Общество

Саха Сирин биир маҥнайгы анестезиолог бырааһа

Мүрү киэһээҥҥи оскуолатын 1965 с. бүтэрэн баран, СГУ медицинскэй факультетыгар туттарсан киирбитим. Биһиги, Борис Михайлович Васильев, Татьяна Семеновна Аржакова буоламмыт 1971 сыллаахха М.К.Аммосов аатынан СГУ мэдиссиинэ факультетын анестезиолог-реаниматолог идэтин баһылаабыппыт. Билигин үһүөн СӨ үтүөлээх быраастара буолабыт.

Анестезиолог-реаниматолог быраас идэтэ олус эппиэтинэстээх. Оччолорго “эдэр идэ” этэ, биһиги олохтоох испэсэлиистэртэн иккис эрэ көлүөнэбит. Биһиги иннибитинэ Владимир Сысолятин, Владимир Протодьяконов курдук биллэр дьон үлэлээбиттэрэ.

Университет кэнниттэн куорат киин балыыһатын икки этээстээх клиническай куорпуһугар үлэлээн саҕалаабытым. Норуокка “шоковое отделение” диэн биллэрэ. Биһиэхэ эппэрээссийэ эрэ кэнниттэн  буолбакка, арааһынай оһол, сүһүрдүү, ыарахан туруктаах ыарыһахтар киирэллэрэ. Үлэлииргэ сүрдээх ыарахаттардаах этэ. Интенсивнэй палаатаҕа ыарыһахтарбыт эпэрээссийэ кэннэ сыталлара. Үчүгэй эрэ буоллаҕына уопсай палаатаҕа көһөрөрбүт.

Биһиги салаабытыгар ураты бэринилээх дьон үлэлииллэрэ. “Шоковой отделениены” төрүттээбит  Роберт Ахметович Бергазов диэн баара. Кинилиин бииргэ үлэлээбэтэҕим, кини бу кэмҥэ медучилищеҕа анестезиологияны, “интенсивнай терапияны” үөрэтэрэ. Биһиэхэ дөрүн-дөрүн кэлэн “Искуственнай почка” диэн аппараат үлэтигэр консультация биэрэрэ.

Үлэҕэ умнуллубат түгэннэр

Оҕо сылдьан хирург быраас буолар баҕа санаалааҕым. Ол эрэн университекка үөрэнэ сылдьан быраактыка кэмигэр бу санаабыттан аккаастаммытым. Оһолломмут киһиэхэ санныгар оройуон усулуобуйатыгар анестезията суох эппэрээссийэ оҥорбуттара. Хаана улаханнык барбыта, онон биир да тымыры булар ырахаттардаах буолбута. Ыксал быыһынан сиэстэрэни кытары атаҕар сүрүн тымырын булан систиэмэ туруоран, хааны солбуйар убаҕастары кутан киһибит өрүһүллүбүтэ. Ол кэннэ анестезиолог-реаниматолог идэҕэ барарга санаммытым.

Үлэлиир кэммэр араас түбэлтэ тахсара. Куорат балыыһатыгар үлэлиир кэммэр ыйга ардыгар 10 хонук дьуһуурустубалыырбыт, ол кэннэ бэйэбит үлэбитигэр сарсыҥҥытыгар тахсарбыт. Арай биир киэһээҥҥи дьуһуурустабаҕа кып кырачаан оҕону киллэрдилэр. Оҕобут сатаан тыынын ылбат, дэлби ытаабыт. Дьоно көрбөттөрүгэр уксуснай эссенцияны испит, айаҕын, үөһээ тыынар хабарҕатын, куолайын сиэппит. Суһал көмө оҥоһуллубатаҕына, оҕо өлөр туруктааҕа. Мин лерингоскобунан нэһиилэ интубация оҥордум. Хата оҕо дьолугар кыра трубка баар этэ. Онон тыыннаран кислород холбообуппут, кэлин этэҥҥэ оҕо отделениетыгар тахсыбыта.

