Общество

Ол гынан баран, саханы саха оҥорбут, тыйыс тымныыбытын тоҥорбокко-хатарбакка туораппыт таҥаспыт умнууга хаалбыт эбит.

СӨ култууратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, “Таатта саарыта” иистэнньэҥнэр түмсүүлэрин салайааччыта Изабелла Элякова  Таатта Дьүлэйигэр (Туора Күөл) олорор.

Кини “Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын таҥаһа” диэн ааптарыскай бырайыагынан 15 сыл устата үлэлээн, араас сиртэн күүс-билии ылан, иистэнньэҥ бөҕөтүн биир сиргэ түмэн, Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, кэллиэксийэтин көрдөрдө, дьон биһирэбилигэр таһаарда.

Ааллаах Үүн таһаҕасчыттара

 --Саха сиригэр биир сүгүн чинчийиллибэт, анаан үөрэтиллибэт тиэмэнэн Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын устуоруйата буолар. Алдаҥҥа кыһыл көмүс көстүөҕүттэн араас сиртэн араас дьылҕалаах дьон бөҕө көмүс көрдөөһүнүгэр кэлбитэ. Бу дьону аһынан-таҥаһынан хааччыйаары, итиэннэ, биллэн турар, табаардарын көмүскэ мэнэйдэһээри, саха кыахтаах, сэниэлээх, кэлин салалта өттө боростуой холкуостаахтары күһэйэн кэриэтэ айаҥҥа ыыппыттара, -- диэн умсулҕаннаах кэпсээнин саҕалыыр Изабелла Иннокентьевна. -- Бу айанньыттар хойутуу күһүн, Өктөөп ый саҕана, айаҥҥа туруналлара уонна муус устартан саҕалаан дойдулар эргиллэн кэлэллэрэ. Кыһын тымныыга, уһун-унньуктаах, олус сындылҕаннаах уонна кыһалҕалаах айаҥҥа айанньыттары табыгастаах таҥас эрэ абырыыра.

Ол өрүһүлтэ буолбут таҥас-сап хайдаҕын аныгы дьоҥҥо көрдөрөөрү, мин бу Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын таҥаһын тигиитин саҕалаабытым. Бүгүҥҥү күҥҥэ кэллиэксийэбэр уон биир толору кэмпилиэк баар буолла. Толору кэмпилиэк диэн, кээнчэтиттэн саҕалаан, атын сэбиргэлигэр, ыҥыырыгар тиийэ этиллэр.

Сүөһү тириититтэн

 --Сахаҕа икки иис көрүҥэ баар: үрүҥ уонна хара. Үрүҥ иис диэн билигин ити массыынан сүүрдүллэр тэрэпиискэ таҥас, саахымат, оҕуруо, о.д.а. Быһата, киһи мааныга кэтэр оһуордаах-мандардаах таҥастара барыта киирэр. Оттон хара иис диэн өбүгэлэрбит күннээҕи үлэлэригэр кэтэр тирии таҥастара ааттанар.

Хара иис тириини таҥастааһынтан саҕаланар: субалааһын, кыһыахтааһын, хатарааһын, имитии. Иҥиир сабы хатаҥҥын, күүстээх үлэ хамсаныытын тулуйар соннору, ыстааннары, сыалдьыйалары, сутуруолары, арааһынай саҕынньахтары, үтүлүктэри, этэрбэстэри, бэргэһэлэри, кээнчэлэри, кулукулары, бэрэмэдэйдэри, хааһахтары торбос кытаанах тириититтэн тигэҕин.

Эппитим курдук, хара иис саханы саха оҥорбут иис көрүҥэ буолар. Маннык иискэ ылсар киһи суоҕун кэриэтэ. Кини кирэ-хаҕа, тигиитин уустуга... Матырыйаалын кытаанаҕыттан дьон ылсыан баҕарбат. Билигин бары үтүктүһэ-үтүктүһэ, таҥаһынан тигэллэрин ордороллор.

Ийэм өй уган

 --Ийэм Акимова Анна Николаевна-Акыым Аана (сааһа 86) 2004 сыллаахха норуот маастара буоларыгар, харыс-хаттык сылгыһыт таҥастара баар буолуохтаахтар диэн, биир толору кэмпилиэги тикпититтэн бу кэллиэксийэбин тигиим саҕаламмыта. Кини: “Барыта бууктаах сон буолуо суохтаах”, -- диэбитэ.

