмийэ, хайҕал. Эчи бэрдин! Уонна хайдах үлэлээбэт, үлэ түмүгүн туһугар турууласпат буолуоҥуй?..

Биллэн туран, барыта былыта суох халлаан курдук буолбатах этэ гынан баран, мэлдьи төттөрүнү туойааччы, өрөлөһөөччү сээн дэммэт этэ, ол салайааччылар эрэ өттүлэриттэн буолбакка, бииргэ үлэлээччилэртэн эмиэ баар көстүү буолара. Манна Парасковья Павловна оруола улаханын тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ.

Салайар хамаандабыт олус күүстээҕэ

Тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Людмила Михайловна Чепалова:

--Билигин сыллар ааспыттарын кэннэ санаатахпына, “Хатас” сопхуос биир саамай күүстээх өрүтэ -- үлэни тэрийиигэ уонна үлэһити биир санааҕа киллэриитэ эбит.

Хас биирдии киһи – салайааччы, оробуочай -- сопхуос үлэтин хайа түһүмэҕэр, хайа хайысхатыгар эбээһинэһиттэн тутулуга суох, наһаа да бэриниилээхтик, чиэһинэйдик, туруулаһан туран үлэлииллэрэ.

Үлэ тэрээһинэ салайааччылартан тутулуктааҕа. Биһиги ол чааһыгар олус табыллыбыт дьоллоох дьоммут диэн сыаналыыбын. Ол курдук, сопхуос үлэтин салайар хамаанда олус күүстээҕэ -- үрдүк кылаастаах профессионаллар этэ. Дириэктэрбит Парасковья Павловна Федорова бэйэтин тула, этэргэ дылы, көрөн да кэбистэҕинэ өйдөһөр, өйүүр дьонун муспута. Каадырдары кытта үлэни олус дириҥник хорутан, бары өттүттэн толкуйдаан, Прокопий Прокопьевич Софронов баһылаабыта-көһүлээбитэ. Кинини кытта кэпсэтэн-сэһэргэһэн тахсыбыт киһи хайдах да сыыһа-халты суолу тутуспат буолара. Ол курдук бэйэтин үлэтигэр наһаа бэриниилээх уонна, ол үлэм, дьыалам дьоҥҥо туһалаах диэн ис сүрэҕиттэн эрэнэр-итэҕэйэр буолан, онно сөптөөх-тылы-өһү булара, өйү-санааны угара.

Кинилэр биир саамай таба тайаммыт өрүттэрэ – үлэлиир усулуобуйаны олохтооһун: туттар тэрилинэн, тиэхиньикэнэн хааччыйыы, механизациялааһын, ону таһынан сылаас астаах остолобуой, табаар бастыҥын маҥнайгынан биһиэхэ атыылыыр автолавка, кэмиттэн кэмигэр медосмотр,  хаачыстыбалаах мэдиссиинискэй көмө, массаастыыр кэбиниэт, доруобуйа туругун бөҕөргөтүү.  Дьэ, ол оннугар үлэҕэ кытаанах ирдэбил баара. Каадырдары кытта үлэ үтүө түмүгүн биир чаҕылхай көстүүтэ бэйэ иһиттэн исписэлииһи иитэн таһаарыы, анал үөрэх кыһаларыгар үөрэттэрии этэ.

Сопхуоспут үлэтин  сүрүн хайысхата сүөһү иитиитэ уонна оҕуруот аһын үүннэрии этэ. Ити салаалар кэҥииллэригэр элбэх тиэхиньикэ сүүрэрэ, механизатордар халыҥ хамаандалара түбүгүрэрэ, саҥа тутуулар дьэндэйэллэрэ. Ол саҥа эбийиэктэр үлэ усулуобуйатыгар эппиэттиир буолалларыгар тутааччылар, сүөһү сылы быһа аһыыр аһын хааччыйар кормопроизводство, оттуур биригээдэ, аһын-үөлүн ааҕар-суоттуур зоотехниктар, хоноҕор муостаах чэгиэн туруктаах, эмис доруобай буоларыгар бэтэринээринэй сулууспа, үүт, эт бородууксуйатын оҥорон таһаарар ыанньыксыттар, бостууктар, сиэмэлээччилэр, уо.д.а. бары үтүө суобастаахтык үлэлииллэрэ.

 Сүөһүнү иитии, чахчыта да, айылҕа эргиирэ этэ. Этиттэн, үүтүттэн ураты тириитигэр, ноһуомугар тиийэ барытын туһаҕа таһаарарбыт.   Оҕуруот үлэтэ, эмиэ сүөһү көрөр курдук, биир да күн тохтообокко үлэлээтэххэ эрэ үрдүк үүнүүнү ыларыҥ. Арай уратыта диэн, үүнүүнү хомуйууга хайаан да субуотунньук, күүрүүлээх үлэ, эбии көмө ирдэнэрэ – тыһыынчанан киһини, сүүһүнэн массыынаны биир организм курдук үлэлэтии, аны  ол бородууксуйаны батарыы, хаһааныы, уурунуу... Производственнай тутуулар (ыскылааттар, гараастар, мастарыскыайдар, живкомплекстар) барыта Сахабыт Сирин 8 ыйдаах аам-даам тымныытын тулуйуохтаахтар, үлэлэрин тохтотуо суохтаахтар – манна хомунаалынай хаһаайыстыба үлэһиттэрэ түбүгүрэллэрэ.

Чэ, сити курдук, сопхуос үлэтэ ис-иһиттэн тахсар ситимнээх, сибээстээх үлэ буоллаҕа дии. Ону барытын дьахтар киһи салайан олорбута сөҕүмэр.

Алгыс курдук ылынабын

Хатас нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга Евгений Петрович Пермяков:

-- Парасковья Павловнаны ийэлээх аҕам, аймах-билэ дьонум быһаччы салайааччыларын быһыытынан өйдөбүллээх улааппытым. Дьонум киниэхэ дириҥ махталлаахтар. Онон оҕо эрдэхпиттэн Хатас туһугар үлэлээбит, нэһилиэги сайыннарбыт дьонтон биирдэстэрэ кини диэн бигэ билэр этим.

Кэлин нэһилиэк баһылыга буолан баран, уопсай тэрээһиннэргэ алтыһар этибит. Олоҕун тиһэх күннэригэр көрсүбүппүтүгэр:  “Дьэ, эдэрдэр кытаатыҥ, аны эһиги суолгут аһылынна”, -- диэн эппитин үлэбит-хамнаспыт салгыы барарыгар алгыс курдук ылынабын.

***

Ити курдук үтүө киһи аата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы барар, үйэтитиллэр.

Наталья Руфова, балаҕан ыйа 2022 сыл.