Көрдөөх түгэннэр эмиэ буолаллар этэ. Түүннэри кырдьаҕас эмээхсиҥҥэ эппэрээссийэ буолла. Ол иннинэ үгэс быһыытынан протезтарын көрдөөн ыллыбыт. Сиэстэрэ маннык түгэҥҥэ уһуллубут протезтары тахсар палаататын тумбочкатыгар уурар.  Эппэрээссийэбит этэҥҥэ бүттэ, арай сарсыарда протез суох диэн айдаан буолла. Хирургия салаатын сэбиэдиссийэ кытары киирэн эттэ, булбатаххытына бэйэҕит төлөөн оҥортороҕут диэтэ. Ыксаатыбыт. Эппэрээссийэ буолбут хоһун, контейнердары барытын көрдүбүт. Онтон кэнники билбиппит, сиэстэрэлэр хоско тумбочкалар миэстэлэрин уларыппыттар. Иннэ гынан үөрүү-көтүү буолан турар.

Мэдиссиинэ училещатыгар преподователлии сылдьан ыарахаттары көрсүбүтүм.  Анестезиолог-реаниматолог идэтэ училищеҕа саҥа бэриллэн эрэрэ, оттон үөрэтэр матырыйаал үксэ быраастарга анаммыт этэ. Онон кэпсиир лекцияларбар олоҕуран 1996 сыллаахха “Реаниматология и анестезиология в вопросах и ответах” диэн ыйынньыгы суруйбутум. Бу кинигэм Москубаҕа быыстапкаҕа турбута. Анал хамыыһыйа көрөн РФ  таһымыгар таһаарыахха диэн  кинигэм 1999 сыллааха хаттаан элбэх экземплярынан бэчээттэммитэ.

Бу курдук үөрүүлээх, туһалаах, ыксаллаах түгэннэр үлэм суолун устун бааллар.

Дойдубар кылааппын киллэрээри

1993 сыллаахха балыыһа дьаһалтата эмтиир үлэҕэ кылаабынай быраас солбуйааччытынан дойдугар кэлэн үлэлээ диэн ыҥырбыттара. Иннэ гынан Уус Алдаҥҥа сэттэ сыл бу дуоһунаска үлэлээбитим, быстах кэмнэргэ анестезиолог бырааһы солбуйарым.

2001 сылтан сэллик утары диспансер салайааччытынан анаммытым. Сэллик балаһыанньата улууска кэлин сылларга биллэ тубуста, онон 2019 сыллаахха түүннэри-күнүстэри үлэлиир стационар 10 куойката сабыллан 5 миэстэлээх күнүскү стационар үлэлиир. 2011 сылы кытары тэҥнээтэххэ сэллигинэн ыалдьааһын 2,8 төгүл аччаата.

Байаан тутуурдаах олох үөһүгэр

Оҕо эрдэхпиттэн муусуканнан үлүһүйэбин. Мин 1960 сыллаахха Лөгөй орто оскуолатыгар 7 кылааска киирбит күһүммэр, арай биир күн Бороҕонтон хамыыһыйа кэлэн оҕолору музыкальнай оскуолаҕа тала сылдьар диэн буолла. Кылааһым салайааччыта Мария Николаевна Петухова ыҥыран ылан: “Дьэ, эн, Ваня Бурнашев, туттарсан көр», – диэтэ. Хамыыһыйа дириэктэр хоһугар үлэлиир эбит. Онно тиийдим. Бастаан муусуканы төһө истэрбин бэрэбиэркэлээтилэр. Бэрэссэдээтэлинэн музыкальнай оскуола преподавателэ Нелли Николаевна диэн нуучча дьахтара этэ. Истэрим соччото суоҕа биллэр этэ, онон «үскэ» туттардым. Ол да буоллар мунньахтаан, сүбэлэһэн баран ылыллар буолбуппун биллэрдилэр.

Кэптэнигэ да гармошкаҕа, баяҥҥа оонньуур дьон бааллара. Кинилэри сүрдээҕин сэргээн, сөбүлээн истэрим, биир дойдулаахтарым курдук баяҥҥа оонньообут киһи диэн баҕа санаалааҕым.

