Общество

Бу эйгэҕэ амарах дууһалаах, аһыныгас санаалаах, дьоҥҥо көмөлөһөр баҕалаах дьон үлэлииллэр. Ону тэҥэ, өй-санаа өттүнэн бөҕө, тулуурдаах буолуу эрэйиллэр. Биир оннук киһиннэн тыа хаһаайыстыбатын, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай көмүскэл туйгуна, кырдьаҕастары көрүүнү хааччыйар урбаанньыттар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ  Анна Абовна Слепцова буолар. Биһиги кинини кытта судаарыстыбаннайа суох кырдьаҕастар пансионаттара аныгы үйэҕэ хайдах үлэлии-хамсыы олорорун, көрсөр кыһалҕаларын, туруорсууларын, тус олоҕор көрүүлэрин, холобур туттар дьоннорун туһунан кэпсэттибит.

Судаарыстыбаттан көмө баар

Судаарыстыбаннайа суох социальнай өҥөлөрү оҥорооччу урбаанньыттар араас эйгэҕэ үлэлиибит. Оттон кырдьаҕастары кытары үлэлээччилэр тарбахха баттанабыт, улахан күрэстэһии суох. Билигин Саха Сиригэр 12 пансионат баар, реестргэ сэттиэбит. Кырдьаҕастары көрүүнү хааччыйар урбаанньыттар түмсүү тэриммиппит, үлэбит онно сүрүннэнэр.

Үгүс пансионаттар 50-60 куойкалаахтар. Саамай элбээбитэ 70-80 миэстэлээхтэр. Сорох урбаанньыттар 2-3 пансионат үлэлэтэллэр. Түмсүүбүт иһинэн уопсайа 500 кырдьаҕаһы көрөн олоробут, олортон 200-чэкэ соҕотохтор. Аймахтара, чугас дьоно суох буоланнар, ким даҕаны кыайан көрбөт. Кинилэр биэнсийэлэрин 75% биһиги ылабыт. Ол харчыга толору көрүү-истии, мэдиссиинэ өҥөлөрүн оҥоруу, астара-үөллэрэ барыта киирэр. Сорох чааһыгар судаарыстыбаннай бүддьүөттэн ый ахсын субсидия төлөнөр (уруккута толуйуу харчыта).

Саха Сирин пансионаттара түмсүүбүт иһинэн биир кииннэммит бухгалтерияны арынныбыт. Отчуоттар биир сиртэн бараллара тоҕоостоох. Инникитин таҥас сууйар уонна ас буһарар кииннэри арыйар былааннаахпыт. Биир сэбиэдиссэй менюну оҥороро табыгастаах буолуо этэ.

Манна даҕатан эттэххэ, кырдьаҕастар дьиэлэригэр наадыйааччылар ахсааннара сыллата үрдүүр. Дьон өйө-санаата уларыйыытын туоһута. Холобур, урут кырдьаҕас ийэлэрин-аҕаларын, аймахтарын дьон көрүүтүгэр биэрэртэн толлор эбит буоллахтарына, билигин ырыынак кэмигэр эдэр дон үлэлиэхтэрин наада. Кырдьаҕастарын соҕотохтуу кыбартыыраҕа, дьиэҕэ хааллардахтарына куттал суоһуур: гаас холбуурга сэрэхтээх, аны охтон эчэйиэхтэрин сөп. Онон көрүү-истии күнүстэри-түүннэри баара табыгастаах. Үксүн кыаммат, инбэлиит дьоннору биһиэхэ аҕалаллар.

Кыратык устуоруйаны сэгэттэххэ, биһиги бастакы саҕалааччылар буолабыт, атын чааһынай пансионаттар 2017 сылтан арыллыбыттара. Икки сыл устата стандартары, тарыыптары олохтообуппут. Бэйэм судаарыстыбаннай кырдьаҕастар дьиэлэригэр үлэлээбит уопутум көмө буолбута. Элбэх омук сирдэнинэн, Арассыыйа таһымыгар үөрэммитим.  Онон үгүс уустуктары көрсүбүппүт диэбэппин. Бүддьүөт үгүөрүтэ суох эрээри, үлэ уонна социальнай эйгэ министиэристибэтэ өйүүр, туох кыһалҕалаахпытын билэр.

