Общество

“Бүлүү маһы ыллатар ууһа Николай Степанов үлэтэ” диэн буолбута. “Бэйи, түгэн көһүннэҕинэ, сэһэргэһиэххэ баар эбит” диэн санаа киирбитэ.

Норуот маастара Николай Николаевич Степанов туһунан истибитим, дьиҥэр, ыраатта. Бары өттүнэн дэгиттэр уус быһыытынан саха дьонугар биллэр. Мас,  тимир, таас,  муус оҥоһуктарга аата ааттаныан ааттанар.

Аны кэлиҥҥи сылларга тимиртэн уонна бетонтан араас оҥоһугу – пааматынньыктары, бюстары, композициялары – оҥорор  скульптор буолан турда. Үлэлэрэ улахаттар, ахсаана да балачча буолла. Биир тылынан эттэххэ, ылбычча киһи санаммат дьоһун үлэлэрэ.

Айан айар аартыгын арыйыы...

-- Николай Николаевич, саха сиэринэн маҥнай билсиһиэх. Төрдүҥ Бүлүү?

-- Төрдүм -- Бүлүү Кыргыдайа. Улааппыт сирим -- Балаҕаччы. 2005 сыллаахха Бүлүү куоратыгар көһөн киирбиппит. Инньэ гынан билигин олохсуйан, дьиэ-уот туттан-тэринэн олорор сирим -- Бүлүү куората. Бу сыллар тухары Бүлүүбүттэн ырааппатах киһибин. "Кырылас кумахтаах Бүлүү төрүт олохтооҕобун" диэн киэн тутта толору этэр кыахтаахпын.

Ийэлээх аҕам иккиэн иискэ-ууска сыстаҕас дьон этилэр. Ийэм Мария Григорьевна иистэнэрэ, түүлээҕи тигэрин сөбүлүүрэ. Аҕам Николай Никифорович быыс буллаҕына, тэрилин үрдүгэр түһэн уһумматынан барара: туостан араас оҥоһугу өрөрө, оттуур тэрилин оҥосторо, туу баайара. Оччолорго мэник-тэник кыра бэтинээски аҕабар көмөлөһөн, туу тиэрбэстэрин токурутуһарбын өйдүүбүн. Убайдарым эмиэ уһаналлар. Икки атаҕа суох убайым миэбэл оҥороро, илим баайара. Бииргэ төрөөбүттэр уон иккиэбит. Мин уон биирис оҕобун. Уоллуун-кыыстыын бары тарбахпытыгар талааннаахпыт диэххэ сөп. Билигин уон икки оҕоттон аҥаарбыт баар. Улахаммыт сэттэ уонун ааста. Бэйэбин кылгастык билиһиннэрдэххэ, ити курдук.

-- Сахаларга "баардаах баара батарбат" диэн этии баар. Талааннаах уус буоларын, арааһа, оҕо эрдэххиттэн биллибит буолуохтаах.

-- Удьуорбутугар улахан уустар бааллара. Олунньуга Балаҕаччы нэһилиэгин 250 сылын көрсө "Симэх" национальнай галереяҕа "Удьуор уус" быыстапкабыт турбута. Манна биэс көлүөнэ тухары талааннаах дьоммут үлэлэрин көрдөрбүппүт.

Мин убайдарбын көрөн, кыра эрдэхпиттэн уруһуйдуурга, уһанарга үөрэммитим. Омуннаабакка эттэххэ, бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан маһы кытта бодоруһабын. Ол эрээри сэбиэскэй кэм саҕана тура үлэ буоллаҕа. Маскын туппутунан, күнү-күннүктээн олорор кыаҕыҥ суоҕа. Кыралаан уһанарым: быыс буллахпына, чороон кыһан, быһах таптайан ыларым. Үлэбиттэн уурайан, куоракка көһөн киирэн, урбаанньыт буолбутум, дьоҕус бэйэ дьыалатын тэриммитим. Номнуо сүүрбэччэ сыл ааһа охсубут.

-- Бэйэҥ туох идэлээххиний?

-- Киинэ мэхээнньигэ үөрэхтээхпин. Сэбиэскэй былаас саҕана идэбинэн үлэлии сылдьыбытым. Кэлин ОДьХХ-тын салаатыгар үлэлээбитим, начаалынньыктаабытым.

