Общество

Кыттыыны норуот дьокутааттара, СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбаларын миниистирин солбуйааччы Андрей Коноплев, СӨ гражданскай көмүскэлин дьыалаларыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар куттал суох буолуутун хааччыйыыга миниистирин солбуйааччы Никита Павлов, айылҕа харыстабылын борокуруора Прокопий Слепцов, улуустар баһылыктара, дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, Ыксаллаах быһыыга-майыга уонна айылҕа алдьархайын содулларын туоратыы управлениетын бэрэстэбиитэллэрэ ыллылар.

Андрей Находкин иһитиннэрбитинэн, парламент ойуур баһаарыттан сэрэхтээх буолууга ураты улахан болҕомтотун уурар. 2023 сыл холку соҕустук ааспыт, ойуур баһаарын утары охсуһааччылар бэлэмнээхтэрин көрдөрбүттэр.

Кини этэринэн, 2024 сылга ойуур баһаарын бохсорго федеральнай бүддьүөттэн 1 млрд. 619 мөл. солк. тэҥнэһэр субвенция көрүллүбүт. Бу 2022-2023 сыллардааҕы сууманы кытары тэҥ. Оттон СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтүттэн 1 086 мөл. солк. көрүллүбүт, бу былырыыҥҥытааҕар 16 мөл. солк. элбэх.

2023 сыл кулун тутар 1 күннүттэн ойуур баһаардарын умулларыыга саҥа быраабылалар бигэргэммиттэр, сиринэн уонна авиациянан көрүү-истии сирин иэнэ улааппыт. Ол курдук, 2022 сылга кэтэнэр ойуур иэнэ 50 мөл. гектар эбит  буоллаҕына, 2023 сылга 81 мөл. гектарга тэҥнэспит.

Баһаардары бохсорго бэлэмнэнии саҕаланна

СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбаларын миниистирин солбуйааччы Андрей Коноплев сүрүн дакылааты туруорда.

Билиҥҥи туругунан авиациянан уонна сиринэн патруллааһын маршруттара, баһаары утары ыытыллар тэрээһиннэр судаарыстыбаннай сорудахтара, ойуур баһаардарын умуруорууга кэлим былаан бигэргэммит. Онно олоҕуран аукционнарга докумуоннар бэлэмнэнэллэр.

Өрөспүүбүлүкэҕэ ойуур баһаардарын бохсор тэриллиилэргэ уопсайа 1203 киһи үлэлиир. Бу былырыыҥҥы ахсааны кытары тэҥ. Быстах болдьохтоох эбии үлэһиттэри ылыыга үлэ барар, идэ ирдэбиллэригэр эппиэттэһэр, үөрэхтээх дьону наймылаһыахтара.

Баһаартан сэрэхтээх буолуу сезонун иннинэ кэтээн көрөр лүөччүктэри үөрэтии түмүктэнэн эрэр. Уопсайа 42 киһи үлэлиэ, бу былырыыҥҥытааҕар элбэх киһи. Онон быйыл атын эрэгийиэннэртэн лүөччүктэри ыҥырыы суох буолуо, кэтэбил-манабыл ахсаана элбиэ.

Эбии 19 чэпчэки уйуктаах бэйэтэ көтөр аппараат атыыласпыттар. Бу малларынан ойуур баһаарын умулларыы үлэлэрин тэрийэр салайааччылар туһаныахтара.

Уопсайа 30 хантараак түһэрсиллиэ. Ол иһигэр, авиацианан кэтээн көрүүгэ 30 сөмөлүөт, 3 бөртөлүөт, уонна умулларыыга 1 сөмөлүөт уонна 17 бөртөлүөт үлэлиэхтэрэ.

Баһаары кэтээн көрүүгэ 3 939 чаас былааннанар, умулларыыга 241. Билиҥҥитэ 7 хантараакка илии баттаммыт, 23-кэ тэрээһиннэр ыытыллаллар.

Ойуур баһаарын утары охсуһууга 292 сиринэн тиэхиньикэ туһаныллыа. «Азиялара оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы успуорт оонньуулара буолалларынан, суһал ыстааптары кытары үлэ былаана бигэргэтиллибит.

