Общество

Маҥнайгы күҥҥэ көрүллүбүт боччумнаах боппуруоһунан Ил Дархан Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 2024 сыллаах үлэтин отчуота буолла. Салгыы ол докумуонтан билиһиннэрэбит.

Уопсай турукпут

2024 сыл Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайдыытыгар ураты суолталаммыта -- кулун тутарга  дойду Бэрэсидьиэнин быыбара ыытыллыбыта.

Арҕаа дойдулар сааҥсыйаларыттан сылтаан, уустуктар төһө да сытыырхайдаллар, 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын үлэтэ-хамнаһа олох-дьаһах  уйгутун үрдэтиигэ, ийэ буолууну уонна оҕо сааһы араҥаччылыырга, оҕолоох ыаллары өйүүргэ, Владимир Путин Федеральнай Мунньахха Туһаайан этиитигэр туруорбут соруктарын толорууга туһаайылынна. Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрин бары өттүнэн өйөөһүн биир уопсай сорук буолла.

Макроэкэниэмикэ бигэ туруктаах буолуута чиҥэтилиннэ.  Өрөспүүбүлүкэ баалабай бородуукта кээмэйинэн, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка бастыҥ көрдөрүүлэннэ. Эрэгийиэн баалабай бородууктатын көрдөрүүтэ 2,6 трлн солкуобайы куоһаран, 2023 сылтан 103,2 %-ынан улаатта.

Бүддьүөтү хаҥатыы 

Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытын индексэ 2024 сылга (2023 с. кытта тэҥнээтэххэ) 108,5% тэҥнэстэ. Ньиэби, гааһы, таас чоҕу, алмааһы кыһыл көмүһү хостооһун кээмэйэ бигэ туруктаах. Ньиэби уонна гааһы хостооһуҥҥа өрөспүүбүлүкэ дойдуга 5-с миэстэлээх. Уһук Илиҥҥэ таас чоҕу хостооһун кээмэйинэн бастакы миэстэтин чиҥэттэ, дойдуга иккис миэстэҕэ таҕыста, көмүһү хостооһуҥҥа 2-с миэстэҕэ сылдьар. 2024 сылга сүрүн хапытаалга инвестиция кээмэйэ 795,2 млрд солкуобайга тэҥнэстэ, бу 2023 с. көрдөрүүттэн 0,7 %-ынан намыһах.

Инвестицияҕа Ленскэй улууһугар баар ньиэптэх-гаастаах сирдэри туһаҕа таһаарыы бырайыактара («Газпром Инвест» ХЭУо, «Сургутнефтегаз» ПАУо, «Таас-Юрях Нефтегазодобыча» ХЭУо), Нерюнгри таас чоҕу хостуур хампаанньаларын бырайыактара («Эльгауголь» ХЭУо) уонна Саха Сирин илиҥҥи өттүгэр үрүҥ көмүһү уонна кыһыл көмүһү хостуур бырайыактар («Хвойнай» баайдаах сири туһаныы, Токко бырайыага) биллэрдик дьайдылар. 49,4 мөл. туонна таас чох хостонно, бу 2023 сыл көрдөрүүттэн 28,3 %-ынан элбэх. Инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэ Уһук Илиҥҥи уокурукка бастыҥ көрдөрүүтүн чиҥэттэ, дойдуга иккис миэстэҕэ таҕыста. Бу көрдөрүү өрөспүүбүлүкэ соҕуруу түбэтигэр таас чоҕу хостуур тэрилтэлэри сайыннарыы, Элгэтээҕи таас чохтоох сиргэ 38,5 туонна уопсай кыамталаах байытар фабрикалары үлэҕэ киллэрии көмөтүнэн ситиһилиннэ.

2024 сылга 52,9 туонна көмүс хостонно, бу  – дойдуга бу иккис миэстэлээх көрдөрүү. Томпо улууһугар Нежданинскайдааҕы сир баайын туһаҕа таһаарар үлэ  ыытыллар. Быйылгыттан Алдаҥҥа «Хвойнай» түбэҕэ байытар фабрика, Өлүөхүмэҕэ «Токко», «Роман»  бырайыактар үлэлэрэ саҕаланыа.

