Устуоруйа

Сэриигэ, көһөрүллүүгэ

Чурапчы оройуонун Хайахсыта 1940 сыллаахха 1000 киһи нэһилиэнньэлээх, 697 ынах сүөһүлээх, 724 сылгылаах, биэс дьоҕус холкуоһу түмэр нэһилиэк этэ. Уот кураан сатыылаабыт ыарахан сылыгар мэҥэһиктэммит Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ 100-чэкэ туруу үлэһит киһи ыҥырыллыбыттан, 52 киһи сэрии толоонугар охтубута. Үлэ фронугар 27 киһи сылдьыбытыттан, 4 киһи олохтон туораабыта. 1942 сыл күһүнүгэр «Социализм суола», «Түмсүү» уонна «Буденнай» холкуостар (134 хаһаайыстыба, 406 киһи) Эдьигээн оройуонун Натааратыгар фронт туһатыгар балыктыы диэн күүс өттүнэн көһөрүллүбүттэриттэн, 287 киһи эрэ эргиллибитэ.

Дойдуга хаалбыт икки холкуос чилиэннэрэ кыра оҕотуттан аарыма кырдьаҕаһыгар тиийэ Кыайыы туһа диэн үлэлээбиттэрэ, тустаах былааннарын байыаннай кэм ирдэбилинэн өрүү толороллоро. Ити сылларга нэһилиэк олохтоохторо араас көрүҥнээх заемнарынан, нолуоктарынан оборуона пуондатыгар 287 тыһ. 738 солкуобай харчыны киллэрбиттэрэ. Сут-кураан, сэрии уонна көһөрүллүү содулугар Хайахсыт 1 957 сүөһүтэ-сылгыта суох буолбута, нэһилиэк олоҕо-дьаһаҕа, социальнай-экономическэй сайдыыта кэхтибитэ.

Аҕа дойду сэриитигэр сэттэ ини-бии Илларионовтар, үс бойобуой уордьаннаах Илья Петрович Марков, «Кыһыл сулус» уордьаннаах старшай лейтенант, рота командира Роман Андреевич Никитин, пулеметнай взводу хамаандалаабыт Петр Романович Нестерев, бырааттыы Егор, Василий Флегонтовтар, түөрт бырааттыы Борисовтар, Семен, Алексей Кондратьевтар, Михаил, Семен Поисеевтар, Ион, Дмитрий Поисеевтар, сэриини Берлиҥҥэ түмүктээбит, биэс бойобуой мэтээлин түөһүгэр анньынан, «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмытын туһунан суруктаах эргиллибит Афанасий Яковлевич Дорофеев уо.д.а. ааттарынан нэһилиэк дьоно-сэргэтэ киэн тутталлар.

Ытык халдьаайыга

Москваны көмүскээбит 49-с армия генерал Павел Белов хамандыырдаах гвардейскай кавалерийскай куорпуһун бэһис полкатын байыаһа, III степеннээх «Албан аат» уордьан кавалера Михаил Дмитриевич Климов сэбиэккэ бэрэссэдээтэллээн олорон, 1947 сыллаахха учуутал Николай Лукиҥҥа фронтан эргиллибэтэхтэргэ аналлаах пааматынньык чертеһун оҥорорго сорудахтаабыта. Николай Васильевич икки эскиһи оҥорбутуттан биирин талан, алта ууһу түмэн, 13 миэтэрэ үрдүктээх пааматынньыгы туттарбыта. Оччолорго пилорама диэн суоҕа, мас барыта илии эрбиитинэн эрбэнэрэ. «Бу үлэҕэ миэхэ 50 солкуобайы, уустарга 200-түү солкуобайы бириэмийэ биэрбиттэрэ», – диэн нэһилиэк историятын үйэтитиигэ үлэлээбит кырдьаҕас учуутал Николай Васильевич Лукин ахтыы суруйан хаалларбыта.