-- Мэлдьи ыйытар ыйытыылара эрээри, мин эмиэ биэрдэхпинэ табыллыыһы. Иэйии хайдах киирэрий? Бу улахан үлэлэргин айан таһаараргар идиэйэни хантан ылаҕыный?

-- Санаалар киирэллэр. Толкуйдар... Атын уустарга да, арааһа, эмиэ оннук буолуо. Ону-маны көрө, үөрэтэ, саныы сылдьабын. Төбөбөр мэлдьи туох эрэ санаа бэйэбин кытта тэҥҥэ "олорсо" сылдьар. Ол кэмэ кэллэҕинэ, бэйэтэ ситэн, сааһыланан үлэ буолан тахсар. Иэйии киирдэр эрэ, биир киэһэ иһигэр барытын оҥоро-бүтэрэ охсобун диэн буолбатах. Бу барыта улахан үлэттэн, толкуйтан тахсар. Холобур, бюст, скульптура эскииһэ ардыгар кыайан тахсан биэрээччитэ суох. Дьэ, онно төбөнү, тарбаҕы сынньаҕыҥ. Сороҕор хас да барыйааны толкуйдаан көрөбүн.

-- Арай кыайан "тахсыбатын"? Оннук үлэлэр эйиэхэ бааллар дуу? Кыаллыбатах, ситэ аһыллыбытах үлэлэр?

-- Дьиҥэ, кыайтарбат үлэ диэн суох. Син биир кыайыахтаахпын диэн үлэлиигин. Бу сыллар тухары биирдэ даҕаны аараттан тохтообут түгэним суох. Арай сороҕор эн толкуйдаабыккыттан, өйгөр оҥорон көрбүккүттэн атыннык тахсан хаалыан сөп. Ону тута көрөн, көннөрөн иһэбин. Тарбах үлэтигэр, уопсайынан, ханнык баҕарар үлэҕэ дьаныардаах буолуохха наада.

Үс миэтэрэлээх сүүнэ хотой

-- Николай Николаевич, хотой скульптураҥ туһунан ыйыталаһыым. Туох санааттан маннык сүүнэ хотойу оҥоророго ылыстыҥ?

-- Бүлүү Дьөккөнүн баһылыга Егор Степанов: "Нэһилиэк 250 сылынан киирэр аартыкка хотой скульптуратын туруордахха хайдах буолуой? Эн итиннэ ылсыаҥ этэ дуо?" -- диэн ыйыппыта. Эскииһин толкуйдаан, уопсай сүбэнэн-аманан эбэн-уларытан, үлэбин оҥорон барбытым. Сакааһынан оҥорбут үлэм буолар. Уопсайынан, улахан скульптуралары, бюстары сакааһынан оҥоробун.

-- Хотойуҥ кээмэйэ төһөнүй? Ыйааһына?

--  Тоҕус уонча киилэ ыйааһыннаах. Биир кынатын төбөтүттэн иккис кынатыгар диэри 3 м кэтиттээх. Бу үлэбин ый аҥаара оҥорбутум. Икки-үс миллимиэтир халыҥнаах тимир лиистэри таптайан оҥорон таһаарбытым.

-- Өҥүҥ-дьүһүнүҥ хайдах таһаараҕыный?

-- Билигин тимиргэ туттуллар кырааска арааһа атыыланар. Оннук кыраасканы туһанабын. Хаачыстыбалаах кырааска ардахха-хаарга суураллыбат, өҥө-дьүһүнэ барбат.

-- Матырыйаалгын хантан ылаҕыный?

-- 2-3 мм халыҥнаах тимир лиистэри уокка кытардан, таптайан, үнтү сынньан оҥоробун. Улахан үлэҕэ, биллэн турар, элбэх тимир барар. Оҥорбут бюһум, скульптурам уопсай ахсаана отуттан таҕыста.

-- Уус үксэ, сүрүннээн, биир-икки көрүҥҥэ ылсан үлэлиир. Эн барытыгар сыстаҕаскын. Аны туран, сааһыран баран, тимир скульптураҕа айымньылаахтык ылыстыҥ. Ылсыбыт төрүөтүҥ тугуй?