Бырамыысыланнас сайдыыта бүддьүөккэ үп киирэрин хааччыйар. 2024 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин түмүллүбүт бүддьүөтүтүгэр 377,4 млрд солкуобай, ол иһигэр, нолуоктан 222,7 млрд солкуобай, нолуоктан атын 23,4 млрд солкуобай уонна босхо киирииттэн 131,3 млрд солкуобай дохуот киирбитэ. Өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа Федерациятын бүддьүөтун тиһигэр биэрбит нолуогун кээмэйинэн Уһук Илиҥҥэ бастакы миэстэлээх. «Кыһыл Сыыр -- 84 км.» гаас сүрүн үөһүн үһүс утаҕын үлэҕэ киллэрии Саха Сирин киин өттүн хааччыйыы бигэ туругун уонна 500 тыһыынча киһи олорор 7 улуус, Дьокуускай к. уонна Жатай бөһүөлэгин олохтоохторун куттала суох буолууларын хааччыйда. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы анал инвестиционнай хантараак чэрчитинэн, 1,5 мөл. туонна ньиэби хостуур кыахтаах Мииринэй улууһун Моччуобатааҕы баайдаах сир бэлэмнэннэ.

«Нордголд» хампаанньаны, Арассыыйа экэниэмикэтин сайыннарыы министиэристибэтин уонна СӨ Экэниэмикэтин министиэристибэтин кытта бастакы хапытаалы угууну көмүскүүр, биһириир туһунан сөбүлэһии баттанна. Ол чэрчитинэн, «Нордголд»  хампаанньа («Таборнай рудник» ХЭУо) Өлүөхүмэҕэ Токкотооҕу хайаны байытар кэмбинээти, уонна баахта бөһүөлэгин инфраструктуратын эбийиэктэрин тутуоҕа.

Инфраструктураны сайыннарыы

Ааспыт сыл 531 км усталаах Чуумпу акыйааннааҕы тимир суолу («Элгэ-- Чумикан» саҥа линияны) тутуу түмүктэннэ. Алтынныга Өлүөнэ өрүһү туоруур муостаны тутуу сүрүн сүһүөҕүн, муоста тирэҕин туруорарга сыбаайаны уурар, үлэ саҕаланна.

Энергетикэ комплексын биэс бөдөҥ бырайыагын олоххо киллэрэр үлэ ыытыллар: Ленскэйгэ «Новоленскэйдээҕи ТЭС», Чульмаҥҥа «Саха Сирин соҕуруу өттүнээҕи ТЭС» тутуулара, Нерюнгритааҕы ГРЭҺ-и кэҥэтии, Дьокуускайга ГРЭС иккис уочаратын олоххо киллэрии, Уус Куйга бөһүөлэгэр дьоҕус кыамталаах атом ыстансыйатын тутуу.

Тутуу үлэтин кээмэйэ 330,3 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (2023 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 2,3 %-ынан намтаабыт), бу Уһук Илин эрэгийиэннэригэр маҥнайгы миэстэ.

Олорор дьиэни үлэҕэ киллэриигэ Уһук Илин эрэгийиэннэрин рейтинигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Приморскай кыраай кэнниттэн, иккис миэстэлээх. Сыл устатыгар 752,4 тыһ. кв. м иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киллэрилиннэ,  2023 с тэҥнээтэххэ, 6,7 %-ынан үрдүк.