Онно өйдөөн көрбүтүм, устуоруйабыт бу өттүн көтүтэн, суолта уурбакка сылдьар эбиппит. Ол иһин 2006 сыллаахха бырайыак оҥорон, кумааҕыга түһэрэбин. Онтукабын сүтэрэн кэбиһэбин. Ол гынан баран, өйбөр барыта сырыттаҕа дии. Үлэ тохтообот. Ити сүтэрбит бырайыагым симиэтэтин быйыл булан ыллам. Кумааҕыга киирбити барытын ситиспит эбиппит. Уонна оттон биир улахан төрүөтүнэн аҕам, эһэм эмиэ таһаҕаска сылдьыбыттара буолбута.

Биһиги ииспитин ким да өйөөбөтөҕө, өйдөөбөтөҕө. Ил Дархан граныгар суруйан киллэрбиппин, суолталааҕынан аахпатахтара, көрө да барбатахтара, туоратан кэбиспиттэрэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ биэнсийэм аһылыкпыттан атына барыта манна барар. Аны 250 тыһ. солк. кирэдьиит ылбытым. Иистэнньэҥнэрим биир оннук. Барытын бэйэлэриттэн уйунан олороллор. “Саатар, айанньыттарга бу мэҥэ бэлиэ буоллун” диэн санаанан салайтарабыт. Бүгүҥҥү күҥҥэ бу кэллиэксийэм уопсай симиэтэтэ 1 мөл. 100 тыһ. солк. курдук буолла.

Аны иистэнньэҥнэрбин буларбар араас тэрээһин, үгүс күрэх ыыппытым. Холобур, “Оонньуулаах Уйбаан кыыһын уонна Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын үтүлүктэрэ”, “Дьохсоҕон тирэҥсэтэ”, “Таатта саарыта” о.д.а. куонкурустар түмүктэринэн бэйэм сүүмэрдээн ылбытым. Үгүстэрэ норуот маастардара, удьуор иистэнньэҥнэр: Акимова Анна Николаевна, (Дьүлэй), Марфа Афанасьевна Сидорова (Ытык Күөл), Клара Илларионовна Читаева (Ытык Күөл), Мария Николаевна Басова (Уолба), Дедюкина Наталья Ипатьевна (Баайаҕа), Андросова Галина Иннокентьевна (Баайаҕа), Афанасьева Анна Викторовна (Харбалаах), Екатерина Ивановна Алексеева (Чөркөөх), Алексеева Мария Ильинична (Игидэй), Большакова Арина Николаевна (Чымынаайы), Харлампьева Людмила Павловна (Чычымах), Бурмистрова Александра  Гаврильевна(Игидэй), Аржакова Вера Дмитрьевна (Чөркөөх), Мурунова Полина Дмитрьевна (Чөркөөх), Сидорова Марфа Афанасьевна, (Ытык Күөл), Лыткина Надежда Степановна (Дьүлэй), Васильева Татьяна Конановна (Дьүлэй).

Ыһыллыбыт билиини түмэн

 --Таҥаспын ылаат тигэн барбатаҕым. Итиннэ олохтоох, тиһиликтээх сыһыан наада этэ. Дьиҥэр, иистэнньэҥнэри кытары эдэр эрдэхпиттэн алтыспытым. Ийэм Акыым Аана, эдьиийим Матаннанова Прасковья мин учууталларым буолаллар. Бэйэм хоту уһуннук олорбут буолан, ол дойду кырдьаҕастарыттан үгүскэ үөрэммитим. Верхоянскайга олорон иистэнэр буолбутум. Онно Анна Ивановна Потапова иистэнэрин сөбүлүү көрөрүм. Киһи көрөн эмиэ үөрэнэр. Кинилэр сүбэлэрэ, көннөрү кэпсээбиттэрэ умнуллан хаалан баран, тигэ олордохпуна тиийэн-тиллэн кэлэр. Сороҕор ол дьон тугу даҕаны быһаарбатахтарын үрдүнэн, тигии албастара киһиэхэ өйүгэр иҥэн, хараххар хатанан хаалар эбиттэр. Ити курдук, Верхоянскай, Муома кырдьаҕастара эдэр сырыттахпына билиилэриттэн бэрсибиттэрэ. Өлөөнтөн тириини таҥастыыр ньымаҕа уһуйуллубутум.