СӨ гражданскай көмүскэлин дьыалаларыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар куттал суох буолуутун хааччыйыыга миниистири солбуйааччы Никита Павлов иһитиннэрии оҥордо. Баһаартан сэрэхтээх сиргэ турар оҕону чэбдигирдэр лааҕырдар, сибэкки, оҕуруот аһын үүннэрэр чааһынай хаһаайыстыбалар испииһэктэрин саҥардыбыттар. 2024 сылга 461 олорор пууҥҥа ойуур баһаарын куттала суоһуон сөп.

Өрөспүүбүлүкэ араас муннугар искусственнай сөҥүүлэри түһэрии эспэримиэнэ үтүө түмүктэрдээҕин дакаастаабыт. Бу ньыма көдьүүстээҕинэн быйыл эмиэ туттуллуо.

Дьокутааттар өртөөһүнү көҥүллүүрү туруорсаллар

Норуот дьокутааттара ойуурга баһаартан сэрэхтээх буолуу кэмин уонна улуустарга эбии үбүлээһини чопчуластылар.

Афанасий Постников, Александр Атласов, Андрей Николаев, Алена Атласова ойуур баһаарын умулларыыга төлөнөр хамнас суумата улаатыахтааҕын, иэс кэмигэр  сабыллыахтааҕын, нэһилиэнньэ баайын-дуолун кэмигэр страховкалыырыгар үлэ барыахтааҕын ыйдылар. Быыһааччыларга чэпчэтиилэр уонна социальнай мэктиэлэр федеральнай таһымҥа үлэлиир кэллиэгэлэрин кытары тэҥнэһиэхтээҕин эттилэр. Баһаар кэмигэр миэстэтигэр үлэһиттэри хаачыстыбалаахтык аһатыахтаахтарын, сибээс эрэллээх буолуохтааҕын ыйдылар.

Норуот дьокутаата Тихон Скрябин оттуур сирдэргэ хаппыт оту өртөөһүн боппуруоһун көтөхтө. «Тыа сирин олохтоохторо сылын ахсын хаппыт оту өртүүргэ көҥүл хаһан баар буоларын ыйыталлар. Бырабыыталыстыба сыллааҕы отчуотугар хас биирдии нэһилиэк олохтооҕо туруорсар. Өртөөһүҥҥэ бобуу киириэҕиттэн, кыһалҕа элбээбитин бэлиэтииллэр. Урут өртөөһүнү саас эрдэ, хаар уулла илигинэ ыыталлара. Бу биһиги өбүгэлэрбититтэн кэлбит үгэс. Билигин, хас эмэ сыл охсуллубакка хагдаҥ сытар от, кыраттан даҕаны умайар кутталлаах. Урут, сылын ахсын көрүүнэн уматыллар буолан, баһаардар тахсыбаттар этэ. Сахабыт Сиригэр оттуур сирдэр иэннэрэ 719,5 тыһ.га., онтон 60 эрэ бырыһыана туһаныллар. Өртөөһүн көмөтүнэн быраҕыллыбыт бааһыналары үлэҕэ төнүннэриэххэ сөп», - диэн эттэ.

Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр үнүстүүтэ 2018-2021 сылларга Хаҥалас улууһугар бааһыналарга уонна мэччирэҥ сирдэргэ өртөөһүнү ыытан, билим-чинчийэр үлэлэрин ыыппыттарын кэпсээтэ. «Сири оҥоруу» судаарыстыбаннай тэрилтэ сир анаалыһын ыыппыт. Учуонайдар дакаастаабыттарынан, өртөөһүн кэнниттэн үүнүүнү ылыы икки төгүл кэриҥэ улааппыт. Үүнээйилэр химичэскэй састааптара, иҥэмтэлэрэ тупсубут. Манан сиэттэрэн учуонайдар өртөөһүн суох буолбута үүнээйи састаабыгар охсуулааҕын, охсуллубакка сылы сыллаан дьиппинийэ сытар от баһаартан кутталлаах балаһыанньаны үөскэтэрин дакаастаабыттар.