Музыкальнай оскуолаҕа ылыллыбыт киһи быһыытынан Бороҕоҥҥо киирдим. Онно нота грамотатыгар, сольфеджиоҕа үөрэтэн барбыттара. Ону таһынан музыкальнай литератураны, чуолаан улуу композитордар айымньыларын, олохторун-дьаһахтарын туһунан билиһиннэрэр этилэр. Онно биир түгэни өйдөөн хаалбыппын. Улуу композитор Бетховен кырдьар сааһыгар таас дьүлэй буолан баран музыкальнай айымньылары суруйбутун кэпсиир. Хайдах оннук эбитэ буолла, диэн сөҕө-махтайа саныырым.

Биһигини, музыкальнай оскуолаҕа ылыллыбыт оҕолору, атын үөрэнээччилэри кытта интэринээт дьиэтигэр олордубуттара. Олорор куорпуспут көрүдүөрүгэр араадьыйа ыйанан турара. Онно сааһыары, муус устар 12 күнүгэр космоска Юрий Гагарин көппүтүн туһунан үөрүүлээх сонуну истэн турардаахпын. Үөрэхпититтэн барыы элбээбитэ. Нэһилиэктэртэн киирбит оҕолор үгүстэрэ үөрэх дьылын ситэ бүтэрбэккэ төннүтэлээбиттэрэ. Бүтэр уһугар Сидор Сивцевтиин (Дүпсүн) иккиэйэҕин хаалбыппыт.

Биирдэ миигин ыҥыран ылан: “Дьэ, кытаат, үчүгэйдик үөрэн. Эһиил үөрэххин түмүктүөхтээххин, онон “Ньургуһун” уонна “Сардаана” оҕо саадтарыгар доҕуһуоллааччы буолуоҥ, биһиги музыкальнай оскуола аатыттан мэктиэлиэхпит”, – диэбиттэрэ. Онон сибээстээн мин сэтинньиттэн 11 кылааска үөрэнэр оскуолабыттан киэһээҥҥи “Үлэһит ыччат оскуолатыгар” көспүтүм. Онон икки оҕо саадыгар музыкальнай салайааччы быһыытынан ананан үлэлээбитим. Онно үөрэх дьыла бүтүөр диэри сылдьыбытым. Ол эрээри олоҕум суола отой атын сиргэ салайбыта. Устудьуоннуур сылларбар баяммын кыбына сылдьарым. Икки сыл устата устудьуоннар үҥкүү ансаамбылларыгар муусуканан доҕуһуоллааччы буолбутум. Онно элбэх оҕо сылдьара. Кинилэр толорбут кубинскай үҥкүүлэрэ улахан биһирэбили ылан, оннооҕор Саха тыйаатырын сыанатыгар үҥкүүлэммитэ. Мин онно доҕуһуоллааччы быһыытынан кыттыбыт дьоллоохпун.

Дьэ, онон музыкальнай оскуолаҕа үөрэниим миэхэ элбэҕи биэрбитэ. Ол кэмтэн ыла, төһө да 60-ча сыл аастар муусука мин олохпор мэлдьи баар, баяным билигин да арахсыспат аргыһым.

Дьиэ кэргэним туһунан кылгастык

Кэргэним Домна Николаевна педагог идэлээх. Магаданнааҕы пединституту бүтэрэн Дьокуускай куорат  20-с, 14-с нүөмэрдээх оскуолаларыгар, “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтигэр , Уус Алдан  Мүрү нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччытынан үлэлээбитэ. Билигин  улууска Үһүс саас оскуолатын 11-с  сылын үлэлэтэр. Кини СӨ социальнай харалтатын  туйгуна, София Сидорова аатынан бочуотунай знак хаһаайката, Уус Алдан улууһун Бочуоттаах олохтооҕо. Икки кыыс оҕолоохпут. Быраас идэлээхтэр. Педиатр уонна эндокринолог.

Түмүккэ

Киһи бу олоххо элбэҕи билиэхтээх, көрүөхтээх. Бэйэм быраактыкаҕа үлэлии сылдьар быраас буоларым быһыытынан, ыарыһахтары кытары үлэ салайардааҕар быдан интэриэһинэй эбит диэн сыаналыыбын. Үлэттэн күннэтэ дуоһуйуу – дьол! Маннык дьолу хас биирдиибит буллун.