Чааһынай пансионаты тутар ыарахаттардаах

Быйыл социальнай эйгэҕэ үлэлээбитим 20 сылын туолар. Ол иһигэр 13 сыл тухары кырдьаҕастар дьиэлэригэр дириэктэрдээтим. Уолум Егор Егорович Слепцов эмиэ бу хайысхаҕа ыкса ылсан, 2015 сыллаахха Дьокуускайга аан маҥнайгы “Уһун үйэлэнии” чааһынай пансионаты арыйбыта.

Уолум пансионаты арыйа илигинэ 8 сыл устата социальнай тэрилтэҕэ үлэлээбитэ. Онон семейнай династия буолан эрэбит.

Билигин иккиэн бииргэ үлэлиибит. Кини дириэктэр, мин толорооччу дириэктэр эбээһинэстээхпин.

Тэрилтэбитигэр 18 буолан үлэлиибит. Үлэһиттэр  икки симиэнэнэн кэлэллэр. Кырдьаҕастарбыт олус астынан олороллор. Ордук балыыһаттан эмтэнэн тахсан баран, соҕотох олорооччулар бэйэлэрэ эрийэн киирэ сатыыллар. Манна олох күөстүү оргуйар. Сорохтор аналларын булан ыал буолаллар. Мин 20 сыл устата арааһы көрдүм.

Хамсык дьаҥын кэмигэр карантин биллэриллибитэ. Бу кэмҥэ кырдьаҕастарбыт аактабай саалаҕа мустан тэлэбииһэр көрөн, үҥкүү-битии, кэнсиэр тэрийэн аралдьыйбыттара. Онон пансионакка ыарыы турбатаҕа. Билигин карантиммытын эмиэ киллэрдибит.

Манна холобурдаан кэпсээтэххэ, ийэтин көрсө кэлэ сылдьыбыт биир уол хамсык ыарыыны сыһыарбыта. Хата маҥнайгы этээскэ олорбут буолан, атыттар сутуллубатахтара.

Соторутааҕыта хамсыгынан ыалдьыы намтаата диэн  карантины устубуппут аны гириип сыһыарбыттара. Онон эмиэ сабыллан олоробут.

Кырдьаҕас дьон иммунитеттара мөлтөх буолан, биир киһи ыарыйдаҕына бары сыстыһаллар. Хаамар дьоммут ахсааннаахтар, үксүн сытар ыарыһахтар, аҕыйах хамсаныылаахтар.

Билигин олорор дьиэбитин кэлин атыылаһабыт диэн дуогабардаах куортамҥа ылбыппыт. Манна кыһын ортото, ахсынньы ыйга киирбиппит. Түргэнник өрөмүөн ыытан үлэбитин саҕалаабыппыт.

Дьиэ куортамыгар ыйга 300-тэн 500 тыһ. солк. диэри төлүүбүт. Маны тэҥэ үлэһиттэр хамнастара, туттар, суунар мал-сал, кырдьаҕастарга памперстар, хомуунаалынай өҥөлөр, бөҕү тиэйтэрии онтон да атын төлөбүр ыйын ахсын тахсар. Баһаартан сэрэхтээх буолуу күүскэ турар. Баһаарынай чааска  биир быһа тахсар линияҕа 400 тыһ. солк. төлөнөр. Кырдьаҕастар хосторугар камералардаах. Араас буолуон сөп, онон күнүстэри-түүннэри маныыбыт.

Маннык балаһыанньаҕа харчы тиийбэт түгэннэрэ баар. Онон аҥаардас судаарыстыба субсидиятын манаабакка, кэммиэрчэскэй олохтоох кырдьаҕастары эмиэ ылабыт.

Тыа хаһаайыстыбатын салаатын киллэриини туруорсабыт

ОКВЭД-пытыгар тыа хаһаайыстыбатын салаатын киллэриини туруорсабыт. Оччотугар бэйэ үүннэрбит сибиэһэй аһынан-үөлүнэн кырдьаҕастарбытын хааччыйыа этибит. Оттон билигин бу хайысха суох буолан, биир даҕаны граҥҥа кыттар бырааппыт суох.