Национальнай бырайыактар

Бэрэсидьиэн көҕүлээбит национальнай бырайыактара олоххо ситиһиилээхтик  киллэриллэллэр. «2024 сылга диэри РФ национальнай сыалларын уонна сайдыытын стратегическай соруктарын туһунан» Бэрэсидьиэн 2018 с.  ыам ыйын 7 күнүнээҕи 204 Nº-дээх Ыйааҕынан бигэргэммит, 2018 сылтан олоххо киллэриллэр «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суол», «Демография», «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ», «Доруобуйа харыстабыла», «Култуура», «Дьоҕус уонна орто урбаан», «Норуоттар икки ардыларынааҕы кэпэрээссийэ уонна таска таһаарыы», «Үөрэх», «Үлэ оҥорумтуота», «Сыыппара экэниэмикэтэ», «Туризм» нацбырайыактар үлэлэрэ түмүктэннэ. Нацбырайыактар 2025 сыллааҕы кэрискэлэригэр 2024 с. саҕаламмыт «Авиация киһитэ суох көтөр ситимнэрэ» национальнай бырайыак киирдэ.

Бу кэм устата нацбырайыактар чэрчилэринэн 146 эбийиэк тутулунна, ол иһигэр, 28 оскуола (2024 с. -- 5), 26 уһуйаан, доруобуйа харыстабылгар 76 (17), култуураҕа 8 (2), успуорка 8 эбийиэк (2) уо.д.а.

46,9 тыһыынча киһи 889 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүлүннэ уонна саҥа кыбартыыранан хааччылынна, 104 уопсастыбаннай сир оҥоһулунна. Ууну ыраастыыр уонна ууну бэлэмниир ситимнэри тутуу, саҥардыы көмөтүнэн 30 тыһ. киһи ыраас иһэр уунан хааччылынна. 5 сыл иһигэр ууну ыраастыыр 12 ыстаансыйа тутулунна, сөргүтүлүннэ.

Социальнай суолталаах  61 эбийиэк: 3 722 миэстэлээх 14 оскуола, 315 миэстэлээх түөрт уһуйаан, үөрэх 3 атын эбийиэгэ, 6 физическай култуура уонна успуорт уораҕайа, доруобуйа харыстабылын 18 эбийиэгэ (ол иһигэр, 6 быраас амбулаторията, 6 биэлсэр-акушер пууна), 16 култуура дьиэтэ үлэҕэ киирдэ. СӨ Инвестиционнай бырагырааматыгар көрүллүбүт бүддьүөт үбүн уопсай толоруу 52,9 млрд солкуобайга тэҥнэстэ (былаан 93,0 %).

Бастыҥнар кэккэлэригэр

Ил Дархан стратегическай Ыйааҕа чугастааҕы 5 сылга бырабыыталыстыба  тумус хайысхата буолар. Дьиэ кэргэни өйүүр, араҥаччылыыр үлэ, дьиэ кэргэн үгэс буолбут сыаннастарын чөл хаалларыы -- бу Арассыыйа судаарыстыбаннай бэлиитикэтин төрүтэ. 2024 сыл Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, өрөспүүбүлүкэҕэ Оҕо саас сылларынан биллэриллэн, дьиэ кэргэни, ийэ буолууну, оҕо сааһы өйүүр эбии дьаһаллар тэриллибиттэрэ.

Саха Сирэ демография көрдөрүүтүнэн бастыҥнар кэккэлэригэр киирэр. Оҕо төрөөһүнүнэн Арассыыйа 10 бастыҥ субъегар киирэр, нэһилиэнньэ айылҕа өттүнэн элбээһинин көрдөрүүтүнэн, Уһук Илиҥҥэ бастакы. Киһи олоҕун уһуна 72,94 (2023 с. -- 73,55) сылга тэҥнэстэ, бу Уһук Илиҥҥэ саамай үрдүк.

Аныгы кэм тургутууларын аахсыбакка, үлэ ырыынагар быһыы-майгы бигэ туруктаах. Үлэтэ суох буолуу таһыма 5,1 %-ҥа диэри намтаата.

«Азия оҕолоро» оонньуулар 24 дойдуттан 2 тыһыынча эдэр спортсмены түмэ тардан, үрдүк таһымҥа ыытыллыыбыта бүтүн Арассыыйа таһымнаах ситиһии буолар.

(Пленарнай мунньах туһунан сиһилии "Ил Түмэн" хаһыат аныгыскы нүөмэригэр билсиҥ). 

Хаарытска: Андрей Сорокин, ЯСИА