Ийэ дойду көмүскэлигэр сырдык олохторун толук уурбут буойуттарга анаммыт Өйдөбүнньүк дэриэбинэ үрдүк халдьаайытыгар, күндэлэс күн күлүмүрдээбитинэн күөрэйэр, туналы ый сандаарыччы сырдатан көрдөрөр сиригэр тутуллубута. Дьэ ол кэмтэн күн бүгүнүгэр диэри, 75 сыл усталаах-туоратыгар, нэһилиэк араас көлүөнэ дьоно-сэргэтэ, Кыайыы көтөллөнөн эргиллибит буойуттар, хоту көһөрүллүүттэн сыккырыыр тыыннара эрэ ордон кэлбит холкуостаахтар, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ бука бары хас Кыайыы күнүгэр бу ытык халдьаайыга тахсаннар, кэнчээри ыччаттарыгар анаан эҕэрдэ тылларын этэн, аймана-суохтуу ахтыы оҥорон, кэриэс тэҥэ алгыстарын амалыйан ааспыттара. Уоттаах сэриигэ тапталлаах оҕолорун, кэргэттэрин сүтэрбит ийэлэр, аҕаларын былдьаппыт тулаайахтар манна кэлэн, соҥуоран олороллоро, ытаан-соҥоон тыыннарын таһаараллара.

Төрөөбүт буордарыгар

Уҥуохтара тутуллубатах,

Кырамталара кистэммэтэх,

Төлкөлөрө төннөргө түҥнэстибит

Саргылара самнарга салайыллыбыт,

Ыар дьылҕаламмыттар

Өйдөбүнньүктэрэ буолан

Билигин да долгута, сүгүрүтэ

Турара бар дьону сөхтөрөр.

Суолтата сүҥкэн

Махтал буоллун оччолорго сэбиэтинэн үлэлээбит, сэриигэ сылдьыбыт биир дойдулаахтарын туһунан «Дьылҕалар сэрии ытылҕаныгар» диэн дириҥ ис хоһоонноох кинигэни суруйан хаалларбыт Михаил Дмитриевич Климовка, нэһилиэк историятын үөрэтиигэ кылаатын киллэрбит Николай Васильевич Лукиҥҥа, үтүөкэннээх уустарбытыгар! Сөптөөх да санаанан салайтаран, кэриэстэбил Өйдөбүнньүгү олус табыгастаах сиргэ туруорбут эбиттэр. Нэһилиэк олохтоохторо өрүү харыстаан, көрөн-харайан, Өйдөбүнньүк быйыл 75 хаарын уулларан, Кыайыы өрөгөйдөөх күнүгэр ыччаттарын бырааһынньыктыы киэргэнэн көрүстэ. Улуу Кыайыы күнүн үлүскэн үөрүүтүн да, хаһан да умнуллубат сүтүктэрин да эмиэ өйдөтөн, сүгүрүтэн ааста!

Үүнэр сүһүөх ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ дириҥ суолталаах, 75 саастаах Өйдөбүнньүк Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин биир туоһута буолан, өссө да уһун үйэлэн! Уоттаах сэрии ытылҕаныттан эргиллибэтэх буойуттарга өрүү сүгүрүйүүгэ ыҥыра-угуйа, дьоҥҥун-сэргэҕин түмэ, өйдөтө-саната тур! Билигин бу аҥардас өлбүттэр эрэ өйдөбүнньүктэрэ буолбатах. Бу – тутан-оҥорон хаалларбыт, араас көлүөнэ дьон алтыһан ааспыт, тыл эппит, саҥа саҥарбыт, алгыс анаабыт кэриэс-хомуруос тутуулара.

Бу буолар биһиги сут-кураан, сэрии-көһөрүллүү эрэйин-муҥун ааспыт, эйэлээх олоҕу уһаммыт аҕа көлүөнэ дьоммут кэнчээри ыччаттарыгар хаалларбыт кэриэстэрэ! Улуу Кыайыы 80 сылын кырдьыыны билбэккэ өрөмүөннэнэн, өссө киэркэйэн, өссө тупсан, нэһилиэгиҥ дьонун үөрдээр дуу диэн ис сүрэхтэн алгыыбын!

Мария ГЕРАСИМОВА – Сэҥээрэ, ССРС култууратын туйгуна,  РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын бочуоттаах үлэһитэ, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ, Чурапчы улууһун, Хайахсыт нэһилиэгин Ытык олохтооҕо, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына. Чурапчы, Хайахсыт