-- Муус скульптураны 2009 cылтан оҥорон саҕалаабытым.  Өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйа куораттарыгар, Кытайга, Аляскаҕа тиийэ миэстэлэһэн, кыайан турабын. Бу сылаалаах эрээри, умсулҕаннаах кыһар дьарыгым тимир скульптураҕа ылсарбар, үлэм ыырын кэҥэтэрбэр сирдээбитэ диэн этэбин. Бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр, өй-санаа уонна тарбах үлэтэ буоллаҕа. Итиэннэ искэр туох эрэ тэһитэ кэйэр, сүгүн сырытыннарбат буоллаҕына, ылсыбытыҥ ордук эбит. Тимир уонна бетон скульптуралар миэхэ кыаллыахтара диэн эрдэттэн эн билэр, эрэнэр этим.

-- Бука, бириэмэни ылар сыралаах үлэ буолуохтаах.

-- Ол үлэ төһө улаханыттан, уустугуттан тутулуктаах. "Ыал" диэн 3,5 миэтэрэ үрдүктээх үлэлээхпин. Ийэлэрэ оҕотун көтөҕөн турара. Аҕалара аттыларыгар турар. Бу үлэбин биир да күн тохтоон көрбөккө, ый устата оҥорбутум. I Күүлээт нэһилиэгэр туруорбуттара. Улахан үлэҕэ ыйы ыйдаан умса түһүөхпүн сөп. Дьоҕус соҕуһу ый аҥаара кэминэн бүтэрэбин.

Билиэн-көрүөн баҕалаахха...

-- Николай Николаевич, түгэн  көстүбүччэ, маннык ыйытыылаахпын. Дьэбин сиэбит тимирин хайдах ыраастыыбытый?

-- Ыраастык тутар киһиэхэ тимир дьэбиннирбэт. Сууйан баран, үчүгэйдик куурдан, сотон баран ууруохха наада. Эдэрдэр сииктээх быһаҕы кыыныгар анньан кэбиһэллэр. Оннукка ханнык баҕарар тимир дьэбиннирэр. Билигин тимири уһаарыынан дьарыгыра сылдьабын. Бүлүү кытылыттан таас хомуйан, быһах, кыптый оҥоробун. Москубаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаҕа “Хомус” композициям бастаан кэлбитэ. Ол үлэбин дьиҥнээх саха тимиринэн оҥорбутум.

-- "Дьиҥнээх саха тимирэ" диэн ол туох тимири этэҕиний?

-- Анал тааһы булан, уулларан, эттээн, тимир оҥорон таһаарабын. Оннук оҥоһуллубут тимир "саха тимирэ" диэн ааттанар. Былыр өбүгэлэрбитигэр бэлэм тимир хантан кэлиэй?! Бэйэлэрэ таас көрдөөн, үлтүрүтэн, уулларан, уһааран тимир оҥороллоро. Бүлүү эбэ кытылыгар тимири уһаарарга сөптөөх таастар бааллар. Мин онтон хомуйабын. Саха тимирэ кытаанаҕынан, бөҕөтүнэн, чиҥинэн уратылаах.

-- Быһахха эмиэ ааттаах уускун. Бөҕө быһаҕы хайдах талабытый?

--  Быһах арааһа элбэх. Туохха туттаргын көрөн талыахха наада. Тимир хаачыстыбатыттан улахан тутулуктаах. Хатарыыта, төнүннэриитэ суолталаах. Ситэ хаппатах быһах сымнаҕас буолар. Аһара хаппыт быһах тостон хаалыан сөп. Ууска бэйэтигэр сакаастаан оҥотторор ордук. Саха быһаҕа буолла да, ол аата саха ууһа оҥорбут диэн өйдүүр сыыһа. Билигин элбэх уус саха быһаҕар ылсан үлэлиир. Тоҕо диэтэххэ, саха быһаҕа кэлин өссө күүскэ сайынна, бэйэтэ туһунан ааттаах-суоллаах "бренд" буолла. 

***

Николай Николаевич төрөөбүт дойдутугар -- кырылас кумахтаах Бүлүүгэ -- кэрэ көстүүлээх элбэх дьиэни туппутун, оһуордаан-мандардаан киэргэппитин, ураты үчүгэй көрүҥнээх олбуордары туруортаабытын биир дойдулаахтара бэркэ диэн билэллэр. Билигин айар үлэ үөһүгэр сылдьар. "Кыһын мууска үлэлиибин. Сайын маска ылсабын. Суол баар кэмигэр тимир оҥоһуктарбын айабын. Итиэннэ быыс булларбын, илиибэр мэлдьи туох эрэ тутуурдаах буолабын, уһанар тэриллэрбин ылбыппын бэйэм да билбэккэ хаалабын", -- диэн кэпсиир.

Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.