2013 сыллаахха Америка Нью-Йорк куоратыгар баар Айылҕалыын ситимнээх устуоруйа мусуойугар (Американский музей естественной истории --АМЕИ) бара сылдьыбытым. Онно 1902 сыллаахха Вальдемар Иохельсон Саха сиригэр кэлэ сылдьан илдьэ барбыт үтүмэн кэллиэксийэтэ харалла сытар. Биһиги нэһилиэктэн Уйбаан Оруоһуннаах эҥин эмиэ таҥас-сап бөҕөнү биэрбиттэр эбит. АМЕИ пуондатыгар киириэхтээх түүммүтүгэр дэлби долгуйан утуйбатаҕым. Урукку өбүгэм ииһигэр, кини кистэлэҥэр илиибин таҕайбыппын хаһан даҕаны умнубаппын.

Маны таһынан Монголияҕа, Орто Азияҕа истиэп омуктарын, көс биистэрин этэрбэстэрин, таҥастарын сыныйан үөрэппитим. Нууччалартан сахалар төрүт таҥастарыгар туох эбиилик киирбитин өйдүү сатаабытым. Билигин каталогпар “головные уборы русских переселенцев” диэн саҥа бырайыакпын киллэриэҕим.

2014 сыллаахха Таатта “Автодор” (суол оҥорор тэрилтэ) сорудаҕынан, “Аарыктаах суолтан улахан айан аартыгар” диэн кинигэни суруйан таһаарбыппыт. Бу кинигэҕэ үлэлии сылдьан, олус интэриэһинэй архыып матырыйаалларыгар тайаммытым уонна барытын мунньубутум.

1945 сыллаахха Тааттаҕа Сэһэн Бололоох археологическай хаһыылары ыыппыттар эбит. Бу мантан көстүбүт булумньулар бэйэбит Ытык Күөлбүт уонна Ем. Ярославскай аатынан мусуойдарынан тарҕаммыттар. Бу миэхэ эмиэ улахан көмө буолбута. Аны эрдэтээҥҥи өттүгэр худуоһунньук М.М. Носов хартыыналарыттан көрөн эмиэ үөрэммитим. Холобура, “Уруһуйга тоҕо тумустаах этэрбэстээхтэрий?” эҥин  диэн сэҥээрэн үөрэппитим.

Итинник толкуйдатар, күлүүс буолар айымньылар элбэхтэр. Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” сэһэнигэр Даарыйа эмээхсин тириитин имитэригэр тоҕо көмүлүөк иннигэр буолбакка, түгэх бүгэн олороруй? Тоҕо ыһыахтар саҕана дьахталлар күлүккэ, сииктээх сиргэ тириилэрин имитэллэрий? Тоҕо талкы ампаар иһигэр турарый? Тириини таҥастааһыҥҥа ханнык-туох тэрил наада буоларый? Ити ыйытыктарга эппиэккин үлэлии олорон булар эбиккин.

Ричард Маак Бүлүүгэ кэлэ сылдьан, айанньыттар кыстыыр дьиэлэригэр олордоҕуна, айан дьоно ааспыттар. Онно атыыһыт ойоҕун сонун көрөн, Маак уруһуйдаан ылбыт. Ону мин аан маҥнай Чөркөөх мусуойугар көрбүтүм. “Бүлүүлэр маннык таҥаһы кэтэ сылдьыбыттар эбит дуу?”-- диэн сэҥээрбитим. Кэлин ону Носов уруһуйдарын кытары тэҥнээн, сүрдээх уһун ырытыы буолбута. Ити кэннэ Марфа Сидорова эрэ сатаан тикпитэ. Ол сон бүүс-бүтүннүү илиинэн тигиллибит таҥас буолар. Кини итини уонна археологическай хаһыыттан көстүбүт XV үйэтээҕи сону тигэн, норуот маастарын аатын ылбыта.

Иистэнэрбин саҕалыам иннинэ Мандар Барыыска анаан-минээн бара сылдьыбытым. Ытык киһибититтэн алгыс ылан баран, биирдэ иннэни илиибэр туппутум.

Хара иис тигиитин ньымата

 --Хара иис саамай уустук көрүҥүнэн этэрбэс тумсун уонна түгэҕин тигии буолар. Этэрбэскин силискэ-мутукка хайа үктээбэт туһуттан олус кытаанах гына оҥороҕун. Итиннэ үксүн сүөһү буутун тириитин тутталлар. Буут тириитэ саамай халыҥ уонна бөҕө буолар. Халыҥа быһа холоон 3,5 мм тэҥнэһэр. Аны этэрбэскэр сүрүнэ уу-хаар өппөт гына дьаһанаҕын. Кэбис, киһин атаҕа сиигириэ суохтаах.