Биһиэхэ олорор кырдьаҕастар үксүлэрэ сахалар. Онон төрөөбүт, улааппыт астарын күннэтэ сиэхтэрин баҕараллар. Төһө да баҕарбыппыт иһин Сахабыт Сирин ынаҕын этин, сибиэһэй сүөгэйи күннэтэ сиэппэппит. Сыаната ыарахан. Пансионат ый аайы 300-400 тыһ. солк. аска барыыр. Күҥҥэ түөртэ аһатабыт. Ол харчыбытын үксүн атын эрэгийиэнэргэ ыытабыт. Холобур, атын эрэгийиэннэр эти сыаната чэпчэкитин иһин атыылаһабыт.Онон бэйэ бас билэр хаһаайыстыбатын арыныахпыт этэ. Билигин саҕалаары Уһук Илиҥҥи гектар бырагыраамматынан икки га сир ыллым, манна барааннары, араас көтөрдөрү, кууруссаны иитэн саҕалыахпыт этэ.

Ити дьарыкка  уопуттаахпын. Дьокуускай куорат Бекетов уулуссатыгар турар кырдьаҕастар дьиэлэригэр 8 сыл дириэктэрдээбитим. Сылгы, ынах иитэр улахан хаһаайыстыбалаах этибит. Киэҥ-куоҥ тэпэлииссэлэрбитигэр оҕуруот аһын хоточчу олордон, дьоммутун сайын устата аһатааччыбыт.

Поликлиникаҕа сыһыарылларбыт буоллар

Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кытары эмиэ ыкса үлэлиибит, миниистирдиин көрсөн кэпсэтэбит. Баар ыарахаттары билэллэр, утары бара сатыыллар эрээри, бу хайысхаҕа эмиэ кыһалҕалар бааллар. Ол курдук, пансионаппыт биир даҕаны поликлиникаҕа сыһыарыыта суох. Биһиги пансионаппыт Бүлүүлүүр суолга турар, онон Дьокуускай куорат 3-с нүөмэрдээх поликлиникатыгар сыһыарыллыахпытын сөп этэ. Ол эрэн, бу оройуон нэһилиэнньэтэ улаханыттан сылтаан, сатаан сыһыарбаттар. Онон кырдьаҕастар инбэлиит буолалларын туоһулуур хамыыһыйаны  олус уһуннук ааһаллар, ардыгар тустаах талоннары 4-5 ый күүтэллэр. Мантан сиэттэрэн, биэнсийэлэрин ылбаттар, кыыһыраллар. Хас биирдии бырааска харчыга көрдөрөр сыаналаах буоллаҕа.

Суһал көмө сулууспата ыҥырдахпытына түргэнник кэлэр, бу кырдьаҕас дьоҥҥо эмиэ улахан көмө.

Кырдьаҕастары көрүү – ис дууһаттан тахсар көмө

Социальнай эйгэҕэ үлэлиир урбаанньыттар харчы туһугар буолбакка, дууһа ыҥырыытынан, үтүө санаанан салайтаран үлэлиибит дии саныыбын. Киһи орто дойдуга сыгынньах кэлэр уонна барар, кырдьарыгар оҕо курдук төннөр диэн этэллэр. Кырдьаҕастары көрүү - ыарахан үлэ. Кыаммат араҥа буолан, олус сэрэхтээх, көрүү-истии күнүстэри-түүннэри эрэйиллэр. Уҥуохтарын тоһутан, сүрэх-тымыр ыарыытыгар оҕустаран, оронтон сатаан турбат киһи элбэх. Аны киһи кырдьан истэҕин аайы түөһэйэр, умнуган буолар. Тута сылдьарын, аһаабытын, күннээҕи түбүгүн, оннооҕор аҕыйах мүнүүтэ анараа өттүгэр аһаабытын кытта умнар. Мантан сиэттэрэн, үлэһиттэрбит уһуннук тохтоон үлэлээбэттэр, дьиҥ бэриниилээх эрэ дьон хаалар.