Тихон Скрябин билиминэн дакаастаммыт көннөрүүлэргэ олоҕуран, саас хаар уулла илигинэ уонна күһүн, балаҕан ыйын бүтүүтүттэн алтынньы саҕаланыар диэри, өртөөһүҥҥэ көҥүлү олохтуурга үлэни ыытарга эттэ. Кини иһитиннэрбитинэн, маннык уларыйыыны Госдуума дьокутааттара Галина Данчикова уонна Сардана Авксентьева өйүүргэ бэлэмнэр.

Устуоруйа билимин дуоктара, Үөһээ Бүлүү улууһун дьокутаата Никита Архипов видео сибээһинэн санаатын үллэһиннэ. Ол курдук, өбүгэлэрбит сүүһүнэн сыл устата саас ахсын  хагдаҥ оту уматаллара, маныаха улахан болҕомто уураллара диэн санатта.

«Өртөөһүҥҥэ нэһилиэк эр дьоно бары кытталлара. Көрдьүгэн тахсыытын хонтуруоллаан, умулларан иһэллэрэ. Хагдаҥ оту уматыы түмүгэр ойуур баһаара тахсыбыт диэн биир даҕаны иһитиннэрии суоҕа. Өртөөһүнү балаҕан ыйын ортотуттан, сир кырса тоҥуута саҕалыыллара. Бу кыһалҕаҕа «Саха Сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар өртөөһүнү сөргүтүү бырайыага» диэн научнай үлэни суруйбутум», - диэн кэпсээтэ.

Андрей Коноплев боппуруос элбэхтэ турбутун иһитиннэрдэ. Ол эрэн, Рослесхоз көҕүлээһини утарарын эппит. Кинилэр сыаналыылларынан, ойуур баһаарын төрдө – киһи дьалаҕай сыһыана. Ардаҕа суох күҥҥэ түспүт этиҥ ойуур баһаарын төрүөтүнэн аҕыйахта буолар. Сааскы өртөөһүн ойуурга кутталы суоһуур. Сүрүн биричиинэтэ – баһаар утары охсуһууга ирдэбиллэр тутуһуллубаттара: халлаан туругун учуоттаабат быһыы, баһаарынай тиэхиньикэ суоҕа уонна да атын.

Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэһиттэр тиийбэттэрин, атын эрэгийиэннэргэ баһаартан сэрэхтээх буолуу сезонун иннигэр бүтүн салааларынан үлэһиттэр уурайалларын туһунан РФ үтүөлээх лесовода, «Саха Сирин лесоводтарын уопсастыбата» уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Саргылана Аммосова иһитиннэрдэ. Үлэһиттэр олус кыра хамнастаахтарыгар, каадырынан хааччылыы мөлтөҕөр тохтоото. Ыччаттар олоруу алын кээмэйиттэн эрэ кыратык үрдүк хамнаска үлэлиэхтэрин баҕарбаттарын эттэ. Баһаары умулларыы идэтигэр күүстээх ирдэбиллэр тураллар, ыстырааптар суумалара хамнаһы баһыйар үрдүк буолуон сөп.

Андрей Коноплев хоруйдаабытынан, Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха туһаайан этиитигэр ойуур хаһаайыстыбатын эйгэтигэр, метеорологияҕа уонна тулалыыр эйгэни харыстыыр тэрилтэлэргэ үлэһиттэр хамнастара үрдүүрүн туһунан эппитин санатта. Хамнас федеральнай судаарыстыбаннай сулууспалаах Рослесхоз үлэһиттэрин кытары тэҥнэһиэхтээх. Боппуруос федеральнай таһымҥа үөрэтиллэр, тустаах мунньахтар ыытыллаллар. Эрэгийиэннэргэ билиҥҥитэ Рослесхоз 41 тыһыынча, биэдэмэстибэ иһинэн тэрилтэлэргэ 9 тыһыынчаттан тахса киһи үлэлиир. Федеральнай бүддьүөккэ уларытыы киирэригэр этиилэр бэлэмнэниллибиттэр, уларыйыылар тахсалларыгар эрэллээхтэр.

Мунньах түмүгэр Андрей Находкин Саха Сиригэр куйаас сайын буолара билгэнэрин иһитиннэрдэ. Ойуур баһаардарын туруутугар үрдүк кылаас сабаҕаланар. 460-тан тахса нэһилиэнньэлээх пууҥҥа ойуур баһаара турар куттала баарынан, уоскуйар, бытаарар табыллыбат диэн эттэ.