Бу “Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын таҥаһа” кэллиэксийэбэр иистэнньэҥнэрим этэрбэстэрин тикпиттэрин биир бэйэм олус диэн сөхтүм. Тириини хайа анньан, дьиппиэннээһиннээн тигии диэн саха дьахтарыгар олус ыарахан, уустук үлэ. Дьонум ону барытын сатаабыттара, кыайбыттара олус суолталаах. Ол аата өбүгэ сатабыла билигин даҕаны тыыннаах эбит. Биллэн турар, маннык тигиигэ араас албастар бааллар. Ону эмиэ барытын каталогпар киллэрэбин.

Куобах тириитин сөпкө имитиини билигин сатыыр эрэ киһи ситиһэр. Дьиҥэр, былыр оҕо барыта сатыыра. Оҕо илиитэ намчы буолан, үнтү мускуйбакка имэрийэр курдук имитэр. Бу имитии кистэлэҥин былырыын Баайаҕаҕа турбут Моҕол ураһаҕа куобах тириититтэн суорҕан тигэ сылдьан билбитим. Ити Моҕол ураһаҕа куобах биир саҕалаах (кэргэнниилэр саптар) уонна биир уорҕалаах, маны таһынан эр киһи айаҥҥа сылдьан саптар бөрө тириититтэн сукуна тастаах, оттон сүктэр кыыс энньэ гынар кыһыл саһыл суорҕаннарын уонна чыллырҕастаах сыттыгы тигэн бэлэхтээбитим.

Холобур, тириини умунахтыырга маҕаһыын суората, кэпиирэ эн сэттэ да күн онно сытыар барсыбат. Киһи бэйэтэ эт илиитинэн оҥорбут суоратын аһытыыта, уҥуох суладаһынын оргутан, арыытын ылыы -- бу тириини таҥастыырга тугунан да солбуллубат ньымалар. Итинник өбүгэбит ньыматын туһаннахха, дьикти уларыйыы (реакция) барар. Тирииҥ маҥхайарын ааһан, имитэ олордоххуна, дэлби итийэн тахсар. Чуолаан ити куобах тириитэ. Итиннэ эн үлэлии олороҥҥун, бэйэҥ баҕарбатаххына даҕаны, анаарыы кэлэр. Былыргылары, өбүгэлэргин саныыгын. Кэпсэтэр курдук буолаллар. Көстүбэт ситим үөскүүр. Сүбэлииллэр-амалыыллар... Тигиитин ньыматын кэпсээтэххэ, бүгүн бүппэппит. Олус уһун (күлэр).

Өбүгэ мындыр өйө

--Бу Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын таҥаһын тигэ сылдьан, биири олус диктиргээтим. Саха дьахтарын эригэр сыһыанын, кини өйүн-санаатын. Кини бу эр киһитин тымныыттан эрэ буолбакка, араас оһолтон-моһолтон харыстаан, маннык ыраах айаҥҥа этэҥҥэ сырыттын диэн тикпит таҥастара --бу саха ииһин саамай муҥутуур чыпчаала. Айанньыттар таҥастарыгар харысхаллар бааллар. Ону аҥаардас бэргэһэлэр холобурдарыгар көрүөххэ сөп. Тоҕо куобах курдук кэбирэх түүлээх бэргэһэҕэ оройугар кыһыл саһыл тириитин тигэллэрий? Тоҕо буобура тириитин кэтэҕэр тиһэллэрий? Тоҕо уостаах үтүлүктэри ыаҕыйалыы быалыылларый? Билиҥҥи үтүлүктэр итинник баайыыта суох син сылдьаллар дии?! Ити барыта бэйэтэ туох эрэ кистэлэҥ кэпсээннээх. Айылҕа күүстэригэр уонна Айыыларга сүгүрүйүү, көрдөһүү-ааттаһыы буолар.

Итиннэ саха дьахтара булар-талар, удьуору биэрэр киһитигэр истиҥ сыһыана көстөр. Аны аҥаардас айанньытын үстүү-түөртүү этэрбэстээх атаарар.

Суорҕаннарга этэр буоллахха, өбүгэлэрбит үрүҥ уонна хара таҥастар дьүөрэлэһэллэрин гына уһаты сурааһыннаан тигэллэр эбит (холбоспут дьон бу суорҕанынан сапталлар). Ол “буор уонна ийэ куттар хаан тардыһыылара күүһүрдүҥ” диэн өйдөбүлтэн оҥоһуллар. Итинник суорҕан манна Дьүлэйгэ былыргыта баай ыал сыдьааннарыгар баар. Кинилэр киэнэ табалаах куобах тириитэ ситимнэспитэ. Итини өбүгэлэрэ кийииттэрэ сүктэн кэлэригэр анаан тикпит үһү. Ону кинилэр: “Тоҕус оҕо дьолун түстээбит суорҕан”, -- диэн ааттыыллар. Каталогпар ити суорҕаннар тигиилэрин сиһилии киллэрэбин.