Уйулҕа, эт-хаан өттүнэн ыарахан буоллаҕа. Сытар дьон памперстарын күҥҥэ үстэ уларыталлар. Аны кырдьаҕастары сууйуу-сотуу, ньуосканан, зондунан, пипетканан аһатыы.

Сынньаныыны эмиэ тэрийэбит. Кырдьаҕастар түөрт муннукка хаайтаран олорору сөбүлээбэттэр. Онон үлэ министиэристибэтин кытары тэҥҥэ үлэлээн, Кыайыы параадыгар, ыһыахха сырытыннарабыт.

Дьиэ-уот боппуруоһа быһаарыллара буоллар

Араас ыарахаттары көрсөбут. Бастатан туран, биир даҕаны пансионат бэйэтэ бас билэр дьиэтэ-уота суох, бары куортамнаан олоробут. Кырдьаҕастары күнүстэри-түүннэри көрөр буолан, куттала суох буолууга барытыгар эппиэттиэхтээхпит. Судаарыстыбаннай тэрилтэлэри кытары тэҥҥэ хонтуруоллуур уорганнар ирдииллэр. Холобур, санэпидстанция, баһаарынай өттүнэн куттала суох буолууга, Росздрав ирдэбилигэр барытыгар сөп түбэһиэхтээхпит.

Кырдьаҕастар таас дьиэҕэ олоруохтаахтар, киирэргэ-тахсарга табыгастаах пандус баар буолуохтаах. Баһаарынай өттүнэн хос ахсын сигнализация, буруо таҕыста даҕаны быһалыы баһаарынай чааска биллэрэр сибээс баар буолара эмиэ ирдэбил.

Онон дьиэ-уот боппуруоһун түмсүүбүт тэриллиэҕиттэн 7 сыл устата туруорсабыт. Доруобуйа харыстабылын, баайы-дуолу бас билии, экэниэмикэ  министиэристибэлэрин кытары төгүрүк остуолларга мустан быһаарсабыт.

Атыы-эргиэн, бырамыысаланнас балаататын бэрэсидьиэнэ Марина Олеговна Богословская бачыыммытын күүскэ өйүүр. Урукку өттүгэр үлэ миниистирин солбуйааччыта буолан, биһиги кыһалҕаларбытын төрдүттэн билэр. Кинини кытта араас бырайыактары толкуйдаан суруйабыт, бүгүҥҥү күҥҥэ “Алтан от” диэн бырайыагы тобулабыт. “Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырайыак чэрчитинэн улахан дьиэ туттарыахпытын баҕарабыт. Эскизпытын Ил Дархан Айсен Николаев көрөн,  министиэристибэлэргэ: “Көмө буолуҥ”, — диэн сорудахтаабыта.

Сатанарыгар олус баҕарабыт. Сирбитин куорат сынньалаҥ пааркатын кэтэҕэр көрдүүбүт, тутууга инвестордары кытары кэпсэтии ыытарга бэлэммит. Бу боппуруоска куорат аҕа баһылыгын Евгений Григорьевы, солбуйааччыларын кытары көрсөн кэпсэппиппит, туруорсубуппут.

Тутуу бырайыагынан хас даҕаны биир тииптээх пансионаттар биир сиргэ туруохтара. Ас буһарыыга, таҥас сууйууга анал блоктардаах. Маны тэҥэ сынньанарга, хаамарга туспа сирдээх, мэдиссиинэ өттүнэн хааччыйар дьиэлээх. Үбүлээһинэ – кыттыһан тутуу. Билигин дойду үрдүнэн балаһыанньа уустук эрээри, баҕа санаабыт туоларыгар эрэллээхпит. Соҕотох хаалбыт, доруолуйаларыгар хааччаахтаах кырдьаҕастар билигин эрэ буолбакка, өрүү баар буолуохтара. Кинилэргэ табыгастаах усулуобуйа тэриллэригэр бириэмэ уолдьаста.

Этиилэрбитин тиэрдэбин

Соторутааҕыта Москуба куоракка Судаарыстыбаннай Дуумаҕа социальнай урбаанньыттар ассоциацияларын сэбиэтэ киэҥ ыҥырыылаах мунньах тэрийбитэ. Дойду үрдүнэн социальнай урбаанньыттарга болҕомто күүһүрбүтүн бэлиэтээтим. Ол курдук, араас хайысхаҕа үлэлиибит: уһуйааннар, поликлиникалар, пансионаттар арыллаллар.