Уопсайынан, мин устуоруйа бу өттүн тиһиликтээхтик үөрэтиэхтэрин баҕарабын. Бу таһаҕасчыттар устуоруйалара хаһан даҕаны ахтыллыбат, мээнэ кэпсэммэт. Арай 2011 сыллаахха кыраайы үөрэтээччи Акыым Татаарынап кинигэтэ тахсыбыта. Онно сүрүннээн бу Таатта дьоно киирбиттэрэ. Оттон Ааллаах Үүҥҥэ араас улуус дьоно, үтүмэн дьылҕа кытыннаҕа. Үтүө да, мөкү да кэпсээн хара баһаам буолуохтаах. Итини сырдаталлара буоллар...

Таҥаһы харайыы

--Таҥастарбын билигин дьиэбэр харайан сытабын. Кыһыҥҥы өттүгэр дэлби суулаан баран, улахан уһаат иһигэр кичэллээхтик симэн кэбиһэбин. Үөн-көйүүр сиэбэтин диэн, эмиэ өбүгэбит ньыматын тутта сатыыбын. Нэһилиэкпин кэрийэн, сытыган эрбэһини үргээн аҕалан, таҥаһым быыһыгар уган кэбиһэбин. Маны таһынан герань, гвоздика, хаппыт укуруобу туттабын. Билиҥҥи ыстарар испириэйдэрин сыта сүр түргэнник көтөн хаалар. Сайын ичигэс күн таҥастарбын таһааран, чаас аҥаара, чаас курдук салгылатабын, тэбиибин, ыраастыыбын. Ити сытыган эрбэһин, гвоздика кутуйахтан уонна мольтан абырыыр.

Бу саас таҥастарбын куоракка быыстапкаҕа киллэрэбин. Ол кэннэ Алдаҥҥа эҥин илдьэн туруорар баҕа санаалаахпын. Быыстапкаларым бүттүлэр да, барытын атыылыыбын. Мусуойдар эҥиннэр барытын олоччу ылаллара буоллар. Ыһыахпын, араарыахпын баҕарбаппын эрээри, биир мүлүк барбат түгэнигэр, арааран туран атыылыырбар тиийэбин. Кэлин барытын хомуйар уустуктардаах буолуоҕа диэн сэрэйэбин. Дьоммун, иистэнньэҥнэрбин хамнастыахпын наада. Маны таһынан атын бырайыак бөҕө баар. Ону барытын олоххо киллэрэргэ эмиэ үп-ас ирдэнэр.

Биир үйэ төннөн...

Изабелла Иннокентьевна каталог таһаартаран, бу тикпит таҥастарын барытын онно киллэрэр баҕа санаалаах эбит. Кини онно таҥас тигии ньыматын, устуоруйатын үллэстиэн саныыр.      “Бу каталогум үп көстөрө буоллар, тыыннаахпар таҕыстар”, -- диэн эрэнэ санаахтыыр.

 Мин сэһэргэһээччим кэпсээнин итинниктүмүктүүр. Кэпсэтэр кэммитигэр алтыһа сылдьан, Изабелла Иннокентьевна ураты болҕомтолооҕун бэлиэтии көрдүм. Киинэ уста сырыттахтарына, атаҕа ыалдьар буолан, массыына иһигэр үксүн олордор даҕаны, сотору-сотору тахсан, устар бөлөххө орооһор. Кини сылгыһыттарга сүбэ-ама биэрэ охсор, сүүрэ сылдьар ыты моонньун быатын уһултарар. Этэрэ барыта оруннаах курдук иһиллэр.

Ол курдук, биһиги биир үйэ төннөн, бу биир дойдулаахтарбыт Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар хайдах сылдьыбыттарын көрөн, кинилэр олус уустук айаннарыттан кыырпах саҕа билии, өйдөбүл ылан кэлбиппитигэр  Норуоттар доҕордоһууларын киинин дириэктэрэ Антонида Корякинаҕа, Таатта улууһун Дьүлэй нэһилиэгин баһылыга Олег Осиповка, Дьүлэй уонна Игидэй нэһилиэгин дьөһөгөй куттаах сылгыһыттарыгар, “Таатта саарыта” түмсүү иистэнньэҥнэригэр уонна, биллэн турар, күндү Изабелла Эляковаҕа махтанабыт. Сайдыҥ, чэчирээҥ, толору дьоллоох буолуҥ!