Саха Сирин аатыттан этиилэрбитин иһитиннэрдим. Бастатан туран, тутуу ыытарга сир учаастага ирдэнэрин, дьиэ-уот кыайтарбатын, нолуок үрдүгүн, субсидия харчыта дохуот быһыытынан ааҕылларын онтон да атын боппуруостары көтөхтүм.

Былырыын Благовещенскай, Москуба, Казань куораттарга уопут атастаһа Ассоцияция чилиэннэрэ буолан бара сылдьыбыппыт. Оннук көрөн-истэн элбэххэ үөрэнэбит. Манна даҕатан эттэхххэ, ассоцияция түмсүүлээх буолан кырдьаҕастары барыларын бииргэ хомуйабыт, ыһыах тэрийэбит, тыаҕа таһааран сынньатабыт.

Ийэм ситиһиилэринэн кынаттанан

Олохпор холобур оҥостор киһим – ийэм Мария Семеновна Тихомирова. Хомойуох иһин, баара суоҕа 64 сааһыгар суорума суолламмыта.
Кини Өймөкөөҥҥө чөмпүйүөн ыанньыксыт этэ. Элбэх наҕараадалааҕа, уордьаннааҕа, мэтээллээҕэ.  Оҕо сааспыттан кини курдук буолуохпун баҕарарым. Ийэм дьон убаастабылын ылара, туруу үлэһит этэ. Сарсыарда биэскэ үлэлии тахсара, түүн бииргэ-иккигэ кэлэрэ. 30 сыл устата дьокутааттаабыта. Уус-Ньараҕа тылбаасчыттаах мунньахтарга кыттара. Араас омуктар, бөһүөлэк олохтоохторо ыалдьыттааччылар. Кырдьык ийэм ситииһиилэрин ситистим. Тыа хаһаайыстыбатын туйгунабын, дьокутааттаабытым. Ийэм Өймөкөөн улууһун Бочуоттаах олохтооҕо этэ, ол эрэ кыалла илик.

Улахан чемодаҥҥа дипломнарын, грамоталарын, мэтээллэрин, дьокутаат дастабырыанньаларын харайа сылдьара. Кэлин манна бэйэҕит наҕаарадаларгытын эбээрин, оҕолорго көлүөнэттэн көлүөнэҕэ хаалан истин диэн сүбэлээбитин тутуһабыт.

Үс төгүл туйгун аат иҥэриллиитэ

Муома ыалыгар 40 сыл устата кийииппин. Дойдубуттан, Өймөкөөнтөн, 8-с кылаас кэннэ көспүтүм.

Мэдиссиинэ үөрэҕэр баҕаран туран туттарсан киирбитим. Алдан медколледжыгар иккис кууруска үөрэнэ сылдьан, балыыһаҕа операционнай санитарканан үлэлээн саҕалаабытым. Харчы туһуттан буолбакка, билиибин хаҥатаары, уопут ылаары. Олус көмөлөөх буолбута, элбэх манипуляциялары баһылаабытым.

Көхтөөх спортсменка этим, устудьуоннар хайыһарга сборнайдарыгар баарым. Бүтэһик сылбытыгар куоракка күрэхтэһэ киириэхтээх этибит, ол кэннэ хаалан практика ааһыахтааҕым. Дьылҕа оҥоһуутунан быһыылаах, ол сыл муҥурдааҕым ыалдьан, бэйэлээх бэйэм үлэлиир остуолбар, хирургпар Иван Гаврильевич Наумовка эппэрээссийэлэммитим. “Бириэмэтигэр киирбиккин, барыта спайка эбит”, - диэбитэ.

Доруобуйабынан сборнайтан уһуллан, ханна да барар сирим суох курдуга. Муоматтан сылдьар дьүөгэм: “Биһиэхэ кэлэн үлэлээ”, — диэн ыҥырбытын, Өймөкөөнтөн чугас диэн сөбүлэспитим. Дьүөгэм доруобуйа харыстабылын миниистиригэр киирэн Муомаҕа анааһын туһунан докумуон ылбыта.

Муома киин балыыһатыгар олус иллээх, биир дьиэ кэргэн курдук кэллэктиипкэ киирбитим. Биэс сыл устата дьуһуурунайынан, отделениеҕа старшайдаабытым кэннэ кылаабынай сиэстэрэнэн анаабыттара, 21 сыл кэннэ өр үлэлээбитим иһин эрдэ биэнсийэҕэ таһаарбыттара.

Бу кэмҥэ үрдүк үөрэхтэниэхпин баҕарбытым. Ол иннинэ оҕолор кыра буоланнар табыллыбатаҕа. Улуус баһылыга Семен Павлович Сукуев бэйэтин солбуйааччытын уонна миигин Уһук Илиҥҥи судаарыстыбаннай сулууспалаахтары үөрэтэр академияҕа үөрэтэргэ анаабыта. Барар кэммитигэр кыыһым академическай уоппуска ылбыта, онон мин 14 уолу кытары соҕотоҕун үөрэммитим. Бары баһылыктар уонна кинилэр солбуйааччылара этэ. Түөрт сылынан, 2002с. бүтэрбитим, менеджер буолбутум.

2004 сылга улуус баһылыга Сергей Августович Сюльскай Муомаҕа кырдьаҕастар дьиэлэрин салайарбар этии киллэрбитин ылыммытым. Икки этээстээх сабыс саҥа мас дьиэҕэ киирбиппит. Отой барытын саҥаттан саҕалааһын этэ. Үчүгэйдик тэринэн, хаһаайыстыба тутан олорбуппут эрээри, кырдьаҕастар дьиэлэрэ мас буолуо суохтаах диэн ирдэбил киирбитигэр сабылларга күһэллибиппит. Ол кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 14 дириэктэр, улахан кэлэктииптэр үлэтэ суох хаалбыттара.

Миигин үлэ миниистирэ Николай Николаевич Дегтярев Дьокуускайга Бекетов уулуссатыгар турар интернаты салайарга сорудахтаабыта. Бу дьиэтэ олус эргэрбит, өрөмүөн барбатаҕа ырааппыт эбийиэк этэ. Балтараа эрэ ый иһигэр элбэх өрөмүөн ыытан киллэрбиппит. Амматтан, Тааттаттан, Чурапчыттан, Мэҥэ Хаҥаластан кырдьаҕастары көһөрбүппүт. Үлэбит түмүгэ биллэн барбыта. Кырдьаҕастарбытын сылын ахсын омук сиригэр сынньатарбыт. Кытайга, Францияҕа, Египетка , Турцияҕа илдьэ сылдьыбыппыт. Хамсаабат, хаампат кырдьаҕастары Москуба куорат Бэс Чагда санаторийыгар чэбдигирдэрбит.

Үс сылынан социальнай тэрилтэлэр истэригэр анал куонкуруска Саха Сиригэр үһүс миэстэ буолбуппут, алта сылынан бастаабыппыт. Сэттис сылыгар уурайбытым.

Бу үлэм түмүгэр 50 сааспар тыа хаһаайыстыбатын туйгуна уонна социальнай көмүскэл туйгуна ааттары иҥэрбиттэрэ. Ол иннинэ 21 сыл устата киин балыыһаҕа үлэлээбиппинэн  Доруобуйа харыстабылын туйгуна буолбутум.

Инники былааннар

Киһи ыарахантан толлубакка иннин диэки баран иһиэхтээх. Урукку уопуппуттан ыллахха, кырдьаҕастар атын сиргэ баран олус сэргэхсийэллэр. Онон соторутааҕыта Санкт Петербург куоракка Гостевой дьиэ арыйдым. Хаамар-сиимэр кырдьаҕастарбын сынньатыахпын баҕарабын. Баҕалаах дьон улахан клиникаларга доруобуйаларын да көрдөрөр кыахтаныахтара этэ.

Бу иннинэ Вьетнамҥа билэр бэрэпиэссэрим пансионат арыйыахха диэн этии киллэрбитин эмиэ толкуйдуубун